Qaraqalpaq tatarları
| Qaraqalpaq tatarları | |
|---|---|
| Pútkil xalıq sanı | |
| Shama menen 4 000[1] | |
| Eń kóp tarqalǵan aymaqları | |
 Rossiya: (shama menen 2 000)[1] | |
 Volgograd wálayatı |
|
 Astraxan wálayatı |
Aqtuba rayonı — 830 (2010)[4] |
| Tilleri | |
| tatar tiliniń qazan dialekti, tatar-qaraqalpaq dialekti, qazaq tili | |
| Dini | |
| Islam | |
| Etnikalıq toparları | |
| tatarlar | |
Qaraqalpaq tatarları (Astraxan qaraqalpaqları, Ural qaraqalpaqları, qalpaqlar[6], Qazan qaraqalpaqları, Mishar qaraqalpaqları) — tatarlardıń Volgograd wálayatınıń Pallasovka hám Staropoltavka rayonları, sonday-aq, Batıs Qazaqstan wálayatınıń Bókeyorda hám Jánibek rayonlarında kóp sanlı jasaytuǵın etnikalıq toparı.
Tarqalǵan orınları
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Qaraqalpaq tatarlarınıń kóplep jasaytuǵın aymaqları tómendegilerden ibarat: Volgograd wálayatınıń Pallasovka rayonındaǵı Pallasovka stanciyası, «Kumıs» sanatoriyası, Góne Poltavka rayonındaǵı Gmelinka awılı, Astraxan wálayatınıń Aqtuba rayonındaǵı Tómengi Baskunchak awılı, Batıs Qazaqstan wálayatınıń Bókeyorda rayonındaǵı Sayqın awılı hám Jánibek rayonındaǵı Borsı awılı, Qazıtaw rayonındaǵı Qarasuw awılı.
Subetnostıń ayırım wákilleri usı aymaqlardıń basqa elatlarında, sonday-aq, Saratov wálayatında da jasaydı. Olardıń bir bólegi Astraxan tatarlarına da kiredi[6].
Batıs Qazaqstan wálayatınıń Bókeyorda rayonındaǵı Sarbasta hám Segir-Qudıq awıllarında (házirgi Shonay awılı[7]) olar qazaqlar menen aralas jasap, tatar-qazaq tilleriniń aralaspasında sóylesedi[8]. «Qaraqalpaqlar» haqqında ayırım dereklerde «qazaq», «tatar», «qaraqalpaq» dep jazılǵan jaǵdaylar da bar[6].
Xalqınıń sanı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]1926-jılı Qazaqstan SSRınıń Ural okruginde 845 erkek «qaraqalpaq» sıpatında xojalıq baslıǵı bolıp esapqa alınǵan, yaǵniy olardıń shańaraqları menen birge 3—4 mıń átirapında qaraqalpaq tatarları jasaǵan dep esaplanadı. Rossiya guberniyalarındaǵı Aleksandrov Gay (1895-jılı iske túsken), Pallasovka hám Kaysatskaya (ekewi de 1909-jılı iske túsken) temir jol stanciyalarında da sonsha adam jasaǵan bolıwı múmkin. Bazıları dizimge alınbaǵan bolıwı da itimal, óytkeni ayırım dereklerde hátte bir shańaraqtıń ózinde de milleti qaraqalpaq, qazaq, tatar yamasa bashqurt dep jazılǵan jaǵdaylar bolǵan[9].
G. N. Drozdov qaraqalpaq tatarlarınıń sanın Ural okruginde — 845 adam, Talovsk rayonında — 597 adam, Jánibek rayonında — 247 adam, yaǵnıy jámi 1 687 qaraqalpaq jasaǵan dep belgilegen[6].
Búgingi kúnde olardıń shama menen eki mıńı Qazaqstanda, jáne eki mıńǵa shamalası Volgograd hám Saratov aymaqlarında jasaydı[1].
Tariyxı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Astraxan qaraqalpaqları dep atalatuǵın etnikalıq topar kórkem ádebiyatlarda XIX ásirdiń ekinshi yarımında belgili bolǵan. Qaraqalpaq tatarları 1817-jılı Tómengi Edil dalalarına kelip ornalasıp, olar rásmiy hújjetlerde 1827-jıldan baslap tilge alınadı. 1827-jılı Baskunchak kóli átirapında jasawshı 61 tatar ózlerin «kundaraw tatarlar» dep jazıwdı sorap arza bergen. 1847-jılda sol «qaraqalpaqlar» sanı 68 erkek hám 66 hayal retinde dizimge alınǵan. Olardıń bir bólegi keyin ala Astraxan átirapındaǵı Bestóbe awılına, jáne birewleri Kildirmesh awılına kóshirilgen. Kazakshı (Qazanlı) ruwınıń ayırım wákilleri Stavropol úlkesindegi Neftekumsk (Qamısburun) awılına kóshirilgen[6].
1799-1801-jılları Edil boyındaǵı qazaqlardıń Bukey ordası sultanı Bukeyxan, rus armiyasınan sırtqa qashqan Edil boyı tatarların (tiykarınan Bógelme, Balabay, Baǵırıslan aymaqlarınan) ordada alıp qalǵan hám olardıń izin joq etiw maqsetinde olarǵa «qaraqalpaq» atın bergen[1][9]. Usı tárizde, qazaqlar arasında «qalpaq» yamasa «qaraqalpaq» atı menen belgili bolǵan tatarlar toparı júzege kelgen[1]. 1810-jıllarda olar boysınbawshılıǵı ushın ayıplanıp, ordadan Rossiya imperiyası shegaralarına quwıp shıǵarılǵan, ornına 1840-jıllarda Altavıl (tiykarınan Latoshinka) mishurları jaylastırılǵan[1][9]. 1841-1842-jılları olardıń kópshiligi Bukeyxannıń balası Jangir menen soqlıǵısıwdan soń Edildiń oń jaǵasına kóship ótip, Jańa Ásker, Bestóbe, Kildirmesh awılların qurǵan[9].
Qalǵanları qazan qaraqalpaqları menen qosılıp, Kaspiy boyı qazaqları arasında jasay baslaǵan hám sońınan qazaq hám de noǵaylardıń «qalpaq» ruwına aylanǵan[9]. Qaraǵash noǵayları arasında olar «shobalatshı-nayman ruwı» dep esaplanǵan[1].
Ayırım jazıwshılar olardı qaraqalpaqlardıń bir toparı sıpatında kórsetiwge háreket etken, biraq oǵan heshqanday ilimiy dáliyl tabılmaǵan. Bul jaǵday olardıń tili jeterli dárejede úyrenilmegenligi menen túsindiriledi[6]. 1978-jılı olardıń dialekti izertlengen hám ol tatar tiliniń bir dialekti ekenligi anıqlanǵan[6].
Antropologiyalıq jaqtan olar mishar hám qazan tatarlarınan parıq qılmaydı. Olardıń qáliplesiwinde tatarlar, buxaralılar, xiywalılar qatnasqan dep esaplanadı. Biraq tiykarǵı bólegin Latoshinka misharları, qazan tatarları hám Altavıl (Chembarda jasaǵan) misharları quraǵan[10]. Olar ózleriniń kelip shıǵıwın Orenburg guberniyasınıń Bógelme hám Bozawlıq uyezdleri hám de Ufa guberniyasınıń Balabay uyezdiniń tatarlarına baylanıstıradı[6].
Tili
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Qazaqlar arasında kóp waqıt jasaǵan bolıwına qaramastan, qaraqalpaq tatarlarınıń kópshiliginde milliy ózlik hám tatar tili saqlanıp qalǵan. Jergilikli tatarlar eki tilli: olar hám tatarsha, hám qazaqsha sóylesedi. Bul eki tillilik olardıń tiline tásir kórsetken. Shańaraqta tatar tilinde sóylesedi, ana tilin tatar tili dep esaplaydı hám ózlerin «tatar - Qazan tatarıman» dep ataydı. Jergilikli tatarlardıń qáliplesiwinde orta dialekt wákillerinen tısqarı, Volgograd wálayatında jasawshı misharlar da qatnasqan[10]. «Qaraqalpaqlar» haqqında «qazaq», «tatar», «qaraqalpaq» dep jazılǵan jaǵdaylar da bar[6]. Til jaǵınan olardıń tili orta dialektiniń óz aldına bir tatar-qaraqalpaq dialekti sıpatında qaraladı[6].
Mádeniyatı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Qaraqalpaq tatarlarınıń óz xalqına tán bolǵan materiallıq hám ruwxıy mádeniyatı, folklor úlgileri jeterli dárejede tolıq saqlanǵan. Máselen, olar arasında «Saq-Soq báyeti», «Jiznákáy», «Balamishkin», «Qarurman», «Ziláylúk» sıyaqlı qosıqlar keń tarqalǵan[6].
Derekler
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 В. Викторин. ««Калпак», «каракалпак» атлы татарлар кемнәр алар? «Сөембикә», № 10, 2007.».
- ↑ «Итоги переписи 2020.». 22-iyun 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 22-iyun 2023-jıl.
- ↑ «Национальный состав городских округов и муниципальных районов»(deadlink). 23-dekabr 2014-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 28-dekabr 2014-jıl.
- ↑ «ВПН том 4. Таблица 4. Население по национальности и владению русским языком по муниципальным образованиям Астраханской области»(deadlink). 17-yanvar 2014-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 9-sentyabr 2014-jıl.
- ↑ 5,0 5,1 «Численность населения Западно-Казахстанской области по отдельным этносам на начало 2019 года». 4-iyun 2020-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 7-dekabr 2023-jıl.
- ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 Л. Ш. Арсланов. «КЕМНӘР АЛАР «ӘСТЕРХАН КАРАКАЛПАКЛАРЫ?»».
- ↑ Почтовые индексы Аул(село) Шонгай, район Бокейординский
- ↑ R. V. Ishmuhambetov. «Положение «принятых» служилых групп при ханах и в обществе Букеевской Орды. Астрахань. 2019.».
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 История татар с древнейших времен. В 7- ми томах / Гл. ред.: Р. С. Хакимов; Науч. ред.: Р. Р. Салихов. Казань: Институт истории им. Ш.Марджани АН РТ, 2002—2013.
- ↑ 10,0 10,1 Р. В. Ишмухамбетов. «Татары-калпаки – особая этносоциальная группа Букеевской Орды казахов: история и современность Астрахань. 2019.».
Ádebiyatlar
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- Ишмухамбетов Р. В. Феномен служилых групп Букеевской орды Каспийский регион [Текст] / Р. В. Ишмухамбетов // Каспийский регион: политика, экономика, культура. 2017. № 3 (52). 2017. С. 19-29. (0,5 п.л.).
- Ишмухамбетов Р. В. Татары-калпаки: особая этносоциальная группа Букеевской орды.[Текст] / Р. В. Ишмухамбетов // Ислам и тюркский мир Мат. М/н. научно — практич. Конференции. Елабуга С. 42-46. (0,4 п.л.).
- Небольсин П. И. Астраханские каракалпаки // Астраханские губернские ведомости. газ. 1852. 8 авг.;
- Ремнев А. В. Татары в казахской степи: соратники и соперники российской империи // Вестник Евразии. Научн. журнал. № 4. М., 2006.
- Арсланов Л. Ш. Викторин В. М. Александров-Гай «каракалпаклары» // Мирас журналы. 1998. № 4 (77).
- Белоусов С. С. Роль торгово-ремесленного населения в создании стационарных поселений на землях казахов Внутренней киргизской орды Астраханской губернии. XIX в. Oriental Studies.2019. № 4. С.