Shawdırbay Seytov

Tuwılǵan sáne	16-mart 1937(1937-03-16)
Qaytıs bolǵan sáne	1996

Shawdırbay Seytov 1937-jılı 16-martta Nókiste tuwılģan. Ol dáslep Moskvadaģı M.Gorkiy atındaģı ádebiyat institutın pitkeredi. Sońınan Qaraqalpaq mámleketlik universitetin pitkergen. "Ámiwdárya" jurnalının redaktsiyasında, televedine hám radio esittiriw komitetinde, "Qaraqalpaqstan" baspasında, Qaraqalpaqstan ASSR Jazıwshılar awqamında jumıs isleydi. 1970-jıldan baslap burınģı Awqam jazıwshılar sholkeminiń aģzası.

Ol ádebiyat maydanına "Soqpaģım meniń qaydasań?" (1966) degen toplamı menen jar salıp kelgen shayır. Onıń "Úshpelek" (1964), "Tawlardan saza" (1970), "Jollpar" (1988) qosıqlar toplamı, "Qashqın", "Kóp edi tırnalar" (1969), "Iģbal soqpaqları" romanı (1975), "Xalqabad" (1978, 1981, 1989) roman-tetralogiyası, "Shırashılar" romanı, "İsine tirkelip tigilsin" povesti (1986), "Jamanshıģanaqtaģı Aqtuba" romanı (1992) baspadan shıqtı.

Sh. Seytovtıń "Dárbent" poemasında xalıqlar ortasındaģı urıslardı eske túsiriw arqalı paraxatshılıq sózine úlken máni beredi.

Sh. Seytov óziniń ádebiy dóretiwshiligin poeziyadan baslaydı. Onıń poeziyasında prozaizm basım bolsa, prozasında lirizm kúshli. Ol gumanistlik problemalardı kórkem sóz kestelerinde sheber bere alģan shayır hám jazıwshı.

Ásirese, Sh.Seytov kópshilikke jazıwshı sıpatında tanılģan. Ol prozadaģı óz soqpaģın aytarlıqtay shınıģıwlar-gúrrińler jazıp úyreniw mektebinen "ótpey-aq", povestler dóretiw menen baslaģan. Ol tez waqıt ishinde "Kóp edi ketken tırnalar", "Qashqın" povestleri menen jazıwshılıq talantın kórsete aldı. Bul povestler onıń tuńģısh tájiriybeleri bolıwına qaramastan sátli shıqtı. Bul eki povesttiń ideyası, kórkemlik qasiyetleri haqqında Z.S.Kedrina, M.Parxomenko, M.K.Nurmuxammedov, S.Axmetov, Z.Nasrullaeva, J.Narımbetovlar unamla pikirler aytadı.

Jazıwshı 70-jıllarģa kelip birotala romanlar dóretiw jolına ótip, dáslep "Iģbal soqpaqları", sońınan "Xalqabad" roman tetralogiyasın, "Shırashılar", "Jamanshıģanaqtaģı Aqtuba" romanların jazadı. Olardıń ideya-tematikalıq baģdarları, janrlıq qásiyetleri, syujetlik-kompozitsiyalıq qurılısı bir-birin qaytalamaydı, hár biri óz aldına qaytalanbas kórkem dúnyalar esaplanadı.

Jazıwshı Sh.Seytovtıń "Iģbal soqpaqları" romanı 1975-jılı baspadan shıqqan edi. Ol qaraqalpaq prozasında dáslepki liro-psixologiyalıq roman sıpatında ádebiyatshı ilimpazlar tárepinen unamlı bahalandı.

"Iģbal soqpaqları" avtordıń "Úlken" prozadaģı dáslepki tájiriybesi. Soģan qaramastan, roman Sh.Seytovtı kóp qırlı talant iyesi, sheber jazıwshı sıpatında tanıttı. Sh.Seytov tek ģana kúshli shayırlıq talant iyesi bolıp qalmastan, adam jan dúnyasın tereń sezinetuģın psixolog, sóz benen súwret salatuģın xudojnik. Romanda qaharmanlardıń belgili bir máwrittegi ishki tolģanısları menen terbenisleri, kewil keshirmeleri "poeziya tili" menen beriledi. Qaharmanlar tilindegi poeziyalıq ırģaq, kúshli lirizm tezden oqıwshı sezimin biylep aladı.

Roman xat penen ashılıp, xat penen tamamlanadı.Onda jaslardıń muhabbattan, kásipten, qullası ómirden óz ornın tabıwdaģı qıyınshılıqları, mashaqatlı jolları súwretlenip, waqıya qaharmannıń awızeki gúrrińi formasında birinshi betten bayanlanadı.

Shıģarma dáslepki betlerinde Máqset qarapayım shayır tábiyatlı bir jigit sıpatında kórinedi. Lekin ol óz átirapındaģı waqıyalardı gúzetip baradı. Turmıstaģı ádalatsızlıqlarģa, nahaqlıqqa qarsı shıgadı, olar tuwralı tereńirek oylap, juwmaq shıģarıwģa háreket etedi. Joraları menen haytlap ketip qarawındaģı mallardıń joytılıp ketiwi, Maltabar menen Pirnazarovtıń Haytmurat ģarrıģa qırsıģıp Máqsetti qamap taslawı onıń ómirinde úlken burılıs jasaydı. Qarawındaģı mallardı da qaytıp alıp qoyadı. Bul tosınnan bolģan waqıyalar Máqsettiń ómirin astın-ústin qıladı. Qamaqtan azat etilgeni qarawındaģı mallardı alıp qoyadı. Tap sol waqıtta Muratta Máqsetti óz menen alıp ketiwge keledi. Máqsettiń ómirindegi adasıwlar usınnan keyin baslanadı. Qalaģa kelgennen sońģı kúnleri zerikerli boladı. Dáslepki kúnleri jumıs tappay sandaladı. Restoranģa shveytsar bolıp kiredi. Ol jerde de talabı júrispeydi. Awıllaslarınan esitken gápine shıdamay restorandı tárk etedi. Keyin qurılısqa jumısqa ótedi. ómirdegi ornın tapqanday boladı. Degen menen buģan da ishley kewli tolmaytuģın edi. Táģdirdiń túrli-túrli taqıwmetine tap bolģan Máqsettiń ar-sarı shıģadı. Táģdir taynapır taslardı talayına talmay zıńģıtar edi. Murattıń úyleniw toyınan xabarsız qalıp dayısınıń ókpelewi, onıń júzine qaray almay júrgende Maltabardıń tap bolıwı, óz nápsi ushın Miyrigúldin "ájaģasıman" dep tanıstırıwı, taģı da bunıń menen turmay iplas iske qol urıwı, Dilaramģa doslasqanda jeńgesiniń Maltabar menen qashıp ketiwi, sóytip júrgende Nazlınıń tap bolıwı, dayısınıń jaqsı niyet penen baslaģna isleri Máqsettiń janın jegidey jeydi. Aldında eki jol bar. Biri - jaylawģa qaytıw, ekinshisi - Dilaram menen qalıw. Kewli, júregi keńislikti kúsegen Máqset jaylawģa qaytıwģa bel baylaydı. Keyingi waqıtları ómirindegi awdarıspaqlar, tosınnan bolģan jaģdaylar, waqıyalar nátiyjesinde Máqsettiń xarakterinde printsipial ózgerisler júz beredi. Ata kásibine bolģan sadıqlıq, Nazlıģa bolģan muhabbat Máqsetti tuwılģan ata mákanına baslaydı. Sh.Seytov qaharmannıń óz kásibine, óz súygenine qayta oralıwın súwretlew arqalı insannıń tuwılģan jerge, ata mákanģa muhabbatın ulıģlaydı. İnsannıń ómirdegi ornın, baxtın onıń kásiptegi, muhabbattegi ornı menen belgileydi.

Avtor Miyrigúl menen Nazlı hám Dilaramlardıń obrazların bir-birine qarama-qarsı qoyıp súwretleydi. Olardıń ishki dúnyasın sáwlelendiriwde kontrastlıq usıldan sheber paydalanadı. Mısalı, Miyrigúl waqıtsha házlikti gózlep iplas joldan júrse, Nazlı hám Dilaram ómirdegi insan ornın joqarı qoyadı, ómirdiń ullılıģın tereń túsinedi. Ásirese, Dilaram obrazında ómirden óz orının tappay daģdırģan adamnıń táģdiri tipiklestirilip beriledi.

"Xalqabad" roman-tetralogiyası tematikalıq jaqtan óz-ara uqsas bolģan M.Sholoxovtıń "Ashılģan tıń", T.Qayıpbergenovtıń "Sońģı hújim" romanların qaytalamaydı. Ondaģı jańashıllıq tek qaharmanlar obrazın dóretiwdegi kórkem psixologizmniń ótkirliginde emes, al roman jańasha ideyalıq-estetikalıq sıpatı, súwretlenip otırģan jıllardıń tariyxıy shınlıģın tereń ashıp beriwi, milliy sıpatlarınıń basımlıģı, qayta qurıw ruwxın tereń sińirgenligi menen pútkilley ajıralıp turadı. Romanda jazıwshınıń jámiyettegi siyasiy gúresler haqqında, yaki qaharmanlar haqqında unamlı yamasa unamsız pozitsiyası kórinbeydi. Waqıyalardıń rawajlanıwı menen dáwirge tán belgiler, qaharmanlardıń obrazı, olar arasındaģı qarama-qarsılıqlar kórine baslaydı.

"Shırashılar" romanında qaharman xarakterin jaratıwda qahramannıń eske túsiriwleri menen kóz aldına elesletiwleri baslı orınģa shıqsa, "Iģbal soqpaqları" lirikalıq sıpatlardıń basımlıģı, romantikalıq kóterińkiligi menen ózgeshelenedi. Al "Jamanshıģanaqtaģı Aqtuba" romanında avtor xarakterler jaratıwda kórkem detal hám dialoglar, poliloglardan sheber paydalanģan.

Jazıwshınıń "Xalqabad" romanı dáslep "Ámiwdárya" jurnalında, keyin qayta islenip kitap halında baspadan shıqtı. Roman "Shar buzıw" (1978), "Mashaqatlı asırımlar" (1981), "órdek qırģınnan soń" hám "Atlan shap" (1989) dep atalģan tórt kitaptan ibarat. Kitapta XX ásirdiń 50-jıllarına deyingi waqıyalar súwretlendi.

"Shar buzıw" kitabında 20-30 jıllardaģı ullı burılıs dáwirine tiyisli qıyan-kesti waqıyalar, "Mashaqatlı asırımlar"da qolģa kirgizgen jeńisti bekkemlew ushın gúresler, ólip baratırģan jámiyet wákilleriniń sońģı tal qarmawları, bul jańa joldaģı adasıwlar, jeke menshiklik sananıń jámiyetlik sanaģa aylanıwın súwretlew jazıwshınıń dıqqat orayında turadı.úshinshi ham tórtinshi kitaplarında dáslepki "romanlardaģı qaharmanlar, personajlar sanasınıń ósiw evolyutsiyası, gúresleri, táshwishleri, táģdirleri zaman táģdiyri menen baylanısta sáwlelenedi, zaman bulardı, bular zamandı rawajlandırıp baradı, atalar estafetasın balaları alıp, ilgerilewin dawam etedi. Bul tema dáslep rus jazıwshısı M.Sholoxovtıń "Ashılģan tıń" romanında sáwlelendiriledi.

Jazıwshı "órdek qırģınnan soń" dep atalģan romanında Stalinlik repressiya jıllarının qorqınıshlı haqıyqatlıģın keń planda suwretlep beredi. Bir jaģınan urıs qáwpi, ekinshi tárepten qorqınıshlı repressiyalar el aģaların tolģandıradı. Eldegi húkim surgen siyasat el basshıları Qunnazar, Bazarbay, Sayımbetlerdi de bir-birine isenbeytuģın dárejege alıp keledi. Bul dáwir qurbanı bolģan qarapayım miynetkesh Bazarbay qılıy obrazı oqıwshıda kúshli tásir qaldıradı. Qansha azap shekse de hújdansızlıqqa barmaģan jazıqsız repressiya qurbanı. Turaqlılıģı, qaysarlıģına, tuwrı sózliligine bola qamaqtan azat etilgen Bazarbay óz ar-namısın qorģaydı. Shańaraģınıń ar-namısın ayaq astı etkeni ushın kimdi ayıpların bilmey sarsıladı. "…ne ushın hayalımdı óltiremen, aqırı, ol maģan jaqsılıq isleymen dep, tánin jallawģa shekem bardı ģo!... Bunıń ádep Sámetin óltiriw kerek edi!... Bunday namısınan janın, mápin artıq qoyatuģın, qorqaq, námárt óletizina kóp, bulardı óltirip ushlıģına jete almaysań! Amanlıqtan kegimdi qaytarsam shúkir!...(348-bet)-dep oylanadı.

Dáwir siyasatınıń qurbanı bolģan Bazarbaydıń tragediyası haqqında avtor hesh nárse aytpaydı: onı ya qaralamaydı, ya aqlamaydı. Súwretlengen waqıya haqqında avtor pozitsiyası anıq kórinbeydi. Biraq Bazarbay oqıwshıda qanxor emes, al óz ar-namısın qorģaģan obraz sıpatında tásir qaldıradı. Bar iseniminen ayrılıp, hújdan buyrıģı menen óz kegin aladı. Bul jaģınan Bazarbay obrazı "Jamanshıģanaqtaģı Aqtuba" romanındaģı Biybiraba obrazına jaqın keledi. Nızam óz kúshin joģaltıp, insan máplerin qorģay almaģanlıqtan ar-namısı taptalģan Biybiraba óz dushpanlarınan ózi ósh alıwģa kirisedi. Pútkil ómirin kúlge aylandırģan Temirxandı óltirip, Berdashtan ósh alıwģa barģanda onıń ózin atıp óltiredi.

30-jıllardaģı massalıq repressiyanıń ashshı haqıyqatlıģın súwretleytuģın "Xalqabad" tetralogiyasınıń "órdek qırģınnıń soń" kitabı "Quyrıq planınıń" orınlanıwı haqqında berilgen raport penen juwmaqlanadı. Romandaģı Gúljan, Bazarbay, Aqtóre, Jamal sot, Amanlıq obrazları repressiya dáwiriniń tipik wákilleri.

Jamal sottıń obrazı repressiya jıllarında xalıqtı basqarģan el basshısı. Onıń qarmaģına ilingen ne bir azamatlar xalıq dushpanı retinde atılıp ketedi. óziniń kewilindegisin orınlamaģan adamdı ayamaydı. Xalıqtıń táģdirin oyınshıq etken Jamal sot watan gedayı bolıp jasaydı. "Xalıq dushpanı" etip neshe úylerdi qańıratqan, xalıqtıń kózin qorqıtqan Jamal sot xalıq ģázebine ushıraydı, óz jazasın aladı.

Tetralogiyanın "Atlanshap" dep atalģan tórtinshi kitabında "Jaqsılıq" kolxozı miynetkeshleriniń Ullı Watandarlıq urıs jıllarındaģı turmıs menen tanısamız. Bul romanda jazıwshı kolxoz baslıģı Mádiyardıń shańaraģı, hayalı Aysultan, onıń balası Dániyar menen kelini Aqjarqın, sonday-aq Sayımbet, Gúljan, Asqarbay, Eshbaydıń táģdirleri suwretlenedi. Romanda barlıģı eki juzden aslam qaharmanlar qatnasadı.

"Jamanshıģanaqtaģı Aqtuba" romanı jarıqqa shıģıwdan-aq jámiyetshilikte úlken shawqım kóterildi. Geyparalar bul dóretpesi ushın jazıwshını ayıplasa, al ayrımları romandı 90-jıllar qaraqalpaq prozasınıń ájayıp tabısı sıpatında kórsetedi. Roman haqqında bunday pikirlerdiń júzege keliwi tábiyiy nárse. Tubalawshılıq jıllarındaģı adamzattıń xorlanģan, namısı ayaq astı etilgen turmısı barınsha ashıp taslanadı. Bul shıģarmaģa deyin qaraqalpaq prozasında bunday taqılettegi shıģarmalar dóretilmegen edi.

Roman negizinen Nókistegi Qızketken kanalı boyında jaylasqan Aqtuba elatındaģı waqıyalar súwretlenedi. Aqtuba elatı ádewir tolısıp, xalıqtıń kóbeyiwine qaramastan, hár kim hár jaqtan jıynalģanlıqtan jaylar plansız salınıp, ońlı basshılıq etetuģın húkimeti de joq. Barı-joģı bir univermag, voenkomattıń eski imaratı jaylasqan bul elattıń eń bardamlı, awqatlı adamı Ámirxan usı univermagtıń baslıģı. Ol perzentsizligi sebepli dáslepki hayalınan ajırasıp, qıysıq kóshege kirip ketedi. Aqshanıń puwına másirip, shalqıydı. Obal-sawap, ar-namıs degendi umıtıp, hayal-qızlardıń ar-namısın ayaq astı etedi. Sulıw qız-jawanlardı satıwshı etip, solardıń arqasında sawdasın júrgizip otıradı. Onıń óz printsipi bar. Romannıń kórkemlik qunı da Ámirxan xarakteriniń jaratılıwı menen baylanıslı. Ámirxan hayal-qızlardıń ar-namısın ayaq astı etip bılģawshı, hádden tıs jawız iplas adam. Basqalardın táģdiri oģan bir pul.

Jalģan siyasat húkim súrgen sotsial ortalıq xalıqtı milliy isenimnen ayırıp, ne bir hámelparaz, jawız, jalataylardı "tárbiyalap" shıģaradı. Romanda olardıń tipik obrazı jaratılģan. Bul - Ámirxan obrazı Ol qaladaģı univermagtıń baslıģı, úlkenlerge sózi ótimli, dúkandagı ótimli zatların óz paydasına astırtın satıp, bos dúkanģa ot berip, basqalarģa jala jawıp qamatıp jiberetuģın jawız adam. Trest baslıq Ların, qálegen "jarılqaģan" adamın tiyisli jerine sózin ótkerip jumıstan ózgerte aladı. Kewlindegisin mashaqatsız, aqsha kúshi menen iske asıradı. Aybórektiń ar-namısın xorlaģanda sol Ámirxan. Bul ushın Aybórek kúyewi ekewi onnan ósh alıw waqtın kútip jasaydı. ámirxannıń esiginde qulı boladı. Barlıq iplaslıqlarına, xorlıqlarına shıdap jasaydı. Sońında bul islerin ámirxannıń ózine qaytarıp isleydi. Dúkan órtenip, jumıssız qalģan Jerdash hayalı Aybórektiń arqasında minzavodqa jumısqa kiredi. ámirxannan ozıw ushın hayalınıń iplaslıqlarında keshiredi. Barlıģına kónedi. Tek onnan óshin alsa boldı. Jas biygúna qız Biybirabanıń táģdirin básekege tigip, jalģız balasın ózi menen "baja" bolıwģa kóndiredi. Biybirabanı aldap kól boyına alıp barģanda Berdashtıń ózin qız balta menen shawıp óltiredi. ámirxan bul básekede jeńilip hám balasınan, hám dúnyasınan ayırıladı. Jerdash betine hesh kim jel bolıp tiymegen ámirxannıń bar pulın reketirlardıń járdeminde aladı.

Romanda oraydan basqarıwdaģı jiberilgen qátelikler, adamlarģa haywanlarsha qaraw, mámleket múlkin tonawshılık, paraxorlıq, urlıq, zorlıq-zombılıq, jalataylıq, menmenlik, bassınıwshılıq háwij alsa, ekinshi jaģınan usı iplaslıqlarģa eti ólip ketken, máńgúrlik, sadalıq, soqır sezim bir-birine qarsı qoyıp súwretlengen.

"İsine tirkelip tigilsin" povesti de "Jamanıshģanaqtaģı Aqtuba" romanı menen tematikası jaģınan únles. Onda militsiya xızmetkerleriniń turmısındaģı tubalawshılıq dáwirindegi unamsız háreketler swwretlenedi. Povesttiń bas personajı ábilqasım Maxmudov. Ol jaslayınan ákesinen jetim qalģan soń, onı Jomartqan "ģamxorlıqqa" aladı. Onı mektepte oqıp atır dep dizimnen ótkizedi de óziniń malların baqıtırıp qoyadı. Jomartqan bunıń menen turmay jas balaģa "domalaq arza" jazdırıp, adamlardı jumıstan shıģaradı. ózi usınday jol menen mektep direktorı boladı. Mektep partasında otırmaģan ábilqasımģa attestat ákelip beredi. Endi oģan diplom kerek. Jomartqan buģan da járdem beredi. ábilqasımdı Nókistegi ot-jem skladınıń baslıģı Qáliyge beredi. Bunday Adam oģan judá zárur. Qáliy onı awıl xojalıq texnikumına kirgizedi, endi oģan jallanba miynet etiwge tuwra keledi. Ol Qáliydiń urlap alģan ot-jemlerin bazarda satadı. Qılmıs ustine onı OBXSS xızmetkeri Nazar uslaydı. Qáliy ápiwayı adamlardan emes, joqarıda aģaları bar. Haq niyetli militsiya xızmetkeri Nazardı "mıń manat para aldı" dep jala jawıp qamatıp jiberedi. Oģan bul ótirik tilxattı ábilqasım beredi. İshki İsler Ministrliginıń (İİM) ministri ábilqasımdı "jaqsı kadr" ekenligin bilip, teknikum pitkeriwden onı jumısqa aladı. Ol jumısqa kiriwden Jańa tapsırma - tiriyek satıwshılardı tutıp beriw wazıypasın aladı. Bul tapsırmanı orınlawda ólgen adamlardıń altın tisin qoparıp, sonıń esabınan bayıp otırģanlardı da, tiryek satıwshılardı da tutadı, biraq bul adamlardıń İİM xızmetkerleri menen baylanıslı ekenligin, olardın payda sherigi ekenligin bilmeydi. Nátiyjede ózi xaq niyetli Nazardı qalay qamatıp jibergen bolsa, ózi de tap sonday metod penen qamalıp ketedi. Povest ábilqasımnın kúndeligi formasında beriledi.Jazıwshı kúndeliktiń jazılıw stilin, tilin, qaharmannıń oyların ózine tán muqamda asha bilgen.

"Shırashılar" romanında psixologizm basım bolıp, onda turmıs shınlıģı keń epikalıq masshtabta alınıp, qaharmannıń elesletiwleri hám eske túsiriwleri menen konkret sol qaharmanlar háreket etetuģın sharayat parallel qoyıp súwretlenedi.

Bas qaharman Esjan ģarrı ómirinen tańlap alınģan bir aqshamlıq waqıya romannıń syujetlik ózegin quraydı. Ol kishkene ģana, bar bolģanı jeti úyli qaraqalpaq awılında jasaydı. Sońģılıģında jawgershilik sebepli awılda tek eki xojalıq ģana qaladı. Romanda jámiyettegi ózgerislerden uzaqta, biytárep jasap atırģan Esjan ģarrınıń revolyutsiyalıq háreketlerge aralasıwı qızıqlı bayanlanadı.

Esjan ģarrı ózine tán xarakterge iye. Ol sadalıģı menen aq kókirekligi basım, qarapayım awıl adamı. Onıń ómirdiń mánisi, mazmunı haqqında óz túsinigi, filosofiyası bar. Kúndelikli turmıstıń ģalma-ģalı, óz mashqalası menen tınısh jasawdı qáleydi. Oģan basqa hesh nárse kerek emes. Hár kúni mal-halģa, qora-qopsıģa qaraw, jaz bolsa egin-teginge qaraw, qıs túsip muz qataman degenshe hár kúni keshte dáryada kemeler qayırlap qalmaw ushın shıra jaģıw - onıń kúndelikli talabı, turmıslıq mashqalası. Shırashılıq etkeni ushın xojeyinnen azın-awlaq pul aladı. Soģan qánáát etip jasay beredi.

Sh.Seytov qaraqalpaq ádebiyatının tuwısqan xalıqlar ádebiyatı ullı klassik ádebiyatı hám jáhán ádebiyatı úlgilerin qaraqalpaq tiline awdaradı. Ol N.A.Nekrasov, A.S.Pushkin, M.Yu.Lermontov, L.N.Tolstoy, S.Ayniy, A.Matchannıń shıģarmaları menen qaraqalpaq oqıwshıların tanıstıradı. Óz gezeginde jazıwshınıń shıģarmaları rus, ózbek, tatar, qazaq tillerine awdarılģan.