Stadion
Stadion (kóplik túri: stadionlar yamasa stadiya) ‒ bul tiykarınan sırtqı sport oyınları, koncertler yamasa basqa da ilajlar ótkeriletuǵın orın bolıp, ol maydan yamasa saxnadan hám onı tolıq yamasa yarım qorshap turǵan, tamashagóylerge waqıyanı kóriwge múmkinshilik beretuǵın bir neshe qatarlı strukturadan ibarat.[1]
Pavsaniy atap ótkenindey, shama menen yarım ásir dawamında áyyemgi grek Olimpiya festivalındaǵı jalǵız ilaj Olimpiyadaǵı stadionnıń bir uzınlıǵın quraytuǵın jarıs bolǵan, «stadion» sózi de usı jerden kelip shıqqan.[2]
Keminde 10,000 adamlıq sıyımlılıǵı bar stadionlardıń kópshiligi associaciya futbolı ushın qollanıladı. Basqa da keń tarqalǵan stadion sport túrlerine amerika futbolı, beysbol, kriket, regbidiń hár qıylı túrleri, dala lakrossı, bendi hám buǵa ayqası kiredi. Kóplegen iri sport imaratları koncertler ushın da paydalanıladı.
Etimologiyası
«Stadion» - grek tilindegi «stadion» (στάδιον) sóziniń latınsha forması bolıp, 600 adam ayaǵınıń uzınlıǵına teń bolǵan uzınlıq ólshemi. Ayaqlardıń uzınlıǵı hár túrli bolǵanlıqtan, stadionnıń anıq uzınlıǵı belgili bir jerde hám waqıtta qabıl etilgen 1 ayaqtıń dál uzınlıǵına baylanıslı. Házirgi waqıtta 1 stadion = 600 fut (180 m) bolsa da, belgili bir tariyxıy kontekstte ol shama menen 15% úlken yamasa kishi uzınlıqtı ańlatıwı múmkin.
Rim ekvivalenti bolǵan stadium da usıǵan uqsas uzınlıqqa - shama menen 185 m (607 fut) iye edi, biraq ol ayaq penen emes, al rim standart passus penen anıqlanıp, 125 passūs (eki adım) qashıqlıǵın ańlatqan.
Inglis tilindegi stadium sóziniń qollanılıwı usınday uzınlıqtaǵı rim jolın qorshap turǵan bir neshe qatarlı infrastrukturadan kelip shıqqan.
Kópshilik sózlikler inglis tilinde stadiums hám stadia sózleriniń ekewin de durıs kóplik forması sıpatında beredi.
Tariyxı
Belgili eń eski stadion - bul Greciyadaǵı Olimpiya stadionı, onda áyyemgi Olimpiada oyınları b.e.sh. 776-jıldan baslap ótkerilgen. Dáslep oyınlar bir ǵana waqıyadan - stadion boylap juwırıwdan ibarat bolǵan.
Grek hám rim stadionları kóplegen áyyemgi qalalardan tabılǵan, olardıń ishinde eń ataqlısı, bálkim, Rimdegi Domician stadionı bolıwı múmkin.
Qazıp alınǵan hám qayta tiklengen áyyemgi Panafiney stadionı 1870 hám 1875-jılları Olimpiada oyınların qayta tiklew háreketlerine miyraslıq etti, keyin 1896-jılı birinshi zamanagóy Olimpiadasın, 1906-jılǵı Aralıq oyınlardı hám 2004-jılǵı Jazǵı Olimpiada oyınlarınıń ayırım ilajların ótkerdi. Stadiondı qazıp alıw hám qayta tiklew grek milliy járdemshisi Evangelos Zappastıń miyrasınıń bir bólegi boldı hám ol házirgi waqıtta qollanılǵan birinshi áyyemgi stadion boldı.
Áyyemgi dáwir
Áyyemgi Greciya hám Rimde stadionlar hár qıylı maqsetler ushın qurılǵan, hám dáslep tek grekler «stadion» dep atalǵan qurılmalardı salǵan; rimliler bolsa «cirk» dep atalǵan qurılmalardı salǵan. Grek stadionları jayaw jarıslar ushın bolǵan, al rim cirki at jarısları ushın bolǵan. Ekewiniń de uqsas formaları hám tamashagóyler ushın tabaq tárizli maydanları bolǵan. Grekler sonday-aq teatrdı rawajlandırǵan, onıń otırǵısh orınlarınıń jaylasıwı zamanagóy stadionlarınıń jaylasıwın aldın ala kórsetken. Rimliler teatrdı kóshirip alıp, onı úlkenirek toparlardı sıydırıw hám quramalıraq saxnalastırıwlar ushın keńeytken. Rimliler sonday-aq amfiteatr dep atalǵan eki ese úlken dóńgelek teatrdı rawajlandırǵan, ol gladiatorlar sawashları hám haywanlar kórsetiliwleri ushın on mıńlaǵan adamdı sıydırǵan. Grek stadionı hám teatrı hám rim cirki hám amfiteatrı hámmesi zamanagóy stadionınıń ata-babaları bolıp esaplanadı.[3][4]
Mısallar
| Atı | Mámleket | Eń dáslepki sánesi | Jol uzınlıǵı | Jol keńligi |
|---|---|---|---|---|
| Olimpiyadaǵı stadion | Greciya | b.e.sh. 776-jıl | 212.54 m (697.3 fut) | 28.5 m (94 fut) |
| Delfidegi stadion | Greciya | b.e.sh. 500-jıl | 177 m (581 fut) | 25.5 m (84 fut) |
| Domician stadionı | Italiya | b.e. 80-jıl | 200 m (660 fut)-250 m (820 fut) (shama menen) | |
| Filippopol stadionı | Bolgariya | b.e. II ásir (117–138 jj.) | 250 m (820 fut) | 32 m (105 fut) |
| Afrodisiyadaǵı stadion | Túrkiya | b.e.sh. I ásir | 225 m (738 fut) (shama menen) | 30 m (98 fut) (shama menen) |
Zamanagóylik
Zamanagóy dáwirde qurılǵan birinshi stadionlar tiykarǵı imaratlar bolıp, tek ǵana kóplegen tamashagóylerdi sıydırıw maqsetinde jobalastırılǵan edi. Kesh Viktoriya dáwirinde shólkemlestirilgen sporttıń úlken ataqlıǵınıń ósiwi menen, ásirese Birlesken Korollikte futbol hám Qurama Shtatlarda beysbol, usınday birinshi qurılıslar salındı.[5] Usınday erte stadionlardıń biri Lansdaun Roud stadionı boldı, ol birinshi Pútkil Irlandiya atletika chempionatın shólkemlestirgen Genri Danloptıń ideyası edi. Triniti kolledjinde sport waqıyaların ótkeriwge tıyım salınǵannan keyin, Danlop 1872-jılı stadiondı qurdı. «Men sherek mil uzınlıqtaǵı shlak penen juwırıw jolın saldım, házirgi Lansdaun tennis klubınıń maydanın óz teodolitim menen jobalastırdım, Lansdaun sadaq atıw klubın, Lansdaun kriket klubın hám eń aqırında Lansdaun regbi futbol klubın dúzdim – qızıl, qara hám sarı reńler menen.» Temir jol astındaǵı transheyadan alınǵan 300 arba topıraq maydandı kóteriw ushın paydalanıldı, bul Danlopqa óziniń injenerlik tájiriybesin qollanıp, Irlandiya boylap háwes etilgen maydandı jaratıwǵa múmkinshilik berdi.
Bul dáwirdegi Birlesken Korolliktegi basqa erte stadionlar qatarına Stemford Bridj stadionı (1877-jılı London atletika klubı ushın ashılǵan) hám Enfild stadionı (1884-jılı Everton futbol klubı ushın qurılǵan) kiredi.
AQSHta kóplegen kásiplik beysbol komandaları tiykarınan aǵashtan úlken stadionlar qurdı, birinshi usınday orın 1871-jılı Bostonda ashılǵan Saut End Graunds boldı, ol waqıtta Boston Biniters (házir Atlanta Breyvs) dep atalǵan komanda ushın qurılǵan edi. Bul parklerdiń kóbisi órtenip ketti, al órtenbegenleri ósip kiyatırǵan oyın ushın jaramsız bolıp qaldı. XIX ásirdegi barlıq aǵash parkler almastırıldı, ayırımları bir neshe jıldan soń, hám házirgi kúnde olardıń hesh biri saqlanbaǵan.
Gudison Park dúnyadaǵı birinshi arnawlı qurılǵan futbol stadionı boldı. Uoltonda jaylasqan Kelli aǵayinleri qurılıs firmasına hár biri 4000 tamashagóydi sıydıra alatuǵın eki ashıq tribuna qurıw tapsırıldı. Jáne de 3000 tamashagóyge mólsherlengen úshinshi jabıq tribuna da talap etildi.[6] Everton basshıları qurılısshılardıń isine qanaatlanıp, jáne eki kelisim dúzdi: 150 funt sterling bahasında sırtqı diywallar qurıldı hám hár biri 7 funt sterling turǵan 12 turniket ornatıldı. Stadion 1892-jılı 24-avgustta Futbol associaciyasınıń wákilleri lord Kinnerd hám Frederik Uoll tárepinen rásmiy túrde ashıldı.[7] Futbol oynalmadı; onıń ornına 12,000 tamashagóy qısqa jeńil atletika jarısın, keyin muzıka hám salyut kórsetiwin tamasha etti. Qurılıp pitkennen keyin stadion dúnyadaǵı birinshi arnawlı qurılǵan futbol stadionı boldı.[8]
Arxitektor Archibald Leych óziniń sanaat imaratların qurıwdaǵı tájiriybesin eldiń hár tárepinde funkcional stadionlar dizaynına qollandı. Onıń jumısı XX ásirdiń dáslepki 40 jılın qamtıdı. Onıń eń belgili dizaynlarınıń biri Manchesterdegi Old Trafford edi. Stadion dáslep 100,000 tamashagóyge mólsherlenip jobalanǵan bolıp, qubla tribunasında jabıq otırǵıshlar bar edi, al qalǵan úsh tribuna terrasalar túrinde hám ashıq qaldırılǵan edi.[9] Bul stadion konturları boyınsha úziliksiz otırǵıshları bolǵan birinshi stadion edi.
Bul dáslepki, tiykarınan futbol oyınları ushın jobalanǵan stadionlar Olimpiada oyınları ushın da qollanıldı, birinshi Olimpiada 1896-jılı Greciyadaǵı Afina qalasında ótkerildi. Londonda 1908-jılǵı Jazǵı Olimpiada oyınları ushın qurılǵan Uayt Siti stadionı kóbinese, hesh bolmaǵanda Ullıbritaniyada, birinshi zamanagóy otırǵıshlı stadion sıpatında sóz etiledi. Injener Dj.Dj.Uebster tárepinen proektlestirilgen hám Djordj Uimpi tárepinen Franko-Britaniya kórgizbesi ornında 10 ay ishinde qurıp pitkerilgen bul 68,000 orınlı stadion 1908-jılı 27-aprelde patsha Eduard VII tárepinen ashıldı. Qurılıp pitkennen keyin, stadionda keńligi 24 fut (7.3 m) bolǵan juwırıw sızıǵı hám bir milge (536 m) úsh aylanba bar edi; sırtında 35 fut (11 m) keńlikte, 660 yard (600 m) uzınlıqta velosiped jolı bar edi. Maydannıń ishinde júziw hám suwǵa sekiriw basseyni de bar edi. 1913-jılı qurılǵan Londondaǵı Xayberi stadionı 1936-jılı Art-Deko stilinde qayta jobalanǵanda Ullıbritaniyadaǵı eki qabatlı otırǵısh dúzilisine iye bolǵan birinshi stadion boldı.
Usı on jıllıqlar dawamında AQSH ta parallel stadion rawajlanıwları júz berdi. 1887-jılı óziniń dáslepki formasında ashılǵan, biraq 1895-jılı tolıq qayta qurılǵan Filadelfiyadaǵı Beyker Boul beysbol parkı stadion qurılısında eki tiykarǵı baǵdarda jańa jol ashtı. Stadionnıń ekinshi versiyası sport imaratlarında dúnyadaǵı birinshi konsolli ekinshi yarus (qabat) penen úlgilengen edi hám qurılısınıń kópshilik bóleginde polat hám gerbish qollanılǵan birinshi beysbol parkı boldı. Taǵı bir tásirli imarat 1903-jılı Garvard universiteti tárepinen óziniń amerikalı futbol komandası hám jeńil atletika baǵdarlaması ushın qurılǵan Bostondaǵı Garvard stadionı edi. Bul dúnyadaǵı beton hám polat konstrukciyanı qollanǵan birinshi stadion boldı. 1909-jılı beton hám polat konstrukciya Filadelfiyadaǵı Shayb Parktıń ashılıwı menen, hám bir neshe aydan keyin Pittsburgtaǵı Forbs Fild penen beysbolǵa keldi. Sońǵısı dúnyadaǵı birinshi úsh yarusli sport imaratı edi. Bul parklardıń ashılıwı park qurılısınıń «gáwhar qutısha» dáwiriniń baslanıwın belgiledi. Stadionlardaǵı eń úlken kópshilik 1950-jılı 16-iyulde Rio-de-Janeyrodaǵı Marakananda 1950-jılǵı Jáhán Chempionatınıń final oyının kórgen 199,854 adam boldı.
Túrleri
Gúmbezli stadionlar ádettegi stadionlardan ózleriniń jabıq tóbeleri menen ajıralıp turadı. Bulardıń kópshiligi taza arxitekturalıq mániste gúmbez emes, geyparaları arka sıyaqlı, bazıları fermalar menen tiykarlanǵan tóbelerge iye, al basqaları tensegriti qurılısı sıyaqlı ádetten tıs dizaynǵa iye. Biraq, sport stadionları kontekstinde «gúmbez» termini barlıq jabıq stadionlar ushın standart bolıp qalǵan, ásirese birinshi usınday jabıq stadion - Xyuston Astrodomı haqıyqıy gúmbez tárizli tóbe menen qurılǵanlıǵı sebepli. Ayırım stadionlarda yarım tóbeler bar, al ayırımları hátte infrastrukturanıń bir bólegi sıpatında jıljımalı maydanlarǵa iye bolıwı ushın jobalastırılǵan. Nyu-Orleandaǵı Cezar Superdomı - bul lamellyar kóp saqıynalı ramadan islengen haqıyqıy gúmbez qurılısı bolıp, diametri 680 fut (210 m) quraydı. Bul dúnyadaǵı eń úlken turaqlı gúmbezli qurılma.[10]
Jabıq bolsa da, gúmbezli stadionlar stadion dep ataladı, sebebi olar jetkilikli dárejede úlken hám ádette ashıq hawada ótkeriletuǵın sport túrleri ushın jobalastırılǵan, mısalı, atletika, amerika futbolı, associaciya futbolı, regbi hám beysbol. Ádette jabıq imaratlarda ótkeriletuǵın basketbol, muz xokkeyi hám voleybol sıyaqlı sport túrleri ushın jobalastırılǵanlar arena dep ataladı. Tómendegiler buǵan kirmeydi:
- Kemeron Indor stadionı, Dyuk universitetiniń Blyu Dyavols erler hám hayallar basketbol komandalarınıń úy maydanshası.
- Red Bull Arena, Major Liga Futbolınıń Nyu-York Red Bulls hám Milliy Hayal-qızlar Futbol Ligasınıń NJ/NY Gotem FC komandalarınıń úyi bolǵan ashıq hawalı orın.
- Pari La Defans Arena, regbi-yunion klubı Rasing 92-niń úy maydanshası bolǵan gúmbezli stadion. Ol jabıq imarat sport túrleri ushın qolaylı konfiguraciyaǵa múmkinshilik beretuǵın kóshpeli otırıw blogına iye.
- Chikago Stadionı (buzılǵan), burın Milliy Xokkey Ligasınıń Chikago Blekxoks hám Milliy Basketbol Associaciyasınıń Chikago Bulls komandalarınıń úy maydanshası bolǵan.
Joybarlaw máseleleri
Hár qıylı sport túrleri hár túrli ólshemdegi hám formadaǵı oyın maydanların talap etedi. Ayırım stadionlar tiykarınan bir sport túri ushın jobalastırılǵan, al basqaları, ásirese kóshpeli otırǵıshları bar stadionlar, hár qıylı ilajlarǵa sáykeslestirilgen. Evropada tek ǵana futbol ushın arnalǵan stadionlar keń tarqalǵan; Irlandiyada Gel oyınları ushın arnalǵan Krok Park sıyaqlı stadionlar keń tarqalǵan, al AQSHta beysbol yamasa amerikalı futbol ushın arnalǵan stadionlar jiyi ushırasadı. Eń keń tarqalǵan kóp maqsetli dizayn futbol maydanın juwırıw jolı menen birgelikte qurastıradı, biraq bul jerde belgili bir kelisimlerge keliw kerek boladı. Tiykarǵı kemshilik - tribunalar maydannan, ásirese maydannıń ushlarınan ádewir uzaqta jaylasadı. Ayırım kishi stadionlarda ushlarında tribunalar bolmaydı. Tribunalar hámme tárepte bolǵanda, stadion sopaq formaǵa iye boladı. Bir tárepi ashıq bolǵanda, stadion at taǵası formasın aladı. Hár úsh konfiguraciya (ashıq, sopaq hám at taǵası) keń tarqalǵan, ásirese amerikalı kolledj futbol stadionlarında. Evropada tórt múyeshli stadionlar kóbirek ushırasadı, ásirese futbolda, onda kóp stadionlarda tórt tárepte kóbinese anıq hám júdá hár túrli tribunalar bar. Bular kóbinese hár qıylı ólshemlerge hám dizaynlarǵa iye bolıp, stadionnıń tariyxınıń túrli dáwirlerinde qurılǵan. Evropa futbol stadionlarınıń júdá hár túrli ózgeshelikleri «stadion sayaxatı» dep atalatuǵın ósip baratırǵan xobbiydiń payda bolıwına alıp keldi, bunda tamashagóyler waqıya ushın emes, al stadionnıń ózin kóriw ushın sayaxat etedi. Sońǵı jılları Evropada tolıq jańa sopaq stadionlar qurıw tendenciyası dástúrshilerdiń sın pikirlerine sebep boldı, olar bul dizaynlardı bir qálipli hám ornın basqan eski stadionlardıń ózgesheligine iye emes dep esaplaydı.
Arqa Amerikada, onda beysbol hám amerikalı futbol eń kóp tarqalǵan ashıq hawadaǵı tamashagóy sport túrleri bolıp esaplanadı, futbol/beysbol kóp maqsetli stadionlarınıń bir qanshası qurılǵan, ásirese 1960-jılları, hám olardıń ayırımları tabıslı boldı.
Beysbol hám futbol ushın talaplar ádewir parıq qılǵanlıqtan, bir maqsetli stadionlar qurıw tendenciyası payda boldı, bul 1972-1973-jılları Kanzas-Sitiden baslanıp, 1990-jılları tezlesti. Bir qansha jaǵdaylarda, amerikalı futbol stadionı beysbol maydanınıń qasında qurılǵan, bul ulıwma avtoturaq hám basqa da qolaylıqlardı bólisiwge múmkinshilik beredi. MLS-tiń rawajlanıwı menen, 1990-jıllardıń aqırınan baslap futbolǵa arnalǵan stadionlardıń qurılısı da kóbeydi, bul sport túriniń talaplarına jaqsıraq juwap beriw ushın islendi. Kóp jaǵdaylarda, erterek qurılǵan beysbol stadionları belgili bir jer maydanına yamasa qala kvartalına sáykes keletuǵın etip salınǵan. Bul kóp beysbol maydanlarınıń asimmetriyalıq ólshemlerine alıp keldi. Mısalı, Yanki stadionı Nyu-York qalasınıń Bronks rayonındaǵı úsh múyeshli qala kvartalında qurılǵan. Bul shep táreptegi maydannıń úlken, al oń táreptegi maydannıń kishi bolıwına alıp keldi.
AQSHta zamanagóy futbol stadionları qurılmastan burın, Fenway Park, Polo Grounds, Wrigley Field, Comiskey Park, Tiger Stadium, Griffith Stadium, Milwaukee County Stadium, Shibe Park, Forbes Field, Yankee Stadium hám Sportsman's Park sıyaqlı kóplegen beysbol maydanları Milliy Futbol Ligası yamasa Amerika Futbol Ligası tárepinen paydalanılǵan. (Belgili bir dárejede bul tómengi futbol ligalarında da dawam etpekte, mısalı, házirgi waqıtta Charles Schwab Field Omaha dep atalatuǵın orın Birlesken Futbol Ligasınıń Omaha Nighthawks komandasınıń úy stadionı sıpatında qollanılmaqta.) Házirgi kúndegi bir maqsetli stadionlar menen birge, qala oraylarına jaqınıraq jaylasqan retro-stildegi beysbol maydanların qurıw tendenciyası da bar. Oriole Park at Camden Yards Ullı Liga Beysbolı ushın qurılǵan birinshi usınday beysbol maydanı boldı, ol XX ásirdiń basındaǵı stilde, biraq XXI ásirdiń qolaylıqları menen salınǵan.
Tayvanda quyash energiyası menen isleytuǵın stadion bar, ol óz jumısı ushın kerek bolǵan muǵdarda energiya óndiredi.[11]
Stadion dizaynerleri kóbinese ıqlasbentlerdiń dawıslarınan payda bolatuǵın shawqımdı kúsheytiw ushın akustikanı izertleydi, bul arqalı janlı atmosfera jaratıwǵa umtıladı.[12]
Jaqtılandırıw
Projektorlar payda bolǵanǵa shekem, úlken maydanlarda ótkeriletuǵın kópshilik oyınlar tábiyiy jaqtılandırıwǵa súyeniwge májbúr bolǵan.
Bramall Leyn birinshi projektor menen jaqtılandırılǵan stadion bolǵanı haqqında aytıladı. Futboldaǵı projektor menen jaqtılandırıw 1878-jıldan baslanadı, sol waqıtta Sheffilddegi Bramall Leynde qarańǵı qıs kúnleri keshqurınları projektor menen jaqtılandırılǵan sınaq oyınları ótkerilgen. Ulıwma elektr tarmaǵı bolmaǵanlıqtan, jaqtılar batareyalar hám dinamolar arqalı támiyinlenip, isenimsiz bolǵan.
Elektr tarmaqlarınıń rawajlanıwınan keyin, jaqtılandırıw stadion dizaynınıń áhmiyetli elementine aylandı, bul kún batqannan keyin de oyınlardı ótkeriwge, sonday-aq kópshilikke kóbirek pananı támiyinleytuǵın, biraq azıraq tábiyǵıy jaqtı ótkeretuǵın jabıq yamasa yarım jabıq stadionlarda oyınlar ótkeriwge múmkinshilik berdi.
Tamashagóyler aymaqları hám otırǵısh orınları
«Tolıq otırǵıshlı» stadion barlıq tamashagóyler ushın otırǵısh orınlarǵa iye. Basqa stadionlar barlıq yamasa ayırım tamashagóylerdiń waqıyanı turıp kóriwine mólsherlengen. «Tolıq otırǵıshlı» termini AQSHta keń tarqalmaǵan, sebebi amerikalı stadionlarda úlken turıp kóriw bólimleri siyrek ushırasadı. Stadionnıń jaman dizaynı Xillsboro apatı hám Xeyzel stadionı apatı sıyaqlı qayǵılı waqıyalarǵa alıp kelgen. Usılardan keyin, barlıq Premer-liga, UEFA Evropa chempionatı hám FIFA Jáhán chempionatı saralaw oyınları barlıq tamashagóylerdiń otırıwın talap etedi.
Otırǵısh orınları aymaqları terrasalar, qabatlar yamasa palubalar dep atalıwı múmkin. Dáslep tek turıp kóriw ushın jobalanǵan, házir olar ádette otırǵıshlar menen támiyinlengen. AQSHta qollanılatuǵın jáne bir termin - «blitchers», bul kóbinese jeke otırǵıshlar emes, al uzın otırǵısh orınları bar aymaqlarǵa qollanıladı hám kóbinese jabılmaǵan boladı; bul termin tuwrı, kóleńkesiz quyash nurınıń otırǵıshlarǵa hám usı bólimlerdegi tamashagóylerge tiygizetuǵın aǵartıw tásirine baylanıslı.
Kóp stadionlar joqarı bahalarda lyuks bólmeler yamasa lojalardı tamashagóylerge usınadı. Bul bólmeler orınǵa baylanıslı on adamnan otız adamǵa shekem sıydıra aladı. Super Boul sıyaqlı waqıyalarda lyuks bólmelerdiń bahası júz mıńlaǵan dollarǵa jetiwi múmkin.
Sergeklik hám qáwipsizlik
.jpg)
Stadionlarda adamlardıń kóp jıynalıwı hám waqıyalardıń jiyi ótkeriliwi sebepli, burın kóplegen belgili apatlar bolǵan, olardıń ayırımları jaraqat hám ólimge alıp kelgen. Mısalı, Xillsboro apatı 1989-jılı 15-aprelde Angliyanıń Sheffild qalasındaǵı Xillsboro stadionında adamlardıń basılıp qalıwı nátiyjesinde júz bergen. Bul apatta 97 adamnıń qaytıs bolıwı hám 765 adamnıń jaraqat alıwı onı Britaniya sport tariyxındaǵı eń awır apatqa aylandırdı.
Bunday waqıyalardıń qaytalanıwınıń aldın alıw ushın dizayn hám nızamshılıqta kóp kúsh jumsalǵan. Ásirese terrorizm yamasa zorlıq-zombılıq qáwpi bar dep esaplanǵan jerlerde, adam ólimleriniń aldın alıw hám stadionlardı shańaraqlar birgelikte jámiyetlik ilajdan ráhátleniw menen kóre alatuǵın orınlar sıpatında saqlap qalıw ushın dıqqat joqarı dárejede qalmaqta.
Evropa hám Qubla Amerikada jigirmalanshı ásirde futbol stadionlarınıń ishinde yamasa jaqın átirapında jawız toparlardıń urısıwı keń tarqalǵan edi. Birlesken Korollikte olar xuliganlar dep ataladı.
Qáwipsizlikti arttıratuǵın strukturalıq ózgesheliklerge hár bir kóriwshiler aymaǵı ushın ayırım kiriw hám shıǵıw jolları, ásirese úy iyeleri hám qonaq tárepdarları ushın ayırım kiriw jolları, bóliwshi diywallar, áynek tosıqlar, terbelisti páseytiw hám sepkish sistemaları kiredi.
Qabıl etilgen qáwipsizlik ilajlarına qurallı gúzetiw, jeke hújjetlerdi tekseriw, video baqlaw, metall detektorları hám kóriwshilerdiń qáwipli yamasa potencial qáwipli zatlardı alıp kiriwin qadaǵan etetuǵın qaǵıydalardı ámelge asırıw ushın qáwipsizlik tekseriwleri kiredi.
Siyasiy hám ekonomikalıq máseleler
Zamanagóy stadionlar, ásirese olardıń eń irisi, tek ǵana eń úlken korporaciyalar, eń bay adamlar yamasa húkimet ǵana qurdıra alatuǵın megajoybarlar bolıp esaplanadı. Sport ıqlasbentleriniń óz komandalarına tereń emocionallıq baylanısı bar. Arqa Amerikada, jabıq liga «franshiza» sisteması menen, qalalarǵa qaraǵanda komandalar az. Bul komanda iyelerine úlken sawda-satıq kúshin beredi, sonlıqtan iyeler húkimetler jańa imaratlar qurılısın subsidiyalamasa, komandalardı basqa qalalarǵa kóshirip ketiw menen qorqıtıwı múmkin. Evropa hám Latın Amerikasında, hár bir qalada bir neshe futbol klubları hám hár bir elde bir neshe ligalar bar bolǵanlıqtan, bunday monopoliya kúshi joq hám stadionlar tiykarınan jeke qarjı menen qurıladı. Professional sporttan tıs, húkimetler iri sport ilajların, tiykarınan Jazǵı Olimpiada oyınları hám FIFA Jáhán Kubogın (futbol boyınsha) ótkeriw huqıqın alıw ushın qatań básekilesiw arqalı qatnasadı, bul waqıtta qalalar kóbinese Xalıqaralıq Olimpiada Komiteti (XOK) yamasa FIFA talapların qanaatlandırıw ushın jańa stadionlar qurıwǵa wáde beredi.
Korporativ atawı
XXI ásirdiń basında, stadionlardı qurıw hám saqlawdıń úlken shıǵınların azaytıw maqsetinde, kóplegen Amerika hám Evropa sport komandaları imaratlardıń atın satıw huqıqın sattı. Bul tendenciya 1970-jıllarda baslanıp, 1990-jıllarda tez ósti hám qáwenderlerdiń atları hám burınnan bar, hám jańa stadionlarǵa beriliwine alıp keldi. Ayırım jaǵdaylarda, korporativ at kóp jıllar dawamında belgili bolǵan attı almastıradı (hár qıylı dárejede tabıslı). Biraq sońǵı jıllarda qurılǵan kóplegen stadionlar, mısalı, Germaniyadaǵı Volfsburgtaǵı Volkswagen Arena, hesh qashan korporativ emes at penen belgili bolmaǵan. Qáwenderlik qubılısı keyin pútkil dúnyaǵa tarqaldı. Ele de municipalitetke tiyisli bir neshe stadionlar bar, olar kóbinese óz aymaǵına áhmiyetli bolǵan at penen belgili (mısalı, Bostondaǵı Fenway Park). Sońǵı jıllarda ayırım mámleketke tiyisli stadionlar da at beriw huqıqları boyınsha kelisimlerge ushıradı, al tabıstıń bir bólegi yaki hámmesi kóbinese sol jerde oynaytuǵın komandaǵa (komandalarǵa) beriledi.
Korporativ atawdıń bir nátiyjesi - stadion atlarınıń jiyi ózgeriwi boldı, atın bergen korporaciya óz atın ózgertkende yamasa at qoyıw kelisimi múddeti pitkende. Mısalı, Finikstegi Chase Field burın Bank One Ballpark dep atalǵan, biraq sońǵı korporaciyanıń satıp alınıwın kórsetiw ushın qayta at qoyıldı. San-Franciskodaǵı tariyxıy Candlestick Park bir neshe jıl dawamında 3Com Park dep ataldı, biraq qáwenderlik kelisiminiń múddeti pitkennen keyin bul at alıp taslandı, hám Monster Cable Products kompaniyasınıń Monster Park degen jańa atı berilgenge shekem jáne eki jıl ótti. Bul stadionnıń korporativ atawına jergilikli qarsılıq San-Francisko qala keńesiniń Monster kelisimi pitkennen keyin Candlestick Park atın turaqlı túrde qaytarıwına alıp keldi. Jaqında Irlandiyada Dublindegi tariyxıy Lansdowne Road stadionınıń Aviva Stadium dep qayta atawına úlken qarsılıq boldı. Lansdowne Aviva sıpatında qayta qurılıp, 2010-jıldıń may ayında ashıldı.
Ekinshi tárepten, Los-Andjelestegi Great Western Forum, korporativ qayta atawdıń eń dáslepki mısallarınıń biri, atın bergen bank joq bolıp ketkennen keyin de kóp jıllar dawamında óz atın saqlap qaldı, korporativ atı tek imarat keyin basqa menshik iyesine ótkennen soń ǵana alıp taslandı. Bul ádette Amerika Qurama Shtatlarınan tısqarı ellerde kem ushırasadı. Ayrıqsha mısal - Yaponiyanıń Nippon Professional Baseball ligası, onda komandalardıń kópshiligi ózleriniń ana korporaciyalarınıń atları menen atalǵan. Sonıń menen birge, Angliyadaǵı University of Bolton hám Emirates stadionları hám Germaniyadaǵı Signal Iduna Park hám Allianz Arena sıyaqlı kóplegen jańa Evropa futbol stadionları korporativ atqa iye.
Korporativ at beriwdiń (yamasa qayta atawdıń) bul jańa baǵdarı Crosley Field, Wrigley Field hám birinshi hám ekinshi Busch stadionları sıyaqlı ayırım eski orınlardıń atlarınan parıq qıladı, sebebi bul parkler klub iyesiniń atı menen atalǵan edi, bul sonday-aq sol klub iyelerine tiyisli kompaniyanıń atı bolıp shıqtı. (Házirgi Busch stadionı óziniń atın zamanagóy ataw huqıqları kelisimi arqalı aldı.)
2006-jılǵı Germaniyadaǵı FIFA Jáhán Chempionatı waqtında geybir stadionlar waqıtsha qayta ataldı, sebebi FIFA stadionlardı qáwenderlikke tıyım saladı. Mısalı, Myunixtegi Allianz Arena turnir dawamında FIFA Jáhán Chempionatı Stadionı, Myunix dep ataldı. Sonday-aq, sol stadion Evropa jarısları waqtında «München Arena» dep ataladı. Usınday qaǵıydalar Imtech Arena hám Veltins-Arena stadionlarına da tásir etedi. Bul qaǵıyda hátte stadion sponsorı FIFA-nıń rásmiy sponsorı bolǵan jaǵdayda da qollanıladı - 2010-jılǵı FIFA Jáhán Chempionatı waqtında FIFA-nıń tiykarǵı qáwenderleriniń biri Coca-Cola atın alıp júrgen Yoxannesburgtaǵı stadion óziniń tariyxıy Ellis Park Stadium atı menen belgili boldı. Olimpiada oyınları waqtında da korporativ atlar waqıtsha almastırıladı.
Ekologiyalıq máseleler
Zamanagóy stadionlar qurılısı menen bir qatar unamsız ekologiyalıq máselelerdi keltirip shıǵaradı. Olardı qurıw ushın mıńlaǵan tonna materiallar talap etiledi, olar stadion átirapındaǵı transport qozǵalısın anaǵurlım kóbeytedi, sonday-aq stadiondı saqlaw da úlken másele.[13] Health Effect Institute maǵlıwmatlarına sáykes, zamanagóy stadionlar átirapındaǵı kóbeygen transport qozǵalısı tásir etiw aymaqların payda etip, stadion átirapında jasaytuǵın adamlardıń 30-40% tin potencial densawlıq máselelerine ushıratadı. Kóplegen stadionlar quyash panellerin hám joqarı nátiyjeli jaqtılandırıwdı engiziw arqalı ózleriniń uglerod izlerin azaytıwǵa háreket etpekte.
Muzıkalıq orınlar
Onlaǵan jıllar dawamında stadionlarda klassikalıq muzıka koncertleri ótkerilgen bolsa da, 1960-jıllardan baslap stadionlar ataqlı muzıka ushın janlı koncert orınları sıpatında paydalanıla basladı. Bul «stadion roki» degen atamanıń payda bolıwına alıp keldi, ásirese qattı rok hám progressiv rok janrları ushın. Stadion rokiniń payda bolıwı geyde 1965-jılı The Beatles toparınıń Nyu-Yorktegi Shea stadionında ótkergen koncerti menen baylanıstırıladı. Sonday-aq, 1960-jıllardıń aqırında Rolling Stounz, Grand Funk Reylroud hám Led Zeppelin sıyaqlı toparlardıń Amerika boylap ótkergen úlken stadion turları da áhmiyetli boldı. Bul tendenciya 1970-jıllardıń ortasında rawajlandı, sebebi kúsheytkish hám ses sistemalarınıń quwatınıń artıwı úlken hám úlkenirek orınlardı paydalanıwǵa múmkinshilik berdi. Tútin, salyutler hám quramalı jaqtılandırıw kórsetiwleri arena rok koncertleriniń ajıralmas bólegine aylandı. Bul dáwirdiń tiykarǵı atqarıwshılarına Jorni, REO Spidvagon, Boston, Foreyner, Stiks,[14] Kiss, Piter Frempton hám Kuin kirdi. 1980-jıllarda arena rokinde glem-metal toparları ústemlik ete basladı, Aerosmith izinen barıp, Motli Kryu, Kvayet Rayot, W.A.S.P. hám Ratt sıyaqlı toparlar payda boldı.
1980-jıllardan baslap Grateful Dead, Madonna, Maykl Djekson, Beyonce, Ledy Gaga hám Teylor Svift sıyaqlı rok, pop hám folk juldızları úlken kólemli stadionlarda koncert turların shólkemlestirdi.[15][16]
Jáne de qarań
- Arxitekturalıq qurılıs
- Imarat emes qurılıs túrleriniń dizimi
- Amfiteatr
- Jumbotron
- Kórkem óner orayı
- Sport ornı
- Sport kompleksi
- Teatr
- Jabıq arenalar dizimi
- Sport jarıslarına qatnasıwshılar sanınıń dizimi
- Stadionlar dizimi
Derekler
- ↑ Bale, John (1993). "The Spatial Development of the Modern Stadium". International Review for the Sociology of Sport (SAGE Journals) 28 (2–3): 121–133. doi:10.1177/101269029302800204. https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/101269029302800204.
- ↑ Young, David C.. A Brief History of the Olympic Games. John Wiley & Sons, 2008 — 20 bet. ISBN 9780470777756.
- ↑ Cameron, Alan. Circus Factions: Blues and Greens at Rome and Byzantium. Oxford University Press, 1976.
- ↑ Beare, W.. The Roman Stage: A Short History of Latin Drama in the Time of the Republic. Methuen, 1950.
- ↑ „World Stadiums – Architecture :: Stadium history“. www.worldstadiums.com. Qaraldı: 31-dekabr 2019-jıl.
- ↑ School of Science. Macmillan.
- ↑ „The Move to Goodison“. Everton Collection. Qaraldı: 5-aprel 2010-jıl.
- ↑ „History of Goodison Park“. ToffeeWeb. Qaraldı: 3-aprel 2010-jıl.
- ↑ Football Grounds of Britain.
- ↑ Parry, Haydn (February 2013). "Super Bowl XLVII: New Orleans' pride restored after Katrina". BBC. https://www.bbc.com/sport/0/american-football/21292257.
- ↑ Inhabitat (20 May 2009). "Taiwan's solar stadium 100% powered by the sun". The Guardian. https://www.theguardian.com/environment/2009/may/20/taiwan-solar-stadium.
- ↑ Vennard, Martin (13 April 2013). "How do you give stadiums atmosphere?". BBC News. https://www.bbc.co.uk/news/magazine-22110898.
- ↑ „Big Sports Events Have Big Environmental Footprints. Could Social Licenses to Operate Help?“. Forbes.
- ↑ „Arena rock“. AllMusic. 8-avgust 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 20-yanvar 2011-jıl.
- ↑ Izundu. „Lady Gaga's Born This Way Ball Tour starts in the UK“. BBC (9-sentyabr 2012-jıl). Qaraldı: 10-fevral 2015-jıl.
- ↑ „Taylor Swift“. Gillette Stadium. Qaraldı: 10-fevral 2015-jıl.