Shialıq

Shia ( (arabsha شيعة‌‎) ‎‎ shi’a — topar, tárepdarlar) — islamdaǵı jónelislerden biri. Bul diniy sekta wákilleri Ali ibn Abu Talip (Muhammed Payǵambardıń ámekisiń balası, kuyew balası, sahabası hám orınbasarı) hám onıń áwladların Muhammed Payǵambardıń nızamlı miyrasxorları hám diniy tárepten dawamshıları dep esaplaydı.

Shia sóziniń mánisi

Shia (shi’a) sózi arab tilinen awdarmalaǵanda «izbasar» yaki «orınbasar» degen mánisti bildiredi.

Bul sóz Quranda da bar, Ibrahim Payǵambar «Nuh payǵambardıń shiası, yaǵnıy tárepdarı hám izbasarı» dep aytılǵan.

﴿وَإِنَّ مِنْ شِيعَتِهِ لَإبْرَاهِيمَ﴾

«Haqıyqattan, Ibrahım da ol [Nuh]tıń táreptarlarınandur»

(Saffot súresi, 83-ayat)

«Shia» sózi istilohda musılmanlardıń sonday bir toparına aytıladı, olardıń isenimi boyınsha, Muhammed sollallohu alayhi vassalam ózinen keyin orınbasar hám xalifanı tayınlap ketken, eramızdıń 632-jılı Zulhijja ayınıń 18-kúni «Ǵadiyr qum» degen jerde pútkil musılmanlardıń aldında ózinen keyingi siyasıy, diniy hám ilimiy basshını tayınlaǵan hám bul insan Ali edi.

Muhammed payǵambardıń óliminen keyin musılmanlar – muhojir hám ansorlardıń ekige bóliniwine tómendegiler sebep bolǵan:

Bir topar musılmanlar Muhammed sollallohu alayhi vassalam xalifalıq(orınbasarlıq) máselesine itibarsız bolmay, ózinen soń Islam ummetine jolbasshı tayınlaǵan, dep iyman hám isenim keltirgen, eń birinshi bolıp payǵambarǵa iyman keltirgen insan – Ali ibn Abu Talib.

Bul topar muhojir hám ansordan ibarat insanlar bolıp, olardıń baslıqları Banu Hoshim áwladları hám basqa ullı sahabalardur. Sonıńday-aq Ammor ibn Yosir, Salmon Forsiy, Abu Zar Gʻiforiy, Miqdod ibn Asvad, Hubob ibn Arat hám basqalar usı topardan bolǵan. Bular Rosulullohtıń kórsetken jollarında qalıp, házreti Alidiń izinen júrgeni sebepli «Shiy’atun Ali» («Aliniń shiası») atın aladı.

Bul haqqında hadisde bar,, oǵan kóre Muhammeddiń ózi házreti Ali(roziyallohu anhu)ge ergenlerge «Shia» atın bergen edi hám bul tuwralı Ali ibn Abu Talipge qarata sonday márhamat qılǵan:

«والَّذِي نَفسِي بِيَدِه، أنَّ هَذَا وَشِيعَتَهُ لَهُمُ الْفَائِزُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»

«Álbette meniń janım Onıń qolında bolǵan Jaratqanǵa ant iship aytaman, házreti Ali hám onıń shiaları Qıyamet kúninde qutılıwshılardan».[Jaloluddin Suyutiy, „Ad-durrul mansur“, 6-jild, Al-Bayyinah suresiniń 7-ayatı tafsirinde].

Solayınsha, Islamnıń dáslepki dáwirinde musılmanlardıń bir toparı imomat hám peshvolik maqomıda tap payǵambarlıq maqomı sıyaqlı Alla taala tárepinen tayın etilgen, degen aqidaǵa iye bolǵanı ushın, olar «Shia» atı menen tanılǵan. Bul taypadaǵı musılmanlar házirgi kúnde Muhammed sollallohu alayhi vassalamnıń kórsetken jolınan barıp, onıń Ahli-Baytı táliymatına ámel qıladı.

Ekinshi topar musılmanlarınıń isenimine kóre, xalifalıq ámeli saylaw jolı menen anıqlanadı. Bul topar wákilleri Abu Bakr roziyallohu anhudı xalifa qılıp saylaǵan hám keyin «Ahl as-Sunna val-Jamoa» (Ahli sunnat) yaki «Ahli tasannun» atın alǵan.

Islam álemindegi bul eki taypanıń huquqıy, jáne isenim máselelerinde ulıwmalıq hám uqsas tárepleri kóp bolıwına qaramastan, Muhammed sollalohu alayhi vassalamnan soń xalifalıq máselesinde olardıń ortasında ixtilof júzege keldi hám joqarıda keltirilgenindey, bul eki topardıń dáslepki shaxsları muhojir hám ansorlardan ibarat sahabalar edi.

Shialıq isenimi: Usuliddin

Shialıq jónelisindegi musılmanlardıń dúnyaqarası, olardıń jaratılısqa, bolmısqa bolǵan ideyası basqa taypadaǵı musılmanlardan parıqlanıp, olar dinniń tómendegishe tiykarlarına jantasadı:

1. Tavhid (Allanıń jalǵızlıǵı, birden-birligi)

2. Allanıń ádilligi (Alla ádalatlı)

3. Nubuvvat (payǵambarlarǵa iyman)

4. Imomat (Ummetge jolbasshılıq qılıw ilahiy ámeldur)

5. Maod (aqıret hám qayta tiriliwge iseniw)

Ahli-Bayt mázxabindegi musılmanlardıń aqidası boyınsha, joqarıda zikr etilgen dinniń tiykarları islam álemindegi isenimniń negizin quraydı. Sol sebepli, islamdaǵı basqa mázxablerdiń isenimindegi diniy tiykarlardan parıqlı ráwishte Ahli-Bayt mázxabiniń iseniminde Allanıń ádilligi hám imomat aqoid tiykarlarınan bolıp esaplanadı.

Shialıq VII ásir aqırlarına kelip Irak hám Iranda keń tarqalǵan. Shialıq dáslep tek siyasıy háreket sıpatında qáliplesken bolsada, són aqida hám fiqh máselelerinde ózine tán túrli tárepleri payda boldı. Nátiyje de Shialıq ǵarezsiz aǵım sıpatında iskerlik júrite basladı. Shialıqta musılmanlar jámáati yaki mámleketinde tek Muhammed sollalohu alayhi vassalam áwladı (Ali hám Fatimadan tarqalǵan áwladları) húkimran bolıw huquqına iye esaplanadı. Olardıń táliymatına kóre, basshı jámáat tárepinen saylanbay, basshılıq miyras sıpatında ótedi. Imamlıq payǵambarlıq sıyaqlı ilahiy ámel esaplanadı. Táliymatqa kóre, payǵambar dúnyadan ótkennen keyin xalifalıqǵa Abu Bakr roziyallohu anhu tayınlanadı. Shialıq táreptarları (shialar) sunniyler sıyaqlı Qurandı ilahiy dep biledi, biraq olardıń ayırım reakcion ruwxdaǵı wákilleri xalifalar dáwirinde Qurannıń ayırım bólimleri túsirilip qaldırılǵan dep esaplaydı. Olar tek Ali roziyallahu anhu hám onıń áwladları tárepinen ráwayat qılınǵan hádislerdi tán aladı. Bunday hádislerden ibarat toplam dúzilip, ol axbor dep aytılǵan. Shialıqta 8 aqidaǵa isenim bar. Bular tavhid (Allanıń jalǵızlıǵın tán alıw), adl (adalat, Allanıń ádilligi, yaǵnıy taǵdir aqidası), nubuvvat (payǵambarlıq), imomat (imamlıq – imamlar hákimiyatın tán alıw), Amri máruf (jaqsılıqqa buyırıw), Nahyi munkar (jamanlıqtan qaytarıw), tavallo (Allanıń dosların dos tutıw, tabarro (Allanıń dushpanlarınan uzaqlasıw). Shialıqta Ali roziyallohu anhu hám onıń áwladlarınan ibarat on eki imam hákimiyatı tán alınadı. 874–878 jıllar arasında 7–9 jasında biydárek joǵalǵan 12-imam Muhammed al-Mahdiydi shialar «jasırınǵan» dep esaplaydı, aqırzaman bolǵanda onıń qaytıp keliwin hám ádalat ornatıwın kútedi (imamı Mahdiy, imamı aqırzaman). Shialıqta 12 imamlıq (isnoashariya) Ali ibn Abu Tolibten baslanıp, onıń Fatimadan bolǵan ulları Hasan hám Husaynǵa ótedi hám Muhammed al-Mahdiyge barıp tamamlanadı. Sonıń ushın Shialıqtaǵı isnoashariyler firqası «on eki imamdı tán alıwshılar» dep atalǵan. Isnoashariylerdiń bazıları Alidi Payǵambardan abzal dep isenedi hám Ali hám onıń 11 áwladı insanlarǵa rızq berip berip turadı, dep esaplaydı. Olardıń pikirinshe, Ali hám onıń áwladları Payǵambardan keyingi Allanıń hújjetleri. Olardıń buyrıqları, sheklewleri Payǵambardıń buyrıǵı, sheklewi, olarǵa sıyınıw – Payǵambarǵa sıyınıw, olarǵa boysınbaw – Allaǵa narazılıq qılıw menen teń. Olardıń (ólik) deneleri nuranıylıǵı sebepli qábirde shirimeydi yaki bazılarınıń isenimine kóre, aspanǵa kóteriledi. Shialar sunniyler sıyaqlı Mekke hám Madinanı muqaddes dep esaplaw menen birge, Karbalo, Najaf qalalarında jaylasqan Shia imamları qábirinde ziyarat qıladı. Shialıqta 1 diniy-huquqıy mázxab – jáfariylik bar. Shialar imam Husaynǵa matam tutadı, «shaxseyvaxsey» dep atalǵan matam júrisleri ótkizedi h.t.b. Orta ásirlerde Shialar ishinde ixtiloflar júz bergen, nátiyje de kóp firqalar payda bolǵan. Bulardan zaydiyler, ismailiyler, ibadiyler hám basqalar házirde bar. Shialar házirgi waqıtta Iranda húkimran isenim esaplanadı. Irak, Siriya, Livan, Awǵanstan, Hindstan hám Pakistanda shialar bar. Azerbayjan hám Tájikstanda (Pamirde ismailiyler) xalıqtıń belgili bir bólegi Shiaǵa sıyınadı. Samarqand hám Buxarada da Shialar bar.

Ádebiyatlar

• Petrushevskiy I. P., Islam v Irane v VII—XV vekax (kurs leksiy), L., 1966;
• Prozorov S. M., Shiitskaya (imamitskaya) doktrina verxovnoy vlasti, M., 1984;
• Husniddinov Z. M., Abdusattorov A.A, Islomdagi oqimlar: xorijiylik va shialik, T" 2003.
• Abdullo Abdusattorov. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil.