Paydalanıwshı talqılawı:Miyirbek98
Qara uy
manlarda qaraqalpaqlarda qara kiyiz benen bastırılǵan qádimgi qara úy hám ashıq reńdegi kiyiz benen bastırılǵan, jaqsılap bezelgen hám tiykarınan jas erli-zayıplılar ushın mólsherlengen saltanatlı qara úy – aq otaw bolǵan. Ilaydan jasalǵan jaylarda shertek salınıp, qıs kúnleri onıń astına qara úy qurılǵan. Jaz kúnleri qara úydi salmaǵa jaqın, háwlidegi tereklerdiń sayasına qurǵan. Qara úydiń shiyin ashıńqırap, ishke samaldıń erkin kiriwin támiyinlegen. Biziń zamanımızda qara úy tek shıjǵırǵan jazda, saratannıń ıssısında paydalanıladı.
Qara úy ergenekten baslap qurıladı. Qara úy hár qıylı: 6, 8, shende-shen 12 qanattan ibarat bolıwı múmkin. Qara úydi bir neshe saatta qurıp hám jıynap alıwǵa boladı.
Qaraqalpaqlardıń qara úyiniń dúzilisi óz ózgesheliklerine iye. Qara úydiń tóbesine qoyılatuǵın uwıqlar dúziw hám tek tómengi ush jaǵı ǵana iymek boladı, sonlıqtan qara úydiń joqarǵı jaǵı konus kórinisine iye. Qara úydiń tóbesi hám keregeleri enli aq bawlar menen bekkemlenedi. Tóbesi kiyiz benen, al qaptalları – eki qabat shiy menen bastırıladı, óytkeni XIX ásirden qara úy tek jazda ǵana qurıladı. Áyyemnen-aq qaraqalpaqlardıń qara úyiniń esigi túslik jaqqa qaraǵan. Bul jaǵdayda, esikke qarsı jaylasqan tór úydegi eń payızlı – jazda salqın, qısta bolsa jıllı – orın boladı. Qara úydiń tóbesi – shańaraq nayza tárizli ilgishler menen biriktirilgen eki sheńberden ibarat. Shańaraq óziniń salmaǵı menen qara úydiń súyeklerin uslap turadı, jarıq túsiwshi tereze xızmetin atqaradı, al erte zamanlarda, adamlar qısta da qara úyde jasaǵan gezlerinde, ol tútin shıǵıp ketetuǵın sańlaq xızmetin de atqarǵan, sonlıqtan oshaq úydiń dál ortasına qurılǵan. Qara úyde artıqmash zatlar bolmaw kerek – bul paydalılıq hám sulıwlıqtıń qádimgi nızamı. Mısalı, qaraqalpaqlarda qara úydiń hár bir baw-shuwı onı tek ǵana bezep qoymay, kerege menen uwıqlardı biriktiriwdey ámeliy xızmetti atqaradı. Qara úydiń baw-shuwları menen kerege hám uwıqlar tartıladı, keregeniń sırtın qaplap turǵan shiy hám kiyiz bekkemlenedi.
Qara úy kosmogoniyasi
Áyyemnen-aq adamlar qara úydi teń ekige bólip, onı kosmostıń modeli menen sáykeslendirgen. Usılayınsha qarama-qarsı baslamanıń (jaqsılıq penen jamanlıqtıń) teń salmaqlılıǵı, olardıń mudamı óz-ara hárekette bolıwı haqqındaǵı ideya júzege asqan. Bul – dúnyanıń tártibi, ómirdiń baqıylıǵı hám jaratılıstıń turaqlılıǵı haqqındaǵı túsinik bolǵan. Usınnan kelip shıǵıp, interyer eki zonaǵa – erkekler ushın oń jaq hám hayallar ushın sol jaq bolıp bólingen. Oń jaq esikten kire beriste, shep jaqta jaylasqan, bul jerde erkeklerdiń kiyim-kenshegi, saz ásbapları, attıń er-turmanı, erkeklerdiń ónermentshilik hám ań awlaw ushın qural-saymanları saqlanatuǵın bolǵan. Oń jaq qollap-jebewshi ruwhlardıń ornı sanalǵan. Sol jaq zonasında kiyim-kenshek túyinshikleri, úlken ıdıs-tabaqlar hám azıq-awqat salınatuǵın sabayaq, qazanlar, suw qabaqlar, hayal-qızlar ónermentshiligine tiyisli buyımlar turǵan. Interyerdiń ishki zonallastırılıwı áyyemgi múshel kalendarı menen de baylanıstırılǵan.