Kontentke ótiw

Tulǵa

Wikipedia, erkin enciklopediya

Tulǵa yamasa jeke adam (kontekstke baylanıslı adam)  ̶  bul belgili bir qábiletlerge yamasa qásiyetlerge iye bolǵan barlıq tirishilik iyesi, mısalı aqıl-oy, minez-qulıq, sana yamasa ózin-ózi ańlaw, sonday-aq tuwısqanlıq, múlk iyesi bolıw yamasa nızamlı juwapkershilik sıyaqlı mádeniy jaqtan ornatılǵan sociallıq qatnasıqlardıń bir bólegi bolıw.[1] Tulǵalıqtıń anıqlawshı belgileri hám, nátiyjede, jeke adamnıń tulǵa bolıp esaplanıwı mádeniyat hám kontekstlerge qaray keń túrde ózgeredi.[2]

Tulǵalıq máselesinen tısqarı, yaǵnıy barlıqtıń dáslep tulǵa bolıp esaplanıwı ushın ne nárse kerek ekenliginen basqa, jeke ómiri hám ózi tuwralı qosımsha sorawlar bar: hám qanday da bir ayırmashılıqlarǵa qaramastan, belgili bir jeke adamdı basqa birew emes, dál sol adam etetuǵın nárse haqqında, hám bir waqıttaǵı adamdı ótken yaki keleshektegi waqıttaǵı sol adam etetuǵın nárse haqqında.

«Adamlar» degen kóplik túri kóbinese pútkil millet yamasa etnikalıq toparǵa («xalıq» sıpatında) qatnastı bildiriw ushın qollanıladı hám bul sózdiń dáslepki mánisi edi; keyin ol «tulǵa» sóziniń kóplik túri sıpatında qollanıla baslandı. «Tulǵalar» degen kóplik túri kóbinese filosofiyalıq hám huqıqıy jazbalarda qollanıladı.

Tulǵa statusı

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Pol Kleydiń adam haqqındaǵı abstrakt súwreti. Tulǵa túsinigin anıqlaw júdá qıyın másele bolıwı múmkin.

 

Tulǵa bolıwdıń kriteriyleri... ózimizge bolǵan eń adamgershilikli ǵamxorlıǵımızdıń hám ómirimizdegi eń áhmiyetli hám eń mashqalalı dep esaplaytuǵın nárselerimizdiń dáregi bolǵan qásiyetlerdi qamtıw ushın dúzilgen.

— Harry G. Frankfurt

Tulǵa statusı - bul adam bolıw mártebesi. Tulǵa statusın anıqlaw - bul filosofiya hám huqıq tarawlarında tartıslı temas bolıp, puqaralıq, azamatlıq, teńlik hám erkinlik sıyaqlı huqıqıy hám siyasiy túsinikler menen tıǵız baylanıslı. Dúnya júzilik ulıwma huqıqıy ámeliyatqa muwapıq, tek ǵana fizikalıq tulǵa yamasa yuridikalıq tulǵa huqıqlarǵa, qorǵawǵa, artıqmashılıqlarǵa, juwapkershiliklerge hám yuridikalıq juwapkershilikke iye boladı. Tulǵa statusı xalıqaralıq dodalawdıń teması bolıp qalmaqta hám qullıqtı biykar etiw hám hayal-qızlardıń huqıqları ushın gúres barısında, abort, júkliliktegi náresteniń huqıqları haqqındaǵı dodalasıwlarda hám haywanlar huqıqların qorǵaw máselelerinde soraw astına alınǵan.

Hár túrli debatlar tulǵalıqtıń hár qıylı toparlarǵa tiyisli ekenligi haqqındaǵı máselelerge itibar qaratqan. Tariyxıy jaqtan, hayal-qızlardıń hám qullardıń tulǵalıǵı jámiyetlik ózgerislerdiń katalizatorı bolǵan. Búgingi kúnde kópshilik jámiyetlerde tuwılǵannan keyingi adamlar tulǵa sıpatında anıqlanadı. Sonday-aq, korporaciyalar, suveren mámleketler hám basqa da siyasiy birlikler yamasa miyras qaldırıw processindegi múlkler sıyaqlı belgili huqıqıy subektler nızamlı túrde tulǵa sıpatında anıqlanǵan. Biraq, ayırım adamlar basqa toparlar da kirgiziliwi kerek dep esaplaydı; teoriyaǵa baylanıslı, "tulǵa" kategoriyasına tuwılmaǵan adamlar yamasa haywanlar, jasalma intellekt yaki jer sırtındaǵı tirishilik sıyaqlı adam emes subektler de kirgiziliwi yamasa kirgizilmewi múmkin.

Jeke sáykeslik

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Adamlardıń bir waqıttan ekinshi waqıtqa deyin saqlanıp qalıwı ushın – yaǵnıy, bir adamnıń hár qıylı waqıtlarda bar bolıwı ushın ne kerek?

Jeke sáykeslik – bul tulǵalardıń waqıt dawamındaǵı ózine tán sáykesligi. Yaǵnıy, bir waqıttaǵı tulǵa menen basqa waqıttaǵı tulǵanıń birdey adam ekenligin, waqıt dawamında saqlanıp qalǵanın aytıwǵa bolatuǵın zárúrli hám jetkilikli shártler. Zamanagóy sana filosofiyasında jeke sáykesliktiń bul túsinigi geyde jeke sáykesliktiń diaxroniyalıq máselesi dep ataladı. Sinxroniyalıq másele bolsa belgili bir waqıtta qanday ózgeshelikler yamasa qásiyetler berilgen tulǵanı sıpatlaytuǵınlıǵı máselesine tiykarlanǵan.

Sáykeslik kontinental filosofiya ushın da, analitikalıq filosofiya ushın da áhmiyetli másele bolıp tabıladı. Kontinental filosofiyadaǵı tiykarǵı soraw – dúnya haqqındaǵı burınǵı kóplegen boljamlarımızdıń nadurıs ekenligin túsinip, sáykesliktiń zamanagóy túsinigin qanday mániste saqlap qala alamız.

Jeke sáykeslik máselesiniń usınılǵan sheshimleri arasında fizikalıq deneniń úziliksizligi, materiallıq emes aqıl yamasa jannıń úziliksizligi, sananıń yamasa yadtıń úzliksizligi,[3] ózliktiń dáste teoriyası,[4] fizikalıq dene ólgennen keyin de jeke ózgesheliktiń dawam etiwi,[5] hám waqıt dawamında saqlanıp qalatuǵın hesh qanday tulǵalar yamasa ózlikler joq degen pikirler bar.

Túsiniktiń rawajlanıwı

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Áyyemgi Rimde, «persona» (latınsha) yamasa «prosopon» (πρόσωπον; áyyemgi grekshe) sózleri dáslep saxnada aktyorlar kiyetuǵın maskanı ańlatqan. Hár qıylı maskalar saxna oyınındaǵı hár túrli «personae» lardı (tulǵalardı) kórsetken.[6]

Tulǵa túsinigi IV hám V ásirlerdegi Úshlik hám Xristologiya talqılawları dáwirinde tábiyat sózine qarama-qarsı rawajlandı.[7] Teologiyalıq talqılawlar barısında, barlıq teologiyalıq mektepler ushın ulıwma tiykar bolıwı ushın geypara filosofiyalıq qurallar (túsinikler) kerek boldı. Talqılawdıń maqseti logos (Áyyemgi grekshe: Λóγος, latın álipbesinde: Lógos/Verbum) penen Quday arasındaǵı qatnas, uqsaslıqlar hám ayırmashılıqlardı anıqlaw edi. Filosofiyalıq tulǵa túsinigi grek teatrınan «prosopon» (Áyyemgi grekshe: πρόσωπον, latın álipbesinde: prósōpon) sózin alıp payda boldı.

Sonnan berli, sózdiń mánisi hám qollanılıwında bir qatar áhmiyetli ózgerisler júz berdi, hám sózdi qayta anıqlaw boyınsha hár qıylı dárejede qabıl etilgen hám tásir etken háreketler islendi. Yorg Nollerdiń pikirinshe, keminde altı tásildi ajıratıwǵa boladı:

  1. «Tulǵanıń ontologiyalıq anıqlaması «aqıllı tábiyattıń jeke substanciyası» sıpatında (Boeciy).
  2. Tulǵanıń ózin-ózi ańlawǵa tiykarlanǵan anıqlaması «ózin-ózi túsine alatuǵın barlıq» sıpatında (Djon Lokk).
  3. Tulǵanıń minez-qulıq-filosofiyalıq anıqlaması «óz aldına maqset» sıpatında (Immanuil Kant). Házirgi analitikalıq talqılawlarda dıqqat denelik organizm menen tulǵa arasındaǵı qatnasqa qaratılǵan.
  4. Animalizm teoriyası (Erik T. Olson) tulǵalardıń tiykarınan haywanlar ekenligin hám psixikalıq yamasa psixologiyalıq qásiyetlerdiń olardıń sáykesliginde hesh qanday rol oynamaytuǵının tastıyıqlaydı.
  5. Konstituciya teoriyası (Linn Beyker), basqa tárepten, tulǵanı tábiyiy hám sonnıń menen birge ózin-ózi ańlaytuǵın barlıq sıpatında anıqlawǵa háreket etedi: denelik organizm tulǵanı quraydı, biraq oǵan uqsas emes. Kerisinshe, ol onıń menen «sáykessizliksiz birlik» payda etedi.
  6. [... Basqa bir ideya] tulǵanıń tábiyiy-aqıllı birligin túsiniw ushın jaqında «tulǵa ómiri» (Mariya Shextman) túsiniginde payda boldı.»[8]

Basqa teoriyalar tulǵalıq mártebesin ózinde ishki yamasa universal qádiriyat bar dep esaplanǵan halatlarǵa beredi. Qádiriyat teoriyası tábiyatı boyınsha ulıwma bahalı dep esaplanǵan halatlardı qamtıwǵa háreket etedi, bul arqalı usı halatlarǵa tulǵalıq túsinigin beriwge múmkinshilik jaratadı. Mısalı, Kris Kelli adamlarǵa, olardıń múlklerine, haywanlarǵa hám tábiyiy ortalıqtıń aspektlerine intuitiv túrde beriletuǵın qádiriyat «baylıq» dep atalatuǵın qádiriyat monizmine baylanıslı ekenin dálilleydi. Kellidiń pikirinshe, baylıq - bul bir nárse yamasa agenttegi «kóp túrlilik» hám «birlik»tiń nátiyjesi. Kellidiń aytıwınsha, adamlar hám haywanlar ádep-ikramlılıq jaqtan bahalanadı hám tulǵa mártebesine iye bolıwǵa haqılı, sebebi olar quramalı organizmler bolıp, olardıń kóp sanlı psixologiyalıq hám biologiyalıq komponentleri ulıwma alǵanda hár qanday waqıtta bir maqsetke qaray birlesken, salıstırmalı úylesimlilikte jasaydı hám háreket etedi.[9]

Primus adamlardı tek olardıń qálewleri menen anıqlaydı, bunda qálewler ıqtıyarlı yamasa hesh qanday maqsetsiz izleniwshi halatlar bolıp esaplanadı. Primustıń kóz-qarası boyınsha, qálewler, anıqlama boyınsha, hár biri óz aldına maqset sıpatında izlenedi hám logikalıq jaqtan eń qádirli (bahalı) halatlar bolıp esaplanadı. Primus qálew (yamasa 'qálew') halatların qural sıpatında izlenetuǵın halatlardan ajıratadı, yaǵnıy bul halatlar belgili bir maqsetke jetiw ushın qural retinde (sezilgen 'mútájlik' tiykarında) qollanıladı. Solay etip, Primustıń jantasıwın Kanttıń tulǵanıń ádep-ikramlılıq-filosofiyalıq anıqlaması menen salıstırıwǵa boladı: Kanttıń kategoriyalıq imperativiniń ekinshi formulası aqıl-oylı barlıqlar hesh qashan tek qural sıpatında qollanılmawı kerek hám olarǵa hár dayım maqset sıpatında qaraw kerek dep aytsa, Primus adamlar (hám ayırım haywanlar) qáleytuǵın aspektler, hám tek usı aspektler ǵana, anıqlama boyınsha maqsetler bolıp tabıladı dep usınıs etedi.[10]

Derekler

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
  1. ↑ „Personhood – Anthropology“. Oxford Bibliographies.
  2. ↑ Stefaroi, P. (2015). Humanistic Personology: A Humanistic-Ontological Theory of the Person & Personality. Applications in Therapy, Social Work, Education, Management and Art (Theatre). Charleston SC, US: CreateSpace.
  3. ↑ Nelson Pike (1967). Hume's Bundle Theory of the Self: A Limited Defense, American Philosophical Quarterly 4 (2), pp. 159-165.
  4. ↑ For a discussion of post-mortal personhood, see Roth, S. (2013) "Dying is only human. The case death makes for the immortality of the person". Tamara Journal for Critical Organization Inquiry, Vol. 11, No. 2, pp. 35–39. [1]
  5. ↑ Úlgi:Cite Catholic Encyclopedia
  6. ↑ Thisleton NIGNTC commentary on 1 Corinthians "Thinkers in ancient times had a difficulty in expressing the notion of personality"; Barfield in History of English Words "Take, for instance, the word person...Its present meaning of an individual human being is largely due to the theologians who hit upon it when they were looking for some term that would enable them to assert the trinity of Godhead without admitting more than one 'substance'"; John Zizioulas in Being as Communion, 1985 New York: St Vladimirs Press p. 27 writes: "although the person and "personal identity" are widely discussed nowadays as a supreme ideal, nobody seems to recognize that historically as well as existentially the concept of the person is indissolubly bound up with theology."
  7. ↑ Noller, Jörg (2019): Person. In: Kirchhoff, Thomas (Hg.): Online Encyclopedia Philosophy of Nature / Online Lexikon Naturphilosophie. Heidelberg, Universitätsbibliothek Heidelberg: https://doi.org/10.11588/oepn.2019.0.66403.
  8. ↑ Kelly, Chris (2014-09-22). "Value Monism, Richness, And Environmental Ethics". Les ateliers de l'éthique 9 (2): 110–129. doi:10.7202/1026681ar. ISSN 1718-9977. 
  9. ↑ Primus (2020-05-23). Purism: Logic as the basis of Morality. doi:10.33774/coe-2020-h2d4k-v2. http://dx.doi.org/10.33774/coe-2020-h2d4k-v2. Retrieved 2021-12-08. 
«https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Tulǵa&oldid=110298» saytınan alınǵan