Qıtay kalendarı

2017-jılǵı Qıtay kalendarı.

Qıtay kalendarı (yamasa áyyemgi Qıtay kalendarı) — bul Qıtayda áyyemnen berli qollanılıp kiyatırgan ay-quyash kalendarı bolıp, ol Aziya regionındaǵı basqa xalıqlarga da úlken tásir kórsetken. Bul kalendar Koreya, Yaponiya, Vyetnam, Mongoliya hám basqa mámleketler mádeniyatında da qollanilgan.

Qıtay kalendarı ay háreketi (ay fazaları) hám quyash jılın birlestirgen bolıp, bir jılda 12 yamasa 13 ay boladı. Eger jıl quyash jılı menen sáykes kelmese, kalendarǵa qosımsha ay (闰月, rùnyuè) qosıladı. Hár bir ay ádette 29 yamasa 30 kúnnen ibarat boladı. Jıldıń baslanıwı bolsa grigorian kalendarı boyınsha yanvar aqırı — fevral ortasına tuwrı keledi hám bul sánede Qıtay jańa jılı (Chunjie 春节) belgilenedi.

Tariyxı hám paydalanılıwı

Qıtay kalendarı úsh mıń jıldan artıq waqıt dawamında paydalanılǵan. Onıń dáslepki formaları biziń eramızǵa shekemgi II mıń jıllıqqa tiyisli esaplanadı. Bul kalendar 12 jıllıq haywan burjı sisteması menen belgili. Hár bir jil belgili bir haywan atı menen ataladı: tıshqan, sıyır, jolbaris, qoyan, áydarha, jilan, at, qoy, maymıl, qoraz, iyt hám shoshqa.

Bunnan tısqarı, kalendarda bes stixiya (element) — metall, suw, agash, ot, jer hám de yin-yang filosofiyası áhmiyetli orın tutadı. Bul sistemalar áyyemgi Qıtay medicinası, pal kórsetiw óneri hám astrologiyasında keń qollanıladı.

Ózgeshelikleri

• Ay-quyash kalendarı bolıp, ay fazaları hám quyash háreketi esapqa alınadı;
• Hár jılı jańa ayda (Jańa ay fazasında) baslanadı;
• Grigorian kalendarı menen sánelerde parıq qıladı, sonıń ushın hár jılı Qıtay jana jılı basqa sánege tuwrı keledi;
• Kalendar tiykarında Qıtay jańa jılı, Áyyemgi ruwxlar kúni (Qingming), Altın gúz bayramı sıyaqlı dástúriy bayramlar belgilenedi.

Házirgi kúnde

Házirgi Qıtayda rásmiy kalendar sipatında Grigorian kalendarı qollanıladı. Biraq Qıtay kalendarı elege shekem dástúriy bayramlar, pal ashıw, neke sánesin belgilew hám basqa da mádeniy maqsetlerde aktiv qollanıladı.

Bul kalendar Aziya regionında, ásirese Shıǵıs xalıqları arasında tereń tariyxıy áhmietke ie hám olardıń mádeniy miyrasınıń ajıralmas bólegi esaplanadı.