Kontentke ótiw

Rossiyanıń Ukrainaǵa basqınshılıǵı dáwirinde mádeniy miyrastıń wayran bolıwı (2022-jıldan)

Wikipedia — erkin enciklopediya

2022-jıldan berli Rossiyanıń Ukrainaǵa basqınshılıǵı waqtında mádeniy miyrastıń wayran bolıwı — Rossiyanıń 2022-jıl 24-fevralda baslanǵan Ukrainaǵa basqınshılıǵı nátiyjesinde Ukrainadaǵı mádeniy miyrastıń wayran bolıwı[1][2][3].

Urıslar waqtında Ukrainanıń túrli aymaqlarında júz bergen úlken wayranshılıqlar sebepli mámlekettegi kóplegen mádeniy miyras obyektleri joq etilgen, zıyan kórgen yamasa qáwip astında qalǵan[4].

Qorǵaw háreketleri

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Ishki

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Puqaralar Knyaginya Olga esteligin qap penen jawıp atır.
Lvov qalasındaǵı Neptun esteligi

Urıstıń baslanıwında mámlekettiń belgili muzeyleriniń ayırımları óz kórgizbelerin aytıw múmkin bolmaǵan qáwipsiz orınlarǵa kóshirdi[5]. Kievtegi Ukraina milliy tariyx muzeyi direktorı Fyodor Androshuk Vinnicadaǵı Jitomir, Sumi hám Chernigovtaǵı tórt muzeydiń tiykarǵı eksponatların kórgizbeden alıp, qoymaxanaǵa qoyǵanın, Vinnicadaǵı muzey bolsa jartılay kóshirilgenler ushın turaq jay sıpatında paydalanılǵanın atap ótti[6]. Ivano-Frankivsk zamanagóy kórkem-óner orayında jaylasqan «Assortiment room» súwreshiler jámááti urıstıń dáslepki 10 kúni dawamında bir neshe baspanalar shólkemlestirip, 20 dan aslam kórkem-óner dóretpeleri kollekciyaların alıp shıqtı[7][8]. Kollektiv Kiev, Mariupol, Odessa, Zaporoje hám basqa qalalardıń galereyalarınan evakuaciya haqqında ótinishler aldı. Rus hújimlerinen qorǵalǵan mádeniy miyras obyektleriniń basım kópshiligi rus mádeniyatı obyektleri esaplanadı[4][8][9][10].

Ásirese, aldınǵı sheńberdegi aymaqlardan mádeniy miyras obyektlerin evakuaciya etiw ayrıqsha áhmiyetke iye. 2025-jıldıń fevral ayında Ukraina Mádeniyat ministrligi aldınǵı qatardaǵı aymaqlardaǵı 59 mádeniyat mákemesinde evakuaciya ilajları ótkerilip atırǵanın hám Ukraina muzey fondına tiyisli 540 mıńnan aslam eksponat evakuaciyalanǵanın, biraq Ukraina mádeniyatı kórsetkishleri boyınsha ulıwma sanınıń 10 procentinen az ekenligin málim etken[11]. Máselen, Gulyaypol tariyxı hám mádeniyatı muzeyi buzılıwınan sál aldın muzey kollekciyası Zaporoje wálayatı tariyxı hám mádeniyatı muzeyine alıp ketilgen, muzeydegi eksponatlar bolsa qáwipsiz jerlerge kóshirilgen edi[11].

Hár qıylı qalalarda kóshpes estelikler qum qaltalar menen bastırılıp yamasa hár qıylı zatlar menen oralıp qorǵaladı. Aprel ayınıń ortasına shekem Kievtegi 28 ge shamalas estelik isbilermenler, xalıq hám kewillilerdiń háreketleri menen usı tárizde saqlap qalındı[12]. Lvovtaǵı tariyxıy miyras obyektleriniń bir bólegi buzıp taslanıp, baspanalarǵa kóshirildi, buzıp taslaw múmkin bolmaǵan estelikler, háykeller, fontanlar hám shirkew aynaları aǵash konstrukciyalar yamasa plastik hám basqa materiallar menen oralıp, qorǵawǵa alındı[9][12][13].

28-mart kúni Ukraina Sanlı transformaciya ministrligi urıs waqıyaların eslew hám mádeniy esteliklerdi restavraciyalaw ushın qarjı toplaw maqsetinde «NFT-metatarix muzeyi» joybarın baslaǵanı járiyalandı. Joybar urıs penen baylanıslı kórkem shıǵarmalar hám hár qıylı sanlı buyımlar (máselen, Twitter) menen baylanıslı NFT tokenlerin satadı. 1-aprelge shekem derlik 600 mıń dollar jıynaldı[14][15].

Xalıqaralıq

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Urıs baslanǵannan kóp ótpey, YuNESKO mámleket boylap áhmiyetli tariyxıy estelikler hám orınlardı 1954-jılǵı Gaaga konvenciyasınıń belgisi menen belgilew boyınsha jumıs alıp barıp atırǵanın járiyaladı. Bul gerb qurallı soqlıǵısıwlar waqtında mádeniy miyrastı qorǵaw boyınsha xalıqaralıq kólemde tán alınǵan belgisi bolıp esaplanadı. Sonday-aq, shólkem muzey direktorları menen birgelikte kollekciyalardı qorǵaw hám kosmoslıq súwretler arqalı mádeniy obyektlerge jetkerilgen zıyanlardı monitoring etiw jumısların muwapıqlastıradı[16].

Polsha mádeniyat mákemeleri basqınshılıqtan keyin tikkeley shólkemlestirilgen Ukraina muzeylerine járdem komiteti arqalı járdem usınıs etti. Komitet Ukrainadaǵı barlıq muzeyler hám mádeniyat mákemelerine kollekciyalardı saqlaw hám qollap-quwatlaw, sonday-aq, kollekciyalardı hújjetlestiriw, sanlastırıw hám qatlawdan ótkeriw boyınsha járdem beriwdi usınıs etti[7]. Ásirese, Lvov qalasında jaylasqan esteliklerdi qorǵawǵa Evropa shólkemleri úlken úles qospaqta. Máselen, Polshadan Lvov qalasına 2 vagon tolı qorǵanıw quralları jiberildi, olardıń bir bólegi basqa qalalarǵa tarqatıldı[12].

Kórkem-óner tarawında jumıs alıp barıp atırǵan «Art Loss Register» sıyaqlı xalıqaralıq shólkemler rossiyalı áskerler Ukraina muzeylerinen alıp shıqqan mádeniy miyras eksponatların olardıń nızamsız aylanısınıń aldın alıw maqsetinde dizimge almaqta[17].

Zıyan

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

YuNESKO 2025-jıl 19-fevral jaǵdayına bola, urıs aqıbetinde Ukrainanıń mádeniy miyrasına tiyisli 485 eksponat joq etilgen yamasa zıyan kórgenin tastıyıqladı. Olardıń arasında 249 tariyxıy-mádeniy áhmiyetke iye imárat, 149 diniy imárat, 33 estelik, 33 muzey, 18 kitapxana, 2 arxeologiyalıq obyekt hám 1 arxiv bar[18][19][20]. Dizim tolıq emes, sebebi ol bir neshe isenimli derekler tárepinen tastıyıqlanǵan jaǵdaylardı, sonıń ishinde, sputnikten alınǵan súwretlerdi óz ishine aladı hám esik hám aynalardıń sınıwı sıyaqlı betlik zıyanlardı esapqa almaydı[20]. YuNESKO mádeniy miyras obyektlerin anıqlaw hám olardıń buzılıw kólemin bahalawda 1954-jılǵı Gaaga konvenciyasına tiykarlanadı. Aymaqta YuNESKOnıń Dúnya miyrası dizimine kirgizilgen imáratlarǵa zıyan jetpegen bolsa[18], Lvov[21] hám Odessanıń[22][23][24] tariyxıy oraylarınıń bufer aymaqlarındaǵı imaratlarǵa órt berildi.

Ukraina mádeniyat hám málimleme siyasatı ministrligi 2025-jıl fevral jaǵdayına bola 1390 mádeniy miyras obyektleriniń zıyan kórgenin yamasa joq etilgenin atap ótti[11]. 2024-jıl 9-yanvar jaǵdayına bola, bul san 279 arxitekturalıq, 255 arxitekturalıq hám qala qurılısı, 203 tariyxıy hám 38 arxitekturalıq hám tariyxıy estelik bolıp, 872 ni quramaqta. Zıyan kórgen eksponatlardıń 120 sı mámleketlik áhmiyetke iye, 682 si jergilikli áhmiyetke iye, 70 i jańadan ashılǵan estelik statusında. 23 eksponat pútkilley buzılǵan, 672 eksponat bir bólegine zıyan jetken, 177 eksponatqa jetken zıyan jaǵdayı ele anıqlanbaǵan[25][26]. Maǵlıwmatlarǵa bola, 2022-jıl 3-noyabr jaǵdayı boyınsha (ministrliktiń maǵlıwmatına bola, zıyan kórgen eksponatlar sanı 564) 178 diniy estelik, 165 eski imárat, 83 teatr hám mádeniyat orayı, 47 estelik, 37 kitapxana, 37 muzey hám 12 basqa da eksponatlar kirgizilgen[27]. Ministrliktiń xabar beriwinshe, 2022-jıl 12-avgust kúni 21 kitapxananıń fondları tolıq, 101 kitapxananıń salmaqlı bólegi saplastırılǵan[28]. Wayran etilgen estelikler arasında Ullı Watandarlıq urısta qaytıs bolǵan keminde 7 sovet áskeriniń qábiri de bar[29]. Ukraina Mádeniyat ministrliginiń 2025-jıl fevral ayındaǵı maǵlıwmatlarına bola, jámi 409 mádeniy obyekt pútkilley joq etilgen[11].

YuNESKOnıń esap-sanaqlarına bola, urıstıń birinshi jılında Ukrainanıń mádeniy miyrasına jetkerilgen zıyan 2,6 milliard dollardı, mádeniyat, kórkem-óner hám turizmnen kórilgen dáramatlar esabınan kórilgen zıyan bolsa derlik 15,2 milliard dollardı quraǵan[30]. YuNESKOnıń esap-sanaqlarına bola, eki jıl dawam etken urıstan keyin buzılǵan mádeniy obyektlerdiń bahası derlik 3,5 milliard dollardı quraydı, Ukrainanıń mádeniyat hám turizm tarawındaǵı dáramatlarınıń joǵalıwı bolsa 19 milliard dollardan astı. YuNESKOnıń esap-sanaqlarına bola, kelesi 10 jılda Ukrainanıń mádeniy orınları hám turizm tarawına derlik 9 milliard dollar investiciya kirgiziw zárúr[31][32].

Mádeniy esteliklerdiń 30 procenti Xarkov wálayatına, 30 procenti Doneck hám Lugansk wálayatlarına tuwra kelmekte[30][33].

Muzeyler

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Ivankov tariyx hám mádeniyat muzeyi qaldıqları.
Basqınshılıqtan keyin Trostyanes jergilikli mádeniyat muzeyi knyaz Golicinniń múlkinde jaylasqan Trostyanes jerinde jaylasqan.

2022-jıl 25-fevral kúni Kiev wálayatındaǵı Ivankov tariyx hám jergilikli tariyx muzeyi rossiyalılardıń oq atıwı nátiyjesinde pútkilley janıp ketti[34][35]. Muzeyde xalıq kórkem-óneri dóretpeleri, ásirese, Mariya Primachenkonıń súwretleri hám Anna Verestiń gezlemeleri kórsetilgen[36]. Jergilikli xalıq órtke ushıraǵan imarattan ayırım eksponatlardı qutqarıp alıwǵa eristi. Házirshe buzılǵan esteliklerdiń sanı anıq emes[37].

1-mart kúni Babıyar genocid esteligi muzeyinde júz bergen órt aqıbetinde zıyan kórilgen. Kiev wálayatında jaylasqan Borodyanka tariyx hám jergilikli mádeniyat muzeyi 2-mart kúni ámelge asırılǵan hawa hújimi nátiyjesinde bir bólegi wayran boldı[18][38][39]. 6-mart kúni Chernigov qalasında áskeriy hújim waqtında M. M. Kotsyubinskiy atındaǵı ádebiyat esteligi muzey-qorıqxanası hám aymaqlıq kórkem-óner muzeyi[18][39][40] zıyan kórdi.

7-mart kúni Zaporijjya wálayatındaǵı Vasilevka sarayına ot berildi hám talan-taraj etildi[39][41]. Usı jıldıń 8-mart hám onnan keyingi kúnleri Sumi wálayatındaǵı Trostyanes jerinde jaylasqan XVIII-XIX ásirlerge tiyisli saray imáratında jaylasqan[39] Trostyanes muzeyi hám kórgizbe orayınıń ayırım imáratları buzılıp, zıyan kórgen. Burın usı imáratqa tiyisli bolǵan sheńber kórinisindegi háwli de zıyan kórgen. Sumi rayonı basqarması baslıǵı Dmitriy Jivickiydiń aytıwınsha, rus áskerleri tankten paydalanıp, esiklerdi buzǵan hám jaqın átiraptaǵı kórkem-óner galereyasına zıyan jetkergen[41]. 9-mart kúni Sumi wálayatındaǵı Axtarqa tariyx hám jergilikli mádeniyat muzeyi buzıp taslandı. Muzey imáratı arxitekturalıq estelik bolıp esaplanadı[39][41]. 13-mart kúni Chernigov áskeriy tariyx muzeyiniń frontı hám kórgizbe maydanı oq atıw nátiyjesinde zıyan kórgen[39]. 14-mart kúni Kiev wálayatınıń Novie Petrovcı awılında ótkerilgen top atıwı nátiyjesinde «1943-jıl Kiev urısı» milliy muzey-qorıqxanası zıyan kórdi[39].

21-mart kúni Mariupoldaǵı Kuindji kórkem-óner muzeyi hawa hújimi nátiyjesinde wayran boldı. Muzey quramında sol dáwirdegi arxiep Kuindjidiń súwretleri bolmasa da, basqa xudojniklerdiń, sonıń ishinde, Ivan Ayvazovskiydiń dóretpeleri kórsetilgen[41][42][43].

Sol kúni Mariupoldaǵı jeke retrobilgisayarlar muzeyi jarılıw aqıbetinde wayran boldı. Muzeyde 1950-jıllarǵa tiyisli 500 den aslam kompyuter úskeneleriniń úlgileri kórsetilgen[44][45][46].

Bombardıman nátiyjesinde Mariupol tariyx hám jergilikli mádeniyat muzeyi derlik pútkilley wayran boldı. Kópshilik kórgizbeler tolıq yamasa bir bólegi órtenip ketken[47][48].

2022-jıl 6-maydaǵı oq atıwdan keyin Grigoriy Skovoroda muzeyi.

Xarkov wálayatına qaraslı Skovorodinovka awılında jaylasqan Grigoriy Skovoroda ádebiyat esteligi muzeyi 6-7-mayǵa óter túnde rossiyalılar tárepinen atılǵan oq aqıbetinde janıp ketti[49]. Eń qımbat bahalı buyımlar aldın-ala bosatılǵan edi[50].

2022-jıl 10-oktyabr kúni Kiev orayına raketa hújimi nátiyjesinde Pedagogika muzeyi zıyanlanıp[51], Bogdan hám Varvara Xanenko atındaǵı kórkem-óner muzeyi, Taras Shevchenko atındaǵı muzey, Nikolay Bajan atındaǵı muzey, Pavlo Tichin atındaǵı muzey, Kiev tariyx muzeyi, Kiev kórkem-óner galereyası, Ukraina Milliy ilimler akademiyası tábiyǵıy ilimler muzeyi hám ilimiy-izertlew restavraciya orayınıń aynaları sınǵan[52]. Sonday-aq, XIX ásirdiń arxitekturalıq estelikleri[52] bolǵan Milliy filarmoniya, Kiev Milliy universiteti hám turaq jay imáratları[51][53] da zıyan kórgen.

2023-jıl 25-aprel kúni Kupyansk tariyx hám jergilikli mádeniyat muzeyi Rossiyanıń S-300 raketaları tárepinen joq etildi. Hádiyse aqıbetinde 2 adam qaytıs boldı, 10 adam jaraqatlandı[54]. 2023-jıl 20-iyul kúni Odessanı bombalaw waqtında arxeologiya, teńiz hám ádebiyat muzeyleri zıyan kórgen[22][55]. Odessa milliy kórkem-óner muzeyi 2023-jıl 5-noyabrde júz bergen órt aqıbetinde zıyan kórgen[56][57].

2024-jıl 24-avgustqa óter túnde Gulyaypol tariyx hám mádeniyat muzeyi imaratı rus topınan atılǵan oq aqıbetinde janıp ketti[58]. Bul waqıtta kórgizbege qoyılǵan eksponatlar bosatılǵan edi. Imárat aldın da úsh márte oqqa tutılǵan[59].

Hár qıylı mákemelerdegi belgisiz sanlı kishi muzeyler de buzıp taslandı[39].

Muzey eksponatları

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Rossiya baslap bergen áskeriy operaciyalar dawamında basıp alıngan Ukraina aymaǵınan on mıńlagan muzey ǵáziyneleri urlandı hám alıp ketildi. Bul xalıqaralıq huqıq tiykarında urıs jınayatı esaplanadı. Ukraina mádeniy miyrasına tiyisli eksponatlardı urlaw kóshpeli kórgizbeler shólkemlestiriw hám «qáwipli aymaqlardan qutqarıw» bánesi menen ámelge asırılǵan[60].

Ukraina mádeniyat ministri Oleksandr Tkanchenkonıń xabar beriwinshe, 2022-jıl oktyabr ayında Rossiya áskerleri basıp alıngan aymaqlardaǵı 40 qa jaqın muzeydi talaǵan[61]. Atap aytqanda, Mariupoldaǵı úsh muzeyden (Kuindji hám Ayvazovskiydiń súwretleri de kiredi) 2 mıńnan aslam eksponat, Melitopol tariyx hám jergilikli mádeniyat muzeyi kollekciyasınan (skif altınları da kiredi) 2 mıńnan aslam eksponat Doneckke alıp ketildi[5][36][62][63]. Rus áskerleri Xersondı taslap shıǵıwdan aldın Qırıma jergilikli tariyx hám kórkem óner muzeylerindegi kórgizbelerdi alıp bardı[64][65], sonday-aq, aymaqlıq ilimiy kitapxana kollekciyasınan bólekler aldı[66]. Xersonnan jámi 15 mıńnan aslam eksponat alıp ketilgen (sonnan 10 mıńǵa shamalası kórkem óner muzeyinen)[17][64][66], sońǵı maǵlıwmatlarǵa bola, bul san 33 mıńnan artadı[67]. Ukrainadaǵı muzey eksponatlarining urlanıwı Ekinshi jer júzilik urıstan keyin júz bergen eń úlken urlıq boldı[17].

Estelikler hám qábirler

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Borodyankada Taras Chevchenko eskertkishi.

2022-jıl 1-mart kúni Kiev teleminarası janında qurılısı dawam etip atırǵan Babi Yar qırǵını estelik orayı ruslar tárepinen órtke ushıraǵan. Oraydaǵı muzey hám onıń janındaǵı qoyımshılıqtıń XIX ásirge tiyisli eski hákimshilik imáratı zıyan kórgen[41][68][69].

Rossiya Qurallı Kúshleri 23-mart kúni Xarkov qalasındaǵı Totalitarizm qurbanları esteligine oq atqan. Polsha xabar agentliginiń xabar beriwinshe, aymaqta basqa birde-bir obyektke oq atılmaǵanı qoyımshılıqqa qastan qastıyanlıq penen qastıyanlıq kórsetilgeninen dárek beredi[70]. Qábirstanlardıń birinde «Smerch» jayılmalı raketalar sistemasına tiyisli quwıs tabılǵan, onda klaster elementleri bar dep esaplanǵan[71][72].

26-mart kúni Rossiya órtleri Xarkov shetinde, Drobitksi Yarda nacistlik qurbanlar esteligine zıyan jetkergen[73][74]. 8-may kúni Rossiyanıń raketa atıwları nátiyjesinde Sumı wálayatınıń Qluxov qalasındaǵı yahudiyler qoyımshılıǵı zıyan kórgen[75][76][77][78]. Iyul ayı maǵlıwmatlarına qaraǵanda, Ullı Watandarlıq urısta qaytıs bolǵan sovet áskerleriniń keminde 7 qábiri wayran etilgen[29].

YUNESKO tómendegi obyektler nabıt bolǵanı yamasa zıyan kórgenin málim etedi: Buchada Ullı Watandarlıq urısta qaytıs bolǵanlardıń aǵayinler qábirstanı hám esteligi, Borodyankada Taras Shevchenko esteligi hám bas perishte Mikoil esteligi, Ekinshi jer júzilik urısta qaytıs bolǵanlarǵa arnalǵan eki estelik, Kiev wálayatında awǵan urısı qatnasıwshılarına hám Ukraina Qurallı Kúshleriniń qaytıs bolǵan áskerlerine estelikler, Mariupolda mitropolit Iknati hám Vladimir Korolenko estelikleri, Doneck wálayatında awǵan urısı qatnasıwshılarına estelik, Velikaya Pisarevkada sovet áskerleriniń aǵayinler qábirstanı hám esteligi, Sumı wálayatında 183-tank brigadasınıń esteligi, Xarkovta «Dańq» esteligi hám Chernikovtaǵı qoyımshılıqtaǵı memorial[18].

Rossiya armiyası hám basqınshı kúshleri, ásirese, Mariupoldaǵı Golodomor qurbanları esteligi[79] hám Lugansk qalası janındaǵı Vasiliy Slipak esteligin[80] qastan buzıp tasladı. Rus áskerleri Xersondı tárk etkende Margelov, Suvorov, Uşakov hám Potemkin esteliklerin hám Potemkinniń denesin urladı[81][82].

Diniy obyektler

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
2022-jıl may ayında órtep jiberilgennen keyin Svyatogorsk Lavranıń Muqaddes Georgı skiti.

Urıstıń birinshi ayınan keyin, 25-martta Ukraina etnosiyasiy hám hújdan erkinligi mámleketlik xızmeti keminde 8 wálayatta 59 diniy orın zıyan kórgeni yamasa joq etilgeni haqqında xabar berdi (urıs dawamında kúnine ortasha 2 orın). Bular tiykarınan pravoslav shirkewleri esaplanadı[41][83].

2022-jıldıń mart ayında Rossiyanıń bomba taslawı nátiyjesinde XIX ásirge tiyisli úsh aǵash shirkew buzıp taslandı. Bular — Jitomir rayonı Vyazovka awılındaǵı Biybi Máryamnıń tuwılıwı shirkewi, Kiev rayonı Zavorichi awılındaǵı Aziz Georgiy shirkewi hám Kiev rayonı Lukyanovka awılındaǵı Rabbiniń aspanǵa kóteriliwi shirkewi[84][85][86]. Bul shirkewlerdiń hámmesinen Moskva patriarxına qaraslı Ukraina pravoslav shirkewi paydalanǵan[87][88].

2022-jıl 12-mart kúni Doneck wálayatında Rossiya hawa hújimi nátiyjesinde Svyatogorsk Lavrası zıyan kórdi, bul jerge baspana bergen kóplegen adamlar jaraqatlandı[41][89]. 4-may kúni rus armiyası monastırdı qayta oqqa tuttı hám 7 adam jaraqatlandı[90][91]. 8-may kúni órt tákirarlanıp, Lavradaǵı Sankt-Peterburg qalasında órt kelip shıqqan. Jorj skidi joq boldı[92][93]. 4-iyun kúni júz bergen órt aqıbetinde Ukrainanıń eń úlken aǵash shirkewi — Svyatogorsk Lavrası ázizler shirkewiniń tiykarǵı shirkewi joq boldı[94][95][96]. 15-mart kúni Mariupolda Ukraina pravoslav shirkewiniń Donetsk eparxiyası hákimshilik imáratı buzıp taslandı[83].

Ukraina mámleketlik etnosiyasiy hám hújdan erkinligi xızmeti maǵlıwmatlarına bola, 1-mart kúni Xarkov qalasında Rossiya tárepinen atılǵan raketa Xarkov-Zaporoje eparxiyasına qaraslı Rim-katolik shirkewiniń kurerine, 2-mart kúni Assumption soborı, Áziz Mironosicler shirkewi hám Moskva patrikxanasına qaraslı Ukraina pravoslav shirkewiniń Antonievskiy universiteti shirkewine qarata oq atılǵan, 6-mart kúni Xarkov wálayatındaǵı Izyum qalasında baptistler ibadatxanası ayırım bólekleri wayran etilgen[83], 10-mart kúni mámlekettegi eń úlken Xarkov xor sinagogası zıyan kórgen[36][41], 12-mart kúni túnde Xarkovtaǵı (Pyatikhatki) Moskva patrikxanasına qaraslı Ukraina pravoslav shirkewiniń Sarica Tamara shirkewi zıyan kórgen, 15-mart kúni raketa jergilikli evrey jámáátiniń jelbegesin atqan, 17-mart kúni túnde snaryad bólekleri Moskva patriarxınıń pravoslav shirkewi qaraslı Ukrainanıń Smolensk ikona shirkewine zıyan jetkerdi[83].

Basqınshılıqtan keyingi Lukashivka shirkewi.

Ukraina mádeniyat ministrliginiń málim etiwinshe, Chernigov qalasındaǵı Troyco-Ilyinskiy monastırınıń jámááti zıyan kórgen[97]. Tiriltiw, Katerina hám Kazan shirkewleri, Arxangel Mikoil shirkewi hám estelik qoyımshılıǵı da zıyan kórgen[18]. Áwliye Feodosiy shirkewi shala qulaǵan edi[18][98]. Chernigov qalasındaǵı XI-XII ásirlerge tiyisli shirkewler jarılıwlarǵa qaramastan, ayrıqsha zıyan kórmegen[99]. Chernigov wálayatına qaraslı Lukashovka awılında jaylasqan «Aspanǵa kóteriliw» shirkewi úlken zıyan kórgen. Shirkewde rus áskerlerinin shtab-kvartirası jaylasqan. Keyin ala shirkew baǵınan kóplegen oq-dáriler hám rus áskerleri tárepinen óltirilgen adamlardıń deneleri tabıldı[100][101].

Basqa obyektler

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Donetsk akademiyalıq okruglik drama teatrı 2022-jıl 16-mart kúni Rossiyanıń hawa hújiminen keyingi kórinisi[102].
Trostyanc parkindegi Leopold Kónig rezidenciyası baslıǵınıń úyi (milliy áhmiyetke iye arxitekturalıq estelik) Trostyanc sawashlarınan keyin.
Xarkov milliy universiteti ekonomika fakulteti imáratı (Jergilikli áhmiyetke iye qala qurılısı hám arxitekturasınıń esteligi, burınǵı Xalıq miynet komissarlıǵı úyi) 2022-jıl 2-marttaǵı raketa hújiminen keyin.

2022-jıl 16-mart kúni Mariupolda 1960-jılı qurılǵan Donetsk akademiyalıq okruglik drama teatrı Rossiyanıń hawa hújimi nátiyjesinde úlken bólegi wayran boldı[103]. Qalada sovet hám revolyuciyaǵa shekemgi dáwirlerge tiyisli kóplegen arxitekturalıq estelikler de buzılǵan yamasa zıyan kórgen. Mariupol merinin aytıwına qaraǵanda, mart ayınıń ortalarına kelgende qalada birde-bir bekkem imarat qalmaǵan edi[41].

XX ásirdiń baslarına tiyisli Lukyanovskiy xalıq úyi 15-martta Kievti bombalaw waqtında zıyan kórgen. Bul jerde Kiev kishi operası jaylasqan[41].

1-may kúni Rossiyanıń top atıwı aqıbetinde Lugansk wálayatındaǵı Lisichansk kóp tarmaqlı sport zalı pútkilley janıp ketti. Mámlekettiń eń jaqsı 100 mektebi qatarına kiretuǵın bul sport zalı qalanıń Belgiya arxitekturalıq miyrasınıń bir bólegi bolǵan XIX ásirge tiyisli imáratta jaylasqan[104][105].

Sumi rayonında XVIII-XIX ásirlerge tiyisli Trostyanes jer maydanı zıyan kórdi, Trostyanes parkindegi jer basqarıwshısı Leopold Kyonigtiń úyi janıp ketti (milliy áhmiyetke iye arxitekturalıq estelik, toǵay ilimiy-tájiriybe stanciyası jaylasqan orın). Axtırqa mádeniyat úyi (revolyuciyadan aldınǵı mayxana) hám Axtırqa qalalıq keńesi imáratı zıyan kórgen[18].

Urıstan eń kóp zıyan kórgen qalalardan biri de Xarkov bolıp, keminde 30 mádeniy miyras obyekti joq bolǵan[41]. Máselen, 1-mart kúni Xarkov wálayatı mámleketlik basqarması imáratı raketa hújimi nátiyjesinde wayran bolǵanı, erteńine wálayatlıq IIB (qalada Stalin dáwirindegi eń úlken imaratlardan biri) hám Xarkov universitetiniń ekonomika fakulteti imaratı (burınǵı Xalıq miynet komissarlıǵı imaratı) zıyan kórgeni atap ótilgen edi[41]. Xarkov opera hám balet teatrı, Miynet sarayı, burınǵı sud uyımlarınıń imaratı, «Slovo» úyi, Maslovskiydiń dáramat úyi, «Lyuks» sawda kompleksiniń tariyxıy imaratı hám basqa da obyektler zıyan kórgen[18][41][106]. Xarkov kórkem-óner muzeyi hám Korolenko atındaǵı ilimiy kitapxanadaǵı jarılıwlarda aynalar sınǵan, sırttaǵı ıqlım shárayatı bolsa kórgizbege qoyılǵan eksponatlar hám kitaplar ushın qáwip tuwdırǵan[41].

Xarkov wálayatında jáne bir qala — Izum awır zıyan kórgen. Qalanıń basıp alınıwı waqtında tariyxıy imáratlar, Ullı Watandarlıq urıs qaharmanları esteligine ornatılǵan estelik hám IX-XII ásirlerge tiyisli Quman tas esteliklerine zıyan jetken yamasa buzılǵan[18][107][108].

2023-jıl 12-noyabr kúni kúydirilgen Xerson regionallıq universal ilimiy kitapxanası.

Urıs basınan berli qorshaw astında bolǵan Chernigov qalasında 27-fevral kúni raketa hújimi nátiyjesinde Shors kinoteatrı imáratınıń bir bólegi wayran boldı[109], 11-mart kúni bolsa rayon jaslar kitapxanası jaylasqan Tarnovskiy úyi zıyan kórdi[41][110]. Sonday-aq, «Ukraina» miymanxanası[111], rayonlıq sud imáratı hám Kocyubinskiy atındaǵı oraylıq qalalıq kitapxana da zıyan kórgeni málim etildi[18]. 30-mart kúni Korolenko rayonlıq ilimiy kitapxanası hújimge ushırap, zıyan kórgen. Bul kitapxana «Dvoryanlar hám diyqanlar jer banki» imaratında jaylasqan[112].

Kaxovka qubla-shıǵısın qıyratıwdan keyin Xerson hám Nikolayev wálayatlarındaģı kóplegen mádeniy miyras obyektleri qáwip astında qaldı. Ukraina Mádeniyat ministrliginiń málim etiwinshe, 2023-jıl 13-iyun jaǵdayına bola, bunday jaǵday 147 mádeniyat hám kórkem óner bilimlendiriw mákemesin qamtıp alǵan. Suw tasqını Xerson hám Novaya Kaxovkadaǵı 11 arxitekturalıq estelikke tásir kórsetken. Ukrainanıń miyras monitoringi laboratoriyası HeMo maǵlıwmatlarına bola, 22 arxeologiyalıq estelik, 18 arxitekturalıq belgili imárat (sonıń ishinde, SEStiń óz jámááti), 10 kitapxana hám 5 muzey zıyan kórgen[113].

2023-jıl 6-iyul kúni Rossiya armiyası Lvov qalasın atıp, YUNESKOnıń Pútkil jer júzilik miyrası obektiniń bufer aymaǵında jaylasqan Lvov tariyxıy orayına tiyisli tariyxıy obektlerge zıyan jetkergen[21]. 20-iyul kúni bolıp ótken jáne bir is taslawda bolsa Odessa tariyxıy orayınıń bufer aymaǵında jaylasqan imáratlarǵa zıyan jetken[22][55]. 23-iyul kúni Odessaǵa jáne de keń kólemli hújim bolıp, 25 arxitekturalıq obyekt zıyan kórdi. Qalanıń eń úlken soborı bolǵan Tógilgen qanlı qutqarıwshı soborı jartılay buzıp taslandı[23][114].

Reakciyalar

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Ukraina ilimpazları «payda bolıp atırǵan mádeniy apatshılıq»tan qáweterlenip atırǵan bolsa, «J.Pol Getti Trast» baslıǵı hám bas direktorı Jeyms Kuno da usınday qáweterdi bildirdi[6].

Kuno óz bayanatında Ukrainada júz bergen mádeniy jınayatlar, insanlardıń nabıt bolıwı hám qorshaǵan ortalıqtıń buzılıwın qaralap, mádeniy miyrastı qorǵaw hám rawajlandırıw tiykarǵı qádiriyat ekenin atap ótti. Smitson institutınıń mádeniy miyrasın qorǵaw boyınsha baslaması bul tarawda tálim alǵan ukrainalılarǵa jetip barmaqta[115].

2022-jıl 7-mart kúni Rossiya tárepinen Babi Yar genocid estelik orayın bombalaǵanı haqqındaǵı xabarlardan keyin Simon Vizental orayı YuNESKOnı Ukrainadaǵı barlıq diniy hám mádeniy orınlardı qorǵaw boyınsha operativ ilajlar kóriwge shaqırdı. Sonday-aq, Vizental orayı Rossiyaǵa 2022-jıldıń aqırında ótkeriliwi rejelestirilgen jáhán miyrası konferenciyasın ótkeriwdi qadaǵan etiwdi talap etti[116].

Ukraina mádeniyat hám málimleme siyasatı ministrligi 2022-jıl 9-mart kúni Ukrainadaǵı mádeniy miyras obyektleriniń buzılıwına baylanıslı maǵlıwmatlar toplanǵanın málim etti[97][117]. Ukraina mádeniyat qorı 5-aprel kúni mádeniy joǵaltıwlardıń interaktiv kartasın usındı[118][119].

Internet arxivi

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

2022-jıl 1-martta kewilliler Rossiya baslaǵan áskeriy operaciyalar sebepli joq bolıp ketiw qáwpi astında bolǵan (máselen, serverlerdiń buzılıwı sebepli) Ukraina mádeniy miyrasın elektron arxivlew boyınsha xalıqaralıq joybardı basladı[120]. «Internet arxivi» hár qıylı qorǵaw háreketlerin, sonıń ishinde, 2022-jıl 1-martta baslanǵan «Ukraina mádeniy miyrasın onlayn qorǵaw» (SUChO) baslamasın qollap-quwatlaydı[121].

SUChO Stenford universiteti, Tufts universiteti hám Avstriya sanlı gumanitar ilimler hám mádeniy miyras orayınıń úsh ilimpazı tárepinen shólkemlestirilgen. 2022-jıl fevral ayınıń aqırında olar Twitter arqalı baylanıstı. Topar Esaplaw hám gumanitar ilimler associaciyası hám Evropa sanlı gumanitar ilimler associaciyası, sonday-aq, Amazon hám DigitalOcean grantlarınıń járdeminde qollap-quwatlandı[122]. Joybarda 1 mıńnan aslam kitapxanashı, arxivshı hám izertlewshiler qatnaspaqta. Joybarda, sonday-aq, Garvard universiteti, Ukraina ilim-pán institutı hám Alberta universiteti de qatnastı[9]. Dáslepki eki hápte ishinde Ukraina mádeniyat shólkemlerine tiyisli 1500 den aslam web-sayt, sanlı kórgizbe, ashıq formattaǵı basılım hám basqa da internet resursları arxivlendi. Sol dáwirde maǵlıwmatlardıń ulıwma kólemi 3 terabayt bolǵan bolsa[123], 8-aprelge kelip bul kórsetkish 25 terabaytqa jetken[124].

Derekler

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
  1. ↑ Herb Jeremy (2022-02-24). "US orders 7,000 more troops to Europe following Russia's invasion of Ukraine". CNN. Archived from the original on 2022-02-27. https://web.archive.org/web/20220227052443/https://edition.cnn.com/2022/02/24/politics/us-military-ukraine-russia/index.html. "Russia's invasion of its neighbor in Ukraine is the largest conventional military attack that's been seen since World War II, the senior defense official said Thursday outlining United States observations of the unfolding conflict" 
  2. ↑ Karmanau Yuras (2022-02-24). "Russia presses invasion to outskirts of Ukrainian capital". Kyiv: American Broadcasting Corporation. Archived from the original on 2022-02-27. https://ghostarchive.org/archive/20220227/https://abcnews.go.com/International/wireStory/russia-attacks-ukraine-defiant-putin-warns-us-nato-83078619. "… [a]mounts to the largest ground war in Europe since World War II." 
  3. ↑ Tsvetkova Maria (2022-02-27). "Putin puts nuclear 'deterrence' forces on alert". Kyiv: Thomson Corporation. Archived from the original on 27-02-2022. https://ghostarchive.org/archive/20220227/https://www.reuters.com/world/europe/western-allies-expel-key-russian-banks-global-system-ukraine-fights-2022-02-27/. "… [t]he biggest assault on a European state since World War Two." 
  4. ↑ 4,0 4,1 Akinsha Konstantin (2022-03-25). "Culture in the crossfire: Ukraine's key monuments and museums at risk of destruction in the war". Archived from the original on 2022-04-08. https://web.archive.org/web/20220408015602/https://www.theartnewspaper.com/2022/03/25/ukraine-culture-in-peril. Retrieved 2022-04-06. 
  5. ↑ 5,0 5,1 Sauyer P. «Ukraine accuses Russian forces of seizing 2,000 artworks in Mariupol.» (en). The Guardian (29-aprel 2022-jıl). 30-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  6. ↑ 6,0 6,1 Sherwood Harriet. «Ukraine accuses Russian forces of seizing 2,000 artworks in Mariupol.» (en). The Guardian (3-yanvar 2022-jıl). 3-yanvar 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  7. ↑ 7,0 7,1 Grenier Elizabeth. «Ukraine rushes to save cultural heritage from destruction» (en). Deutsche Welle (17-mart 2022-jıl). 6-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  8. ↑ 8,0 8,1 «Украинцы сейчас спасают не только свою культуру, но и русскую». Deutsche Welle (21-mart 2022-jıl). 1-iyul 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Harding L., Sherwood H. «"Ukrainians in race to save cultural heritage"». The Washington Post (25-aprel 2022-jıl). 14-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  10. ↑ «‘All art must go underground:’ Ukraine scrambles to shield its cultural heritage». The Washington Post (14-mart 2022-jıl). 14-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 «"Ход военных событий – угроза". Спасение музейных ценностей на юге Украины». Радио Свобода (25-mart 2025-jıl). 26-mart 2025-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Кречетова Д. «На захисті від "русского мира": як рятують українські пам'ятки і чому Київ лишив монумент Незалежності відкритим». Українська правда (16-aprel 2022-jıl). 18-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  13. ↑ Holland Oscar. «'Concerned' Ukrainian locals help protect Lviv's historic statues» (en). CNN (4-mart 2022-jıl). 6-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 6-aprel 2022-jıl.
  14. ↑ Kharif Olga. «Ukraine Raises $600,000 Through Museum NFT Sales to Help Rebuild» (en). Bloomberg (1-aprel 2022-jıl). 4-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 14-aprel 2022-jıl.
  15. ↑ Mattei Shanti Escalante-De. «Ukraine Has Launched an NFT ‘Museum’ to Preserve the Country’s History» (en). ARTnews.com (28-mart 2022-jıl). 5-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 6-aprel 2022-jıl.
  16. ↑ Hickley Catherine. «Unesco 'gravely concerned' about damage to Ukrainian cultural heritage». The Art Newspaper – International art news and events (4-mart 2022-jıl). 9-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 «As Russians Steal Ukraine’s Art, They Attack Its Identity, Too». New York Times (14-yanvar 2023-jıl). 17-yanvar 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 17-yanvar 2023-jıl.
  18. ↑ 18,00 18,01 18,02 18,03 18,04 18,05 18,06 18,07 18,08 18,09 18,10 «"Damaged cultural sites in Ukraine verified by UNESCO"». UNESCO. 19-fevral 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  19. ↑ «Эксперт ЮНЕСКО: «Мониторинг разрушений украинских культурных ценностей идет с первых дней войны»». Международное французское радио (28-iyun 2022-jıl). 17-sentyabr 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  20. ↑ 20,0 20,1 «Guerre en Ukraine: les sites culturels sont de plus en plus ciblés selon l'Unesco"». Le Figaro (9-avgust 2023-jıl). 10-avgust 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  21. ↑ 21,0 21,1 Ася Зольникова. «Россия атаковала центр Львова — зону интересов ЮНЕСКО». Meduza (8-iyul 2023-jıl). 9-iyul 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 8-iyul 2023-jıl.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 «Odesa: UNESCO strongly condemns attack on World Heritage property». UNESCO (21-iyul 2023-jıl). 22-iyul 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  23. ↑ 23,0 23,1 «В Одессе после российского обстрела повреждены 25 памятников архитектуры». Meduza (23-iyul 2023-jıl). 23-iyul 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  24. ↑ «В 1930-е советская власть взорвала Спасо-Преображенский собор в Одессе. В 2023-м он снова в руинах по вине России. «Медуза» рассказывает историю храма и пытается понять, что с ним будет дальше». Meduza (24-iyul 2023-jıl). 25-iyul 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  25. ↑ «Due to Russian aggression in Ukraine, 872 cultural heritage sites damaged – Culture Ministry» (en). Interfax-Ukraine (1-sentyabr 2024-jıl). 2-fevral 2024-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 2-fevral 2024-jıl.
  26. ↑ «Due to russian aggression in Ukraine, 872 cultural heritage sites have been affected» (en-US). Міністерства культури та інформаційної політики України (10-yanvar 2024-jıl). 2-fevral 2024-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 2-fevral 2024-jıl.
  27. ↑ «Как украинцы спасают свою культуру от российской армии». Важные истории (3-noyabr 2022-jıl). 4-noyabr 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  28. ↑ «Russia destroyed over 100 libraries in Ukraine: officials». Polskie Radio (12-avgust 2022-jıl). 22-avgust 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 22-avgust 2022-jıl.
  29. ↑ 29,0 29,1 «Почему Россия бомбит жилые дома, больницы, школы и храмы». Важные истории (25-iyul 2022-jıl). 19-avgust 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  30. ↑ 30,0 30,1 «ЮНЕСКО: война нанесла культурному наследию Украины урон на 2,6 млрд долларов». BBC (3-aprel 2023-jıl). 4-aprel 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  31. ↑ «Ukraine needs nearly $9 billion to rebuild its cultural sites and tourism industry, UN agency says». Associated Press (13-fevral 2024-jıl). 24-fevral 2024-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 24-fevral 2024-jıl.
  32. ↑ «Ракетами по истории: год назад Одессу включили в список наследия ЮНЕСКО, однако этот статус не защитил город от российских обстрелов». Международное французское радио (23-fevral 2024-jıl). 24-fevral 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  33. ↑ «ЮНЕСКО берёт под защиту культурную инфраструктуру Украины». Радио «Свобода» (3-aprel 2023-jıl). 4-aprel 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 4-aprel 2023-jıl.
  34. ↑ «The Ukrainian Cultural Sites at Risk of Destruction». Bloomberg (8-mart 2022-jıl). 11-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 6-aprel 2022-jıl.
  35. ↑ «Maria Prymachenko – Folk Pacifist from Ukraine». Daily Art Magazine (4-mart 2022-jıl). 31-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 20-aprel 2022-jıl.
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 Сорока А., Атанесян Г. «Культурные чистки. Как Россия разрушает музеи и вывозит искусство из Украины». BBC (19-may 2022-jıl). 13-iyul 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 19-aprel 2025-jıl. </ref name=thetimes_2022_03_03>Schofield B. «Russia-Ukraine war: How Maria Prymachenko’s art was saved from Putin’s troops». The Times (3-mart 2022-jıl). 5-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 11-aprel 2022-jıl.
  37. ↑ Gelt Jessica. «Getty condemns cultural 'atrocities' as Ukrainian heritage museum burns» (en). Los Angeles Times (1-mart 2022-jıl). 11-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  38. ↑ «В Бородянке спасают поврежденный краеведческий музей». Комментарии.ua (13-aprel 2022-jıl). 19-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 39,3 39,4 39,5 39,6 39,7 «Культурна спадщина України, яку зруйнували та знищили окупанти в перебігу російсько-української війни». Національний інститут стратегічних досліджень (4-aprel 2022-jıl). 4-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  40. ↑ «Молодіжний центр, бібліотека Короленка і музей Коцюбинського: злочини проти культурної спадщини». Национальная общественная телерадиокомпания Украины (11-aprel 2022-jıl). 19-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  41. ↑ 41,00 41,01 41,02 41,03 41,04 41,05 41,06 41,07 41,08 41,09 41,10 41,11 41,12 41,13 41,14 «Молодіжний центр, бібліотека Короленка і музей Коцюбинського: злочини проти культурної спадщини». Meduza. 29-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 27-mart 2022-jıl.
  42. ↑ «Mariupol museum dedicated to 19th-century artist Arkhip Kuindzhi destroyed by airstrike». The Art Newspaper. 26-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 25-mart 2022-jıl.
  43. ↑ Cascone Sarah. «A Mariupol Museum Dedicated to One of Ukraine's Most Important Realist Painters Has Reportedly Been Destroyed by Russian Airstrikes» (en). Artnet News (23-mart 2022-jıl). 23-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 23-mart 2022-jıl.
  44. ↑ Bonifacic I. «Russia's invasion of Ukraine has destroyed a historic computer museum» (en). Engadget (27-mart 2022-jıl). 28-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  45. ↑ «Russia's War In Ukraine Results In Bombing of Retro Computer Museum». PCMag (24-mart 2022-jıl). 29-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  46. ↑ «У Маріуполі знищено музей ретро-комп'ютерів та ігрових приставок». Національна суспільна телерадіокомпанія України (23-mart 2022-jıl). 7-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  47. ↑ «Mariupol's history museum survived WWII, but not Russia's bombardment». NBC News (29-aprel 2022-jıl). 30-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  48. ↑ «Mariupol museum staff work to recover exhibits damaged by bombing». Australian Broadcasting Corporation (27-aprel 2022-jıl). 1-may 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  49. ↑ «Война. Семьдесят третий день. Онлайн «Медузы»». Meduza (7-may 2022-jıl). 7-may 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  50. ↑ «В Харьковской области разрушен Национальный музей Григория Сковороды — глава Харьковской облгосадминистрации». The Insider (7-may 2022-jıl). 7-may 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  51. ↑ 51,0 51,1 «Атака на Киев: последствия массированного обстрела центра украинской столицы (фотогалерея)». Крым.Реалии (11-oktyabr 2022-jıl). 16-oktyabr 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  52. ↑ 52,0 52,1 «Kyiv cultural sites reportedly damaged in Russian bombardment». The Art Newspaper (11-oktyabr 2022-jıl). 18-oktyabr 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  53. ↑ «"Путин - террорист". Реакция Киева на ракетные удары РФ» (ru). Deutsche Welle (10-oktyabr 2022-jıl). 11-oktyabr 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  54. ↑ «Купянск освободили больше полугода назад — с тех пор армия РФ постоянно атакует город. Под очередной обстрел попал Краеведческий музей — погибли директор и ее заместитель. Четыреста двадцать шестой день войны. Фотографии». Meduza (26-aprel 2023-jıl). 4-may 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  55. ↑ 55,0 55,1 «Россия бомбит музеи, которые рассказывают и об их культурном наследии». Белсат (22-iyul 2023-jıl). 22-iyul 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  56. ↑ «Российские войска атаковали Одесскую область ракетами и беспилотниками. Пострадали восемь человек». Meduza (6-noyabr 2023-jıl). 6-noyabr 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  57. ↑ «Five Wounded as Russian Missiles Strike Odesa, Damaging an Art Museum». The New York Times (6-noyabr 2023-jıl). 6-noyabr 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 12-noyabr 2023-jıl.
  58. ↑ «В Гуляйполе в результате обстрела сгорел краеведческий музей». Радио Свобода (24-avgust 2024-jıl). 24-avgust 2024-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  59. ↑ «Росіяни знищили краєзнавчий музей у Гуляйполі». Inform.zp.ua (24-avgust 2024-jıl). 24-avgust 2024-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  60. ↑ Берг, Николай (2023-10-22). "Уничтожение культуры. Россия присваивает музейные ценности". https://www.svoboda.org/a/unichtozhenie-kuljtury-rossiya-nezakonno-prisvaivaet-muzeynye-tsennosti/32645062.html. Retrieved 2023-10-30. 
  61. ↑ «Российские войска на оккупированных территориях Украины под предлогом «эвакуации» грабят музеи и заводы». Польское радио (18-oktyabr 2022-jıl). 6-noyabr 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  62. ↑ «Russian troops looted art museums in Mariupol, city council says». The Washington Post (30-aprel 2022-jıl). 30-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  63. ↑ «Ukraine says Russia looted ancient gold artifacts from a museum». New York Times (30-aprel 2022-jıl). 14-mart 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 17-yanvar 2023-jıl.
  64. ↑ 64,0 64,1 «Ukraine reports looting of Kherson museums by Russian troops». El Pais (17-noyabr 2022-jıl). 10-fevral 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 20-noyabr 2022-jıl.
  65. ↑ «Russia to take over Ukrainian museum collections as formal annexation plans announced». The Art Newspaper (30-sentyabr 2022-jıl). 14-noyabr 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  66. ↑ 66,0 66,1 «Экспонаты на вынос». Новая газета. Европа (13-yanvar 2023-jıl). 17-yanvar 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  67. ↑ «Kyiv Independent раскрыл имена участников вывоза тысяч артефактов из музеев Херсона, включая офицера Черноморского флота». The Insider (24-yanvar 2025-jıl). 24-yanvar 2025-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  68. ↑ Harkov Lahav. «Russia strikes Babyn Yar Holocaust memorial site in Ukraine». The Jerusalem Post (1-mart 2022-jıl). 1-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  69. ↑ Wertheimer Tiffany. «Babyn Yar: Anger as Kyiv's Holocaust memorial is damaged». BBC News (2-mart 2022-jıl). 2-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  70. ↑ «Russian attack on Kharkiv cemetery intentional, PAP reporter says». The First News / Polish Press Agency (23-mart 2022-jıl). 14-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  71. ↑ Atherton K. D. «Russia attacks cities with widely condemned cluster munitions». Center for Public Integrity (31-mart 2022-jıl). 24-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  72. ↑ «'They bomb us because they can't beat us': Kharkiv civilians suffer as Russia runs out of options». Canadian Broadcasting Corporation (25-mart 2022-jıl). 11-may 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  73. ↑ «Главные события 31-го дня войны в Украине». Deutsche Welle (27-mart 2022-jıl). 28-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  74. ↑ Levine Jon. «Russian forces damage Holocaust memorial near Kharkiv» (en). New York Post (26-mart 2022-jıl). 3-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  75. ↑ «Россия обстреляла еврейское кладбище в Глухове». Детали: израильский информационно-аналитический сайт (10-may 2022-jıl). 12-may 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  76. ↑ «Jewish cemetery bombed in northeastern Ukraine». The Jerusalem Post (9-may 2022-jıl). 11-may 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  77. ↑ «Russian shelling damages Jewish cemetery in Ukraine where pogrom victims are buried». The Times of Israel (10-may 2022-jıl). 11-may 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  78. ↑ «As Putin drummed up anti-Nazi rhetoric on Victory Day, Ukraine said Russia bombed out a Jewish cemetery». Business Insider (9-may 2022-jıl). 10-may 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  79. ↑ «В Мариуполе российские оккупационные власти демонтировали памятник жертвам Голодомора». Настоящее время (19-oktyabr 2022-jıl). 19-oktyabr 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  80. ↑ «Russian invaders destroyed the monument to Vasily Slipak». Perild (11-iyul 2022-jıl). 19-oktyabr 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 19-oktyabr 2022-jıl.
  81. ↑ «Российские войска при бегстве из Херсона украли памятники Потемкину, Суворову и Ушакову». Польское радио (26-oktyabr 2022-jıl). 12-oktyabr 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  82. ↑ «В РФ заявили об атаке беспилотников на Черноморский флот и выходе из «зерновой сделки». 248-й день войны России против Украины. Онлайн RFI». Международное французское радио (29-oktyabr 2022-jıl). 30-oktyabr 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  83. ↑ 83,0 83,1 83,2 83,3 «У середньому дві на день: війна росії проти України завдала руйнувань щонайменше 59 спорудам духовного значення в щонайменше 8 областях України» (en). Державна служба України з етнополітики та свободи совісті (25-mart 2022-jıl). 25-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 19-aprel 2025-jıl.
  84. ↑ Murphy Paul P. «Church in Ukrainian village of Zavorychi on fire after alleged military strike» (en). CNN (7-mart 2022-jıl). 29-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 6-aprel 2022-jıl.
  85. ↑ «Росія нищить наші православні храми — УПЦ Московського патріархату». BBC News Україна (7-mart 2022-jıl). 2-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  86. ↑ «"Потеря невосполнима". Захватчики сожгли старинную церковь с уникальным иконостасом». РБК (27-mart 2022-jıl). 3-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 6-aprel 2022-jıl.
  87. ↑ «От обстрелов продолжают страдать храмы. Разрушены древние церкви в селах Вязовка и Заворочи (обновлено, видео)». Синодальный информационно-просветительский отдел УПЦ (7-mart 2022-jıl). 22-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  88. ↑ «В Лукьяновке уничтожен древний храм Бориспольской епархии УПЦ». Синодальный информационно-просветительский отдел УПЦ (26-mart 2022-jıl). 26-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  89. ↑ Regan Helen. «Russian airstrike damages historic Ukrainian monastery» (en). CNN (13-mart 2022-jıl). 13-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 6-aprel 2022-jıl.
  90. ↑ «Thursday, May 5. Russia’s War On Ukraine: News And Information From Ukraine». Forbes (5-may 2022-jıl). 7-iyun 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 12-may 2022-jıl.
  91. ↑ «Russia tightens grip on Mariupol as Ukraine seeks more Western aid». The Washington Post (5-may 2022-jıl).
  92. ↑ ««It is a historical genocide», even the Ukrainian culture victim of bombs and rockets». Breaking Latest News (10-may 2022-jıl). 12-may 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 12-may 2022-jıl.
  93. ↑ «The invaders destroyed the Georgievsky Skete of the Svyatogorsk Lavra». The Times Hub (9-may 2022-jıl). 11-iyun 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 12-may 2022-jıl.
  94. ↑ «Война. Сто первый день». Meduza (4-iyun 2022-jıl). 4-iyun 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  95. ↑ «Від бомбардувань пожежа охопила Всіхсвятський скит Святогірської Лаври». Синодальний інформаційно-просвітницький відділ УПЦ (4-iyun 2022-jıl). 8-iyun 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 4-iyun 2022-jıl.
  96. ↑ «Война в Украине. 101‑й день» (ru). Медиазона (4-iyun 2022-jıl). 4-iyun 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 4-iyun 2022-jıl.
  97. ↑ 97,0 97,1 «Міністерство культури та інформаційної політики оголошує збір інформації про руйнування об'єктів культурної спадщини України». Міністерство культури та інформаційної політики України (9-mart 2022-jıl). 10-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  98. ↑ «В УПЦ рассказали о последствиях обстрела храма на кладбище в Чернигове». Союз православных журналистов (15-mart 2022-jıl). 15-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  99. ↑ «В Україні від війни найбільше постраждали храми та комуністичні пам’ятники – Ткаченко». Українська правда (10-aprel 2022-jıl). 10-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  100. ↑ «Bodies Found Near Church Used as Russian Headquarters in Chernihiv Oblast, Officials Say». The Daily Telegraph (9-aprel 2022-jıl).
  101. ↑ «Day 45 of invasion. Consequences of shelling in Kramatorsk, crimes or Russian military, clearance of Kyiv and Chernihiv regions». Литовское национальное радио и телевидение (9-aprel 2022-jıl). 10-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  102. ↑ Butenko Victoria. «Survivors emerge from rubble of Mariupol theater bombed by Russia». CNN (17-mart 2022-jıl). 1-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  103. ↑ "Ukraine: Mariupol city council claims Russia destroys crowded theater — live updates". 2022-03-16. Archived from the original on 2022-03-16. https://web.archive.org/web/20220316174736/https://www.dw.com/en/ukraine-mariupol-city-council-claims-russia-destroys-crowded-theater-live-updates/a-61140204. 
  104. ↑ «Monday, May 2. Russia’s War On Ukraine: News And Information From Ukraine». Forbes (2-may 2022-jıl). 2-may 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  105. ↑ «School that survived two world wars burnt down - Luhansk chief». BBC (2-may 2022-jıl). 7-may 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  106. ↑ O'Sullivan Feargus. «The Ukrainian Cultural Sites at Risk of Destruction». Bloomberg CityLab (8-mart 2022-jıl). 11-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 6-aprel 2022-jıl.
  107. ↑ «‘Only fascists can destroy World War II and Holocaust memorials’». Euractiv (1-aprel 2022-jıl). 12-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  108. ↑ «Ukrainian stone statues—likened to Easter Island's Moai—destroyed during Russian invasion». The Art Newspaper (21-sentyabr 2022-jıl). 23-sentyabr 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  109. ↑ «Оккупанты ракетным ударом уничтожили в Чернигове историческое здание». РБК (28-fevral 2022-jıl). 1-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  110. ↑ «Museum building heavily damaged in Ukraine's battle-ravaged city of Chernihiv». The Art Newspaper - International art news and events (15-mart 2022-jıl). 25-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 5-aprel 2022-jıl.
  111. ↑ «В Чернигове оккупанты разбомбили отель "Украина", который был одной из визитных карточек города». РБК (12-mart 2022-jıl). 1-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 14-aprel 2022-jıl.
  112. ↑ «У Чернігові росіяни обстріляли історичну будівлю у центрі міста». Суспільне (31-mart 2022-jıl). 30-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 20-aprel 2022-jıl.
  113. ↑ «После катастрофы на Каховской ГЭС список украинских объектов культуры, пострадавших от войны, резко увеличился. Затоплены десятки музеев, памятников архитектуры и древних построек. Вот лишь шесть из них». Meduza (18-iyun 2023-jıl). 18-iyun 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  114. ↑ «Россия нанесла ракетный удар по Одессе. Разрушен крупнейший в городе Спасо-Преображенский собор». Meduza (23-iyul 2023-jıl). 23-iyul 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  115. ↑ Katz Brigit. «"Unesco Sounds the Alarm Over Threats to Ukrainian Cultural Heritage» (en). Smithsonian Magazine (8-mart 2022-jıl). 11-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 19-aprel 2025-jıl.
  116. ↑ Klein Zvika. «Russia should be barred from hosting World Heritage Conference – SWC» (en). The Jerusalem Post (7-mart 2022-jıl). 12-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 6-aprel 2022-jıl.
  117. ↑ «Ворог руйнує культурні пам’ятки: куди надсилати докази для Гааги?». Украинская правда (9-mart 2022-jıl). 3-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  118. ↑ «Мапа культурних втрат». Український культурний фонд. 9-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  119. ↑ «Росія нищить культурні пам'ятки України: з'явилася інтерактивна мапа втрат». Українська правда (6-aprel 2022-jıl). 13-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  120. ↑ Adams Caralee. «Volunteers Rally to Archive Ukrainian Web Sites». blog.archive.org. Internet Archive (22-mart 2022-jıl). Qaraldı: 26-mart 2022-jıl.
  121. ↑ «Volunteers Unite to Archive Ukrainian Cultural Heritage». sucho.org. Saving Ukrainian Cultural Heritage Online (SUCHO) (8-mart 2022-jıl). 8-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 26-mart 2022-jıl.
  122. ↑ «Терабайты против бомб: как айтишники защищают памятники культуры Украины» (en). Deutsche Welle (24-mart 2022-jıl). 24-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  123. ↑ Cascone Sarah. «How Tech Experts in the West Are Rushing to Save the Digital Archives of Ukraine's Museums» (en). Artnet News (14-mart 2022-jıl). 14-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  124. ↑ «Meet the 1,300 librarians racing to back up Ukraine’s digital archives». The Washington Post (8-aprel 2022-jıl). 1-may 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 4-may 2022-jıl.

Sırtqı siltemeler

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
«https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Rossiyanıń_Ukrainaǵa_basqınshılıǵı_dáwirinde_mádeniy_miyrastıń_wayran_bolıwı_(2022-jıldan)&oldid=116954» saytınan alınǵan