Kontentke ótiw

Orman órti

Wikipedia, erkin enciklopediya
2020-jılı Amerika Qurama Shtatlarınıń Arizona shtatındaǵı Kaybab milliy ormanında janǵan orman órti. Mangum órti 70,000 akrdan (280 km²) artıq orman maydanın jandırdı.

Orman órti, toǵay órti yamasa dala órti (ingl. wildfire, forest fire, or a bushfire)  ̶  bul janǵısh ósimlikler bar aymaqta rejelestirilmegen, baqlanbaytuǵın hám boljap bolmaytuǵın órt.[1][2] Ósimliklerdiń túrine baylanıslı, orman órtin puta órti (Avstraliyada), shól órti, shóp órti, tóbe órti, tezek órti, dala órti, ósimlik órti yamasa atız órti retinde anıqlawǵa boladı.[3] Ayırım tábiyiy orman ekosistemaları orman órtine baylanıslı.[4] Zamanagóy toǵay xojalıǵı kóbinese órt qáwpin azaytıw hám tábiyiy orman ciklların rawajlandırıw ushın jobalanǵan órtlerdi qollanadı. Biraq, baqlanatuǵın órtler qátelik penen orman órtine aylanıp ketiwi múmkin.

Orman órtleriniń janıw sebebi, fizikalıq qásiyetleri, bar bolǵan janǵısh materiallar hám hawa rayınıń órtke tásiri boyınsha klassifikaciyalanıwı múmkin.[5] Orman órtiniń awırlıǵı janılǵınıń bar bolıwı, fizikalıq ortalıq hám hawa rayı sıyaqlı faktorlardıń birikpesinen kelip shıǵadı.[6][7] Kóp muǵdarda janılǵı payda etetuǵın ıǵallı dáwirler, keyin qurǵaqshılıq hám ıssılıq penen dawam etetuǵın klimatlıq ciklllar kóbinese awır orman órtlerinen aldın júz beredi.[8] Bul cikllar klimattıń ózgeriwi sebepli kúsheygen.: 247 

Orman órtleri Sibir (Rossiya), Kaliforniya (AQSH), Britaniya Kolumbiyası (Kanada) hám Avstraliya sıyaqlı ayırım aymaqlarda keń tarqalǵan apat túri bolıp tabıladı.[9][10][11][12] Jer orta teńizi klimatı bar aymaqlar yamasa tayga biomında jaylasqan jerler ayrıqsha bul qáwipke beyim. Orman órtleri adamlarǵa hám olardıń mákanlarına qattı zıyan keltiriwi múmkin. Onıń tásirlerine tútin hám órttiń densawlıqqa tikkeley zıyanı, múlkke zıyan keltiriw (ásirese orman-qala shegaralarında) hám ekonomikalıq joǵaltıwlar kiredi. Sonıń menen birge, suw hám topıraqtıń pataslanıw qáwpi de bar.

Global dárejede adamlardıń is-háreketleri orman órtleriniń zıyanın kúsheytti, tábiyiy dárejege salıstırǵanda orman órtleri menen janǵan jer maydanı eki ese kóbeydi.: 247  Adamlar klimattıń ózgeriwi (mısalı, kúshlirek ıssı tolqınlar hám qurǵaqshılıq), jer paydalanıwdıń ózgeriwi hám orman órtlerin bastırıw arqalı orman órtlerine tásir etti.[13]: 247  Orman órtlerinen ajıralǵan uglerod atmosferadaǵı karbonat angidrid gazınıń koncentraciyasın arttırıp, parnik effektine úles qosıwı múmkin. Bul klimattıń ózgeriwine keri baylanıs payda etedi.: 20 

Tábiyiy júz beretuǵın orman órtleri órt penen birge rawajlanǵan ekosistemalarǵa paydalı tásir kórsetiwi múmkin.[14][15] Haqıyqatında, kóplegen ósimlik túrleri ósiw hám kóbeyiw ushın órttiń tásirine baylanıslı.[16]

Alısıw (órteniw)

Two illustrations of the earth, one above the other. The seas are dark gray in color and the continents a lighter gray. Both images have red, yellow, and white markers indicating where fires occurred during the months of August (top image) and February (bottom image) of the year 2008.
2008-jıldıń avgust (joqarǵı súwret) hám fevral (tómengi súwret) aylarında dúnya júzi boyınsha orman órtleri, NASAnıń Terra sputnigindegi Ortasha tınıqlıqtaǵı kóriniw spektroradiometri (MODIS) tárepinen anıqlanǵan.

Órttiń alısıwı tábiyiy sebepler yamasa adam iskerligi (qasaqana yamasa qasaqana emes) arqalı ámelge asadı.

Nevadada qurǵaq jaz máwsiminde gúldirmamadan payda bolǵan orman órtleri jiyi ushırasadı.

Tábiyiy sebepler

Adamnıń qatnasıwısız orman órtlerin alıstıra alatuǵın tábiyiy hádiyselerge gúldirmama, vulkan atılıwları, tas qulawlardan payda bolǵan ushqınlar hám óz-ózinen órteniwler kiredi.[17]

Adam iskerligi

Adam tárepinen kelip shıqqan órt dereklerine órt qoyıw, abaysızda alıstırıw yamasa Qubla-Shıǵıs Aziyadaǵı kesip-jaǵıw diyxanshılıǵı sıyaqlı jerdi tazalaw hám awıl xojalıǵında ottı baqlawsız qollanıw kiredi. Tropikalıq aymaqlarda fermerler qurǵaq máwsimde atızlardı tazalaw ushın kóbinese kesip-jaǵıw usılın qollanadı.

Orta keńliklerde orman órtleriniń eń keń tarqalǵan adam tárepinen kelip shıqqan sebepleri - ushqın payda etetuǵın úskeneler (shınjırlı aralar, tegislegishler, oraqlar hám t.b.), hawa elektr tarmaqları hám órt qoyıw.[18][19][20][21]

Órt qoyıw adam tárepinen kelip shıqqan órtlerdiń 20% ten kóbiregin quraydı.[22] Biraq, 2019-20-jıllardaǵı Avstraliya orman órtleri máwsiminde "ǵárezsiz izertlew onlayn botlar hám trollerdiń órtlerdegi órt qoyıwdıń áhmiyetin asırıp kórsetkenin anıqladı."[23] 2023-jılǵı Kanada orman órtlerinde órt qoyıw haqqında jalǵan maǵlıwmatlar sociallıq tarmaqlarda keń tarqaldı; biraq, órt qoyıw ulıwma Kanadada orman órtleriniń tiykarǵı sebebi emes.[24][25] Kaliforniyada jıl sayın orman órtleriniń ulıwma 6-10% i órt qoyıwdan kelip shıǵadı.[26]

Dúnya júzi boyınsha mıńlaǵan kómir qatlamı órtleri janıp atır, mısalı, Jańa Qubla Uelstegi Janıp atırǵan taw; Pensilvaniyadaǵı Centraliya; hám Qıtaydaǵı bir neshe kómir menen janıp turǵan órtler. Olar jáne de kútilmegende lawlap ketip, jaqın átiraptaǵı janǵısh materiallardı órtewi múmkin.[27]

Tarqalıw

Flat expanse of brown grasses and some green trees with black and some gray smoke and visible flames in the distance.
AQSHtıń Yuta shtatınıń batıs shólinde jer betindegi órt
Mountainous region with blackened soil and trees due to a recent fire.
Qubla Kaskad tawlarındaǵı (AQSH) táj órtinen keyingi kúygen landshaft
Albaniyanıń Tirana qalasındaǵı Dajti milliy baǵınan uzaqtan kórinip turǵan orman órtleri

Orman órtleriniń tarqalıwı bar bolǵan janǵısh materialǵa, onıń vertikal jaylasıwına hám ıǵallılıq dárejesine, sonday-aq hawa rayı sharayatlarına baylanıslı ózgeredi. Janǵısh materialdıń jaylasıwı hám tıǵızlıǵı biraz topografiyaǵa baylanıslı, sebebi jer beti pishimi ósimliklerdiń ósiwi ushın zárúr bolǵan quyash nurı hám suw sıyaqlı faktorlardı anıqlaydı. Ulıwma alǵanda, órt túrlerin olardıń janǵısh materiallarına qaray tómendegishe táriyiplewge boladı:

  • Jer astı órtleri jer astı tamırları, orman topıraǵındaǵı shirigen organikalıq qaldıqlar hám basqa da kómilgen organikalıq zatlar menen azıqlanadı. Jer astı órtleri ádette ásten janıw arqalı janadı hám kúnler yamasa aylar dawamında ásten janıwı múmkin, mısalı, Indoneziyanıń Kalimantan hám Shıǵıs Sumatra aymaqlarındaǵı torf órtleri, olar salı egiwge arnalǵan jer tayarlaw joybarınıń nátiyjesinde torftıń abaysızda qurǵap qalıwınan kelip shıqqan.[28]
  • Jer betindegi órtler orman topıraǵındaǵı japıraqlar hám aǵash qaldıqları, ot shópler hám pás ósimlikler sıyaqlı tómen jaylasqan ósimlik qaldıqları menen azıqlanadı. Bunday órt túri kóbinese táj órtlerine salıstırǵanda salıstırmalı tómen temperaturada janadı (400 °C (752 °F) tan tómen) hám ásten tezlikte tarqalıwı múmkin, biraq tik janbawırlar hám samal tarqalıw tezligin arttırıwı múmkin. Bul janǵısh material túri ásirese ushqınlardıń túsiwi sebepli tutanıwǵa beyim.
  • Tekshe órtleri tómengi qabat ósimlikleri menen aǵash shaqaları arasındaǵı materiallardı, mısalı kishi aǵashlardı, qulaǵan aǵash kesindіlerin hám shırmawıqlardı jandıradı. Kudzu, Eski dúnya shırmawıq paporotnigi hám basqa da aǵashlarǵa órmeleytuǵın invaziv ósimlikler de tekshe órtleriniń payda bolıwına sebep bolıwı múmkin.[29]
  • Táj, shaqa yamasa hawa órtleri aǵash shaqaları dárejesinde jaylasqan materiallardı, mısalı biyik aǵashlardı, shırmawıqlardı hám múklerdi jandıradı. Táj órtiniń payda bolıwı, yaǵnıy tájleniw, iliwli materialdıń tıǵızlıǵına, shaqalar biyikligine, shaqalardıń úziliksizligine, jetkilikli jer beti hám tekshe órtleriniń bolıwına, ósimliklerdiń ıǵallılıq dárejesine hám órt waqtındaǵı hawa rayı sharayatlarına baylanıslı. Adamlar tárepinen jandırılǵan, aǵashlardı tolıq joq qılatuǵın órtler Amazonka jawın toǵaylarına jayılıp, ıssılıqqa yamasa qurǵaq sharayatlarǵa onsha ılayıqlı emes ekosistemalarǵa zıyan keltiriwi múmkin.[30]

Fizikalıq qásiyetleri

Qubla Afrikada topıraq jol orman órtine tosqınlıq etti. Tosqınlıqtıń tásiri joldıń janbaǵan (shep) hám janǵan (oń) táreplerinde anıq kórinip tur.

Orman órtleri órt úshmúyeshliginiń barlıq zárúr elementleri beyim aymaqta bir jerge jıynalǵanda júz beredi: tutanıw deregi janǵısh material, mısalı ósimlik penen baylanısqa keledi, ol jetkilikli ıssılıqqa ushıraydı hám átiraptaǵı hawadan jetkilikli muǵdarda kislorod aladı. Joqarı ıǵallılıq ádette tutanıwǵa kesent etedi hám tarqalıwın ásteletedi, sebebi materialdaǵı suwdı puwlandırıw hám onı órt noqatına shekem qızdırıw ushın joqarıraq temperatura talap etiledi.[6][31]

Qalıń toǵaylar ádette kóbirek kóleńke beredi, nátiyjede tómenirek átirap temperaturasın hám joqarıraq ıǵallılıqtı payda etedi, sonlıqtan olar orman órtlerine az beyim boladı. Shóp hám japıraqlar sıyaqlı az tıǵız materiallar shaqa hám terek túbirleri sıyaqlı tıǵızıraq materiallarǵa qaraǵanda az suw quramına iye bolǵanlıqtan, olardı jandırıw ańsatıraq. Ósimlikler úziliksiz suwdı puwlanıw arqalı joǵaltadı, biraq suw joǵaltıw ádette topıraqtan, hawa ıǵallılıǵınan yamasa jawın-shashınnan sińirilgen suw menen teńlestiriledi.[32] Bul teńsalmaqlılıq saqlanbaǵanda, kóbinese qurǵaqshılıq aqıbetinde, ósimlikler qurǵap qaladı hám sonlıqtan jeńil janǵısh bolıp qaladı.[33][34]

Orman órti frontı - bul úziliksiz jalınlı janıwdı saqlaytuǵın bólim, onda janbaǵan material aktiv jalınlar menen ushırasadı yamasa janbaǵan hám janǵan material arasındaǵı tútinli ótiw boladı. Front jaqınlasqan sayın, órt átirapındaǵı hawa menen aǵash materialların konvekciya hám jıllılıq nurlanıwı arqalı qızdıradı. Dáslep, aǵash 100 °C (212 °F) temperaturada suw puwlanǵanda qurǵaydı. Keyin, 230 °C (450 °F) temperaturada aǵashtıń pirolizi janǵısh gazlerdi shıǵaradı. Aqırında, aǵash 380 °C (720 °F) temperaturada tútep janıwı múmkin yamasa jetkilikli qızdırılǵanda 590 °C (1,000 °F) temperaturada alısıwı múmkin.[35] Orman órtiniń jalınları belgili bir jerge jetip kelmesten burın, orman órti frontınan jıllılıq ótkeriw hawanı 800 °C (1,470 °F) ǵa shekem qızdıradı, bul janǵısh materiallardı aldın ala qızdıradı hám qurǵatadı, nátiyjede materiallar tezirek tutanadı hám órttiń tezirek tarqalıwına múmkinshilik beredi.[36] Joqarı temperaturalı hám uzaq dawam etetuǵın jer betindegi orman órtleri jalp etip janıwǵa yamasa gúrildep janıwǵa túrtki bolıwı múmkin: aǵash shaqalarınıń qurǵawı hám olardıń tómennen keyin tutanıwı.

Orman órtleri tıǵız úziliksiz janılǵılar arqalı janǵanda tez alǵa qaray tarqalıw tezligine (TAQT) iye boladı.[37] Olar toǵaylarda saatına 10.8 kilometr (6.7 mil) hám jaylawlarda saatına 22 kilometr (14 mil) tezlikte jıljıy aladı. Orman órtleri tiykarǵı frontqa tangensial baǵıtta jıljıp qaptaldaǵı fronttı payda etiwi yamasa tiykarǵı frontqa qarama-qarsı baǵıtta artqa qaray janıwı múmkin. Olar jáne de samallar hám vertikal konvekciya baǵanaları ot qıyqımların (ıssı aǵash shoqların) hám basqa da janıp atırǵan materiallardı hawa arqalı jollar, dáryalar hám basqa da tosqınlıqlar ústinen alıp ótip, sekiriw yamasa ushqınlaw arqalı tarqalıwı múmkin, bul tosqınlıqlar ádette ot tosqınları sıpatında xızmet etiwi múmkin. Gúrildep janıw hám aǵash shaqalarındaǵı órtler ushqınlawdı kúsheytedi, al orman órti átirapındaǵı qurǵaq jer ústi janılǵıları ot qıyqımlarınan tutanıwǵa ayrıqsha beyim boladı. Ushqınlaw ıssı shoqlar hám ot qıyqımları órtten samal baǵıtında janılǵılardı tutandırǵanda noqatlıq órtlerdi payda etiwi múmkin. Avstraliya dala órtlerinde noqatlıq órtler órt frontınan 20 kilometrge (12 mil) shekem uzaqlıqta payda bolǵanı málim.[38]

Ayrıqsha úlken orman órtleri ózleriniń tikkeley átirapındaǵı hawa aǵımlarına moru effekti arqalı tásir etiwi múmkin: hawa qızǵan sayın kóteriledi, al úlken orman órtleri kúshli joqarıǵa qaray aǵımlardı payda etedi, bul aǵımlar átiraptaǵı aymaqlardan jańa, salqın hawanı termal baǵanalar túrinde ózine tartadı. Temperatura hám ıǵallılıqtaǵı úlken vertikal ayırmashılıqlar pirokumulus bulıtların, kúshli samallardı hám saatına 80 kilometrden (50 mil) aslamıraq tezlikte tornado kúshindegi ot quyınların payda etiwge túrtki boladı.[39] Tez tarqalıw tezligi, keń kólemli táj payda etiw yamasa ushqınlaw, ot quyınlarınıń bolıwı hám kúshli konvekciya baǵanaları ekstremal sharayatlardı ańlatadı.

Kúndiz hám túnde intensivlik ózgeriwleri

Qurǵaqshılıq waqtında Venesueladaǵı orman órti

Intensivlik kúndizgi waqıt dawamında da artadı. Tútep janıp atırǵan tereklerdiń janıw tezligi kúndiz bes esege shekem joqarı boladı, sebebi ıǵallılıq tómen, temperatura joqarı hám samal tezligi artadı. Kúndiz quyash nurı jerdi qızdıradı, bul tóbege qaray kóteriletuǵın hawa aǵımların payda etedi. Túnde jer salqınlaydı, bul tómenge qaray túsetuǵın hawa aǵımların payda etedi. Orman órtleri usı samallar menen kúsheyedi hám kóbinese tóbeler ústinen hám oypatlıqlar arqalı hawa aǵımların gezip júredi. Evropada órtler kóbinese tústen keyin saat 12:00 hám 2:00 aralıǵında júz beredi. Amerika Qurama Shtatlarında orman órtlerin bastırıw operaciyaları kúndizgi jıllılıq sebepli boljanatuǵın intensivliktiń artıwına baylanıslı saat 10:00 de baslanatuǵın 24 saatlıq órt kúni dógereginde ámelge asırıladı.

Klimat ózgerisiniń tásirleri

Klimat ózgerisi sebepli ósip atırǵan qáwipler

Klimat ózgerisi orman órtleriniń júz beriw itimallıǵın arttıratuǵın hawa rayın qollap-quwatlaydı. Ayırım aymaqlarda orman órtleriniń kóbeyiwi tikkeley klimat ózgerisine baylanıslı dep esaplanadı.: 247 Jerdiń ótmishinen alınǵan dáliller de jıllıraq dáwirlerde órt kóbirek bolǵanın kórsetedi.[40] Klimat ózgerisi puwlanıw-terlewdi arttıradı. Bul ósimlikler hám topıraqtıń qurǵap qalıwına alıp keliwi múmkin. Ósimlikleri júdá qurǵaq aymaqta órt baslanǵanda, ol tez tarqalıwı múmkin. Joqarı temperaturalar órt máwsimin de uzaytıwı múmkin. Bul - jıldıń qáwipli orman órtleri eń kóp júz beretuǵın waqtı, ásirese qar joǵalıp baratırǵan aymaqlarda.[41]

Hawa rayı jaǵdayları orman órtleriniń qáwpin arttırmaqta. Biraq orman órtleri menen janǵan ulıwma maydan kemeygen. Bul tiykarınan savannalardıń egislik jerlerge aylandırılǵanı sebepli, janatuǵın aǵashlar azayǵanı ushın júz bergen.[41]

Íssılıq tolqınları, qurǵaqshılıq hám El-Nino sıyaqlı klimat ózgergishligi, sonday-aq joqarı basım grebenleri sıyaqlı regional hawa rayı úlgileri orman órtleriniń qáwpin arttırıwı hám olardıń minez-qulqın ádewir ózgertiwi múmkin.[42][43] Jawın-shashın kóp bolǵan jıllar ósimliklerdiń tez ósiwine alıp keledi, bunnan keyin jıllıraq dáwirler kelgende, keń kólemli órtler hám uzaǵıraq órt máwsimlerin keltirip shıǵarıwı múmkin. Joqarı temperaturalar janılǵı júklerin qurǵatıp, olardı jeńil janatuǵın etedi, aǵashlardıń óliwin arttıradı hám dúnya júzi toǵaylarınıń salamatlıǵına úlken qáwip tuwdıradı.[44][45][46] 1980-jıllardıń ortasınan baslap, AQSHtıń batısında qardıń erte eriwi hám buǵan baylanıslı jıllınıw orman órti máwsiminiń, yaǵnıy jıldıń eń órt qáwipli waqtınıń uzaqlıǵı hám awırlıǵınıń artıwı menen baylanıslı boldı.[47] 2019-jılǵı izertlew Kaliforniyadaǵı órt qáwpiniń artıwı biraz adam tárepinen payda etilgen klimat ózgerisine baylanıslı bolıwı múmkin ekenin kórsetedi.[48]

1974–1975-jıllardıń jazında (túslik yarım shar), Avstraliya óziniń eń awır jazılǵan orman órtin basınan keshirdi, sol waqıtta Avstraliya jer massasınıń 15% "keń kólemli órt zıyanına" ushıradı.[49] Sol jazǵı órtler shama menen 117 million gektar (290 million akr; 1,170,000 kvadrat kilometr; 450,000 kvadrat mil) jerdi jandırıp jiberdi.[50][51] Avstraliyada 1950-jıldan baslap eldiń kóp aymaqlarında ıssı kúnlerdiń (35 °C dan joqarı) hám júdá ıssı kúnlerdiń (40 °C dan joqarı) jıllıq sanı anaǵurlım kóbeydi. Elde bárhama toǵay órtleri bolǵan, biraq 2019-jılı bul órtlerdiń kólemi hám qáhárliligi kúshli túrde arttı.[52] Birinshi ret Úlken Sidney ushın apatlı toǵay órti jaǵdayları járiyalandı. Jańa Túslik Uels hám Kvinslend ayrıqsha jaǵday járiyaladı, biraq Túslik Avstraliya hám Batıs Avstraliyada da órtler janıp atırǵan edi.[53]

2019-jılı ekstremal ıssılıq hám qurǵaqshılıq Sibir, Alyaska, Kanar atawlarında, Avstraliyada hám Amazonka jawın toǵaylarında úlken orman órtlerin keltirip shıǵardı. Sońǵısındaǵı órtler tiykarınan nızamsız terek kesiw sebepli júz berdi. Órtlerden shıqqan tútin iri qalalardı da óz ishine alǵan úlken aymaqqa jayılıp, hawa sapasın kúshli tómenletti.[54]

2020-jıldıń avgust ayına kelip, sol jılǵı orman órtleri tiykarınan klimattıń ózgeriwi, toǵaylardıń joq etiliwi hám awıl xojalıǵı maqsetinde jandırıw sebepli 2019-jılǵa salıstırǵanda 13% ke jamanlasqan edi. Amazonka jawın toǵaylarınıń bar bolıwına órtler qáwip tuwdırmaqta.[55][56][57][58] 2021-jılı Túrkiya, Greciya hám Rossiyada rekordlıq orman órtleri júz berdi, bular klimattıń ózgeriwi menen baylanıslı dep esaplanadı.[59]

Derekler

  1. ↑ Cambridge Advanced Learner's Dictionary. 
  2. ↑ „CIFFC Canadian Wildland Fire Management Glossary“. Canadian Interagency Forest Fire Centre. 10-iyun 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 16-avgust 2019-jıl.
  3. ↑ „Forest fire videos – See how fire started on Earth“. BBC Earth. 16-oktyabr 2015-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 13-fevral 2016-jıl.
  4. ↑ „Drought, Tree Mortality, and Wildfire in Forests Adapted to Frequent Fire“. UC Berkeley College of Natural Resources. 9-avgust 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 15-mart 2022-jıl.
  5. ↑ Forest Fires and Climate Change in the 21ST Century. July 2006. 
  6. ↑ 6,0 6,1 „National Wildfire Coordinating Group Fireline Handbook, Appendix B: Fire Behavior“. National Wildfire Coordinating Group (aprel 2006). 17-dekabr 2008-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 11-dekabr 2008-jıl. Silteme kórsetiwdegi qátelik: Invalid <ref> tag; name "FireBehavior" defined multiple times with different content
  7. ↑ On the key role of droughts in the dynamics of summer fires in Mediterranean Europe. 6 March 2017. 
  8. ↑ Warming and Earlier Spring Increase Western U.S. Forest Wildfire Activity. 18 August 2006. 
  9. ↑ „Main Types of Disasters and Associated Trends“. lao.ca.gov. Legislative Analyst's Office (10-yanvar 2019-jıl). 3-iyun 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 22-sentyabr 2020-jıl.
  10. ↑ Machemer. „The Far-Reaching Consequences of Siberia's Climate-Change-Driven Wildfires“. Smithsonian Magazine (9-iyul 2020-jıl). 5-iyun 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 22-sentyabr 2020-jıl.
  11. ↑ Australia. „Bushfire“. www.ga.gov.au (25-iyul 2017-jıl). 1-sentyabr 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 22-sentyabr 2020-jıl.
  12. ↑ „B.C. wildfires: State of emergency declared in Kelowna, evacuations underway“ (en-US). Global News. 18-avgust 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 18-avgust 2023-jıl.
  13. ↑ Silteme kórsetiwdegi qátelik: Жарамсыз <ref> тегі; no text was provided for refs named :0
  14. ↑ Effects of Climate Change on Natural-Caused Fire Activity in Western U.S. National Forests. August 2021. 
  15. ↑ The Ecological Importance of Severe Wildfires: Some Like It Hot. 1 December 2008. https://scholarworks.umt.edu/biosci_pubs/279. Retrieved 27 August 2019. 
  16. ↑ Stephen J. Pyne. „How Plants Use Fire (And Are Used By It)“. NOVA online. 8-avgust 2009-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 30-iyun 2009-jıl.
  17. ↑ „Wildfire Prevention Strategies“. National Wildfire Coordinating Group (mart 1998). 9-dekabr 2008-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 3-dekabr 2008-jıl.
  18. ↑ Boxall. „Human-caused ignitions spark California's worst wildfires but get little state focus“. San Diego Union-Tribune (5-yanvar 2020-jıl). 19-iyun 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 25-noyabr 2020-jıl.
  19. ↑ Liu, Zhihua (June 2012). Spatial patterns and drivers of fire occurrence and its future trend under climate change in a boreal forest of Northeast China. 
  20. ↑ Krock. „The World on Fire“. NOVA online – Public Broadcasting System (PBS) (iyun 2002). 27-oktyabr 2009-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 13-iyul 2009-jıl.
  21. ↑ Balch, Jennifer K. (2017). Human-started wildfires expand the fire niche across the United States. 
  22. ↑ „Wildfire Investigation“. National Interagency Fire Center.
  23. ↑ "How Rupert Murdoch Is Influencing Australia's Bushfire Debate". https://www.nytimes.com/2020/01/08/world/australia/fires-murdoch-disinformation.html. 
  24. ↑ "Did climate change cause Canada's wildfires?". https://www.bbc.com/future/article/20230612-did-climate-change-cause-canadas-wildfires. 
  25. ↑ "Who's fuelling the wild theories about Canada's wildfires". https://www.cbc.ca/player/play/2227831363616. 
  26. ↑ „How Arson factors into California's Wildfires“. High Country News (15-oktyabr 2021-jıl). 30-avgust 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 30-avgust 2023-jıl.
  27. ↑ Krajick, Kevin (May 2005). "Fire in the hole". Smithsonian Magazine. http://www.smithsonianmag.com/travel/10013541.html. Retrieved 30 July 2009. 
  28. ↑ Hamers. „When bogs burn, the environment takes a hit“ (en). Science News (29-iyul 2019-jıl). 3-yanvar 2020-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 15-avgust 2019-jıl.
  29. ↑ „Global Fire Initiative: Fire and Invasives“. The Nature Conservancy. 12-aprel 2009-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 3-dekabr 2008-jıl.
  30. ↑ Butler. „Global Commodities Boom Fuels New Assault on Amazon“. Yale School of Forestry & Environmental Studies (19-iyun 2008-jıl). 11-aprel 2009-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 9-iyul 2009-jıl.
  31. ↑ „The Science of Wildland fire“. National Interagency Fire Center. 5-noyabr 2008-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 21-noyabr 2008-jıl.
  32. ↑ „Ashes cover areas hit by Southern Calif. fires“. NBC News (15-noyabr 2008-jıl). 30-noyabr 2020-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 4-dekabr 2008-jıl.
  33. ↑ „Influence of Forest Structure on Wildfire Behavior and the Severity of Its Effects“. US Forest Service (noyabr 2003). 17-dekabr 2008-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 19-noyabr 2008-jıl.
  34. ↑ „Prepare for a Wildfire“. Federal Emergency Management Agency (FEMA). 29-oktyabr 2008-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 1-dekabr 2008-jıl.
  35. ↑ „Archimedes Death Ray: Idea Feasibility Testing“. Massachusetts Institute of Technology (MIT) (oktyabr 2005). 7-fevral 2009-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 1-fevral 2009-jıl.
  36. ↑ „Satellites are tracing Europe's forest fire scars“. European Space Agency (27-iyul 2004-jıl). 10-noyabr 2008-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 12-yanvar 2009-jıl.
  37. ↑ „Protecting Your Home From Wildfire Damage“. Florida Alliance for Safe Homes (FLASH). 19-iyul 2011-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 3-mart 2010-jıl.
  38. ↑ 2009 Victorian Bushfires Royal Commission. Victorian Bushfires Royal Commission, Australia. 
  39. ↑ „The New Generation Fire Shelter“. National Wildfire Coordinating Group (mart 2003). 16-yanvar 2009-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 16-yanvar 2009-jıl.
  40. ↑ Jones. „Climate Change Increases the Risk of Wildfires“. ScienceBrief. 26-yanvar 2024-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 16-fevral 2022-jıl.
  41. ↑ 41,0 41,1 Dunne. „Explainer: How climate change is affecting wildfires around the world“. Carbon Brief (14-iyul 2020-jıl). 19-dekabr 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 17-fevral 2022-jıl. Silteme kórsetiwdegi qátelik: Invalid <ref> tag; name "Dunne-2020" defined multiple times with different content
  42. ↑ „Chronological List of U.S. Billion Dollar Events“. National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA) Satellite and Information Service. 15-sentyabr 2001-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 4-fevral 2009-jıl.
  43. ↑ Provenzale, Antonello (2 October 2018). Exacerbated fires in Mediterranean Europe due to anthropogenic warming projected with non-stationary climate-fire models. 
  44. ↑ Hartmann, Henrik (20 May 2022). Climate Change Risks to Global Forest Health: Emergence of Unexpected Events of Elevated Tree Mortality Worldwide. 
  45. ↑ Brando, Paulo M. (30 May 2019). Droughts, Wildfires, and Forest Carbon Cycling: A Pantropical Synthesis. 
  46. ↑ Anuprash. „What Causes Wildfires? Understand The Science Here“ (en). TechiWiki (28-yanvar 2022-jıl). 14-fevral 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 14-fevral 2022-jıl.
  47. ↑ „Fire Terminology“. Fs.fed.us. 7-iyul 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 28-fevral 2019-jıl.
  48. ↑ Williams, A. Park (2019). Observed Impacts of Anthropogenic Climate Change on Wildfire in California. 
  49. ↑ Cheney, N.P. „Bushfires – An Integral Part of Australia's Environment“. 1301.0 – Year Book Australia, 1995. Australian Bureau of Statistics (1-yanvar 1995-jıl). — „In 1974–75 [...] in this season fires burnt over 117 million hectares or 15 per cent of the total land area of this continent.“. 6-sentyabr 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 14-yanvar 2020-jıl.
  50. ↑ „New South Wales, December 1974 Bushfire – New South Wales“. Australian Institute for Disaster Resilience. Government of Australia. — „Approximately 15 per cent of Australia's physical land mass sustained extensive fire damage. This equates to roughly around 117 million ha.“. 13-yanvar 2020-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 13-yanvar 2020-jıl.
  51. ↑ Cole, Brendan (7 January 2020). "What Caused the Wildfires in Australia? Amid Worst Blazes for a Decade, 24 People are Charged with Arson". Newsweek. https://www.newsweek.com/australia-wildfires-arson-new-south-wales-police-1480733. "In 1974, 117 million hectares of land was burnt in wildfires in central Australia." 
  52. ↑ As Smoke From Bushfires Chokes Sydney, Australian Prime Minister Dodges on Climate Change (Wayback Machine saytında 2 December 2019 sánesinde arxivlengen), Time 21 November 2019.
  53. ↑ The facts about bushfires and climate change (Wayback Machine saytında 16 December 2019 sánesinde arxivlengen), Climate Council, 13 November 2019
  54. ↑ Irfan, Umair (21 August 2019). "Wildfires are burning around the world. The most alarming is in the Amazon rainforest.". https://www.vox.com/world/2019/8/20/20813786/wildfire-amazon-rainforest-brazil-siberia. 
  55. ↑ Benson, Michael (28 December 2020). "Opinion: Watching Earth Burn – For 10 days in September, satellites in orbit sent tragic evidence of climate change's destructive power.". The New York Times. https://www.nytimes.com/2020/12/28/opinion/climate-change-earth.html?action=click&module=Opinion&pgtype=Homepage. 
  56. ↑ Vargas, Ana Paula (10 December 2020). "Resisting Another Record-Breaking Year of Deforestation and Destruction in the Brazilian Amazon – While Brazilian authorities deny the impact of the criminal arson, Amazon Watch and our allies exposed and challenged the growing fires and deforestation in the Amazon". https://amazonwatch.org/news/2020/1210-resisting-another-record-breaking-year-of-deforestation-and-destruction-in-the-brazilian-amazon. 
  57. ↑ Colón, Marcos (1 June 2020). "Offensive against the Amazon: An incontrollable pandemic (commentary)". https://news.mongabay.com/2020/06/offensive-against-the-amazon-an-incontrollable-pandemic-commentary/. 
  58. ↑ Dom Phillips (2 January 2019). "Jair Bolsonaro launches assault on Amazon rainforest protections – Executive order transfers regulation and creation of indigenous reserves to agriculture ministry controlled by agribusiness lobby". The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2019/jan/02/brazil-jair-bolsonaro-amazon-rainforest-protections. 
  59. ↑ "Wildfires: How are they linked to climate change?". BBC News. 11 August 2021. https://www.bbc.com/news/58159451. 
«https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Orman_órti&oldid=99732» saytınan alınǵan