Túye

Túye (latınsha: camelus hám Ancient Greek: κάμηλος (kamēlos) Eski semitshe: gāmāl^[1]^[2]) Camelus tuqımına kiriwshi jup tuyaqlı haywan, arqasında «órkeshler» dep atalıwshı ayrıqsha may qatlamları bar. Túyeler burınnan-aq xojalıqlastırılǵan bolıp, janlıq sıpatında azıq-awqat (túyeniń súti hám góshi) hám toqımashılıq (túyeniń júninen alınǵan talshıq hám kiyiz) ónimleri menen támiyinleydi. Túyeler jumısshı jániwarlar bolıp, shól aymaqlarına júdá qolaylasqan, jolawshı hám júk tasıwshı áhmiyetli transport quralı esaplanadı. Túyeniń úsh túri saqlanıp qalǵan. Dúnya júzindegi túyelerdiń 94% in bir órkeshli dromedar, 6% in eki órkeshli Baktriya túyesi quraydı. Jabayı baktriya túyesi úy baktriya túyesiniń áwládina kirmeytuǵın ayrıqsha túri bolıp, házirde kritikalıq qáwip astında, 1000 nan az qalǵan.

Taksonomiyası

Saqlanıp qalǵan túrleri

Úsh túri saqlanıp qalǵan^[3]^[4]:

Genus **Camelus** – Linnaeus, 1758-jıl – toǵız species
Common name	Scientific name and subspecies	Range	Size and ecology	IUCN status and estimated population
Bactrian camel	Camelus bactrianus Linnaeus, 1758-jıl	Xojalıqlastırılǵan; Oraylıq Aziya, sonıń ishinde Baktriyanıń tariyxıy úlkeleri hám Túrkiya.	Size: Habitat: Diet:
Dromedary / Arabiya túyesi	Camelus dromedarius Linnaeus, 1758-jıl	Xojalıqlastırılǵan; Jaqın Shıǵıs, Saxara shóli hám Qubla Aziya; Avstraliyaǵa kirip kelgen.	Size: Habitat: Diet:
Jabayı baktriya túyesi	Camelus ferus Przewalski, 1878-jıl	Qıtaydıń arqa-batısı hám Mongoliyanıń shetki aymaqları.	Size: Habitat: Diet:	CR

Túyelerden isshi haywan sıpatında paydalanıw sahra,yarim sahra hám shól aymaqlarında basqa haywanlarǵa kóre túyeler kúshli júk kóteriwshi esaplanadı. Uzaq jaylawlarda qoy hám padalardı baǵıwda túyelerden keń paydalanıladı. Sonday-aq transport sıpatında oǵada áhmiyetke iye. Olardıń abzallıqları sonda, hár qıylı sharayatta jollarda júriwde ekonomikalıq nátiyjelilikke iye. Arabistan shóllerinde arablar túyelerdi minip ásten júredi, saatına 4-5 km basadı. Bir kúnde 40 km den aspaydı. Arabistan mámleketiniń ayırım bir orınlarında túye áskerleri bar. Olardıń ortasha tezligi saatına 13 km. Urǵashı túyeler erkek túyelerge salıstırmalı tez júredi, shıdamlı hám kóp júk kóteriw qábilietine iye. Kópshilik arablar túyelerge kóp júk artıwdan qorqadı, yaǵnıy sharshap qalmaslıǵı ushın, júklegen júginiń awırlıǵı ortasha 110-120 kg. Túyeniń qábilieti oǵan salıstırmalı kóp bolsa hám onnan zıyat júk júklemeydi.

Derekler

↑ "camel". The New Oxford American Dictionary (2nd ed.). Oxford University Press, Inc. 2005.
↑ Herper, Douglas «camel». Online Etymology Dictionary. 27-sentyabr 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 28-noyabr 2012-jıl.
↑ Burger, P. A.; Ciani, E.; Faye, B. (2019-09-18). "Old World camels in a modern world – a balancing act between conservation and genetic improvement". Animal Genetics 50 (6): 598–612. doi:10.1111/age.12858. PMC 6899786. PMID 31532019.
↑ Chuluunbat, B.; Charruau, P.; Silbermayr, K.; Khorloojav, T.; Burger, P. A. (2014). "Genetic diversity and population structure of Mongolian domestic Bactrian camels (Camelus bactrianus)". Anim Genet 45 (4): 550–558. doi:10.1111/age.12158. PMC 4171754. PMID 24749721.

[1] "camel". The New Oxford American Dictionary (2nd ed.). Oxford University Press, Inc. 2005.

[2] Herper, Douglas «camel». Online Etymology Dictionary. 27-sentyabr 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 28-noyabr 2012-jıl.

[Burger_al.2019-3] Burger, P. A.; Ciani, E.; Faye, B. (2019-09-18). "Old World camels in a modern world – a balancing act between conservation and genetic improvement". Animal Genetics 50 (6): 598–612. doi:10.1111/age.12858. PMC 6899786. PMID 31532019.

[Chuluunbaat_al.2014-4] Chuluunbat, B.; Charruau, P.; Silbermayr, K.; Khorloojav, T.; Burger, P. A. (2014). "Genetic diversity and population structure of Mongolian domestic Bactrian camels (Camelus bactrianus)". Anim Genet 45 (4): 550–558. doi:10.1111/age.12158. PMC 4171754. PMID 24749721.

[1]

[2]

[3]

[4]