Ullı francuz revolyuciyası
| Revoluciya | |
|---|---|
| francuzsha Révolution française | |
| |
| Bastiliyanıń basıp alınıwı, 1789-jıl 14-iyul | |
| Baslanıwı | 1789-jıl 14-iyul |
| Tamamlanıwı | 1794-jıl 27-iyul yamasa 1799-jıl 9-noyabr |
| Ornı | Parij hám Franciyanın basqa qalaları |
| Sebepleri | eski tártip krizisi |
| Tiykarǵı maqsetı | Monarxiya hám absolyutizmdi joq etiw |
| Nátiyjeleri | 1. Absolyutizmdı biratala saplastırılıwı
hám Lyudovik XVI niń óltırılıwı |
| Shólkemlestiriwshilerı | Korderlyerler], Breton klubı, Yakobinsk klubı, Jirondistler, Montanyarlar |
| Qozǵawshı kúshler |  francuzlar: úshinshi qatlam: burjuaziya, diyqanlar hám qalalı plebeyler
|
| Dushpanlar | Burbonlar, royalistler, aristokratlar, ruwxanıylar |
Ullı francuz revolyuciyası (francuzsha Révolution française, sózbe-sóz — «Francuz revolyuciyası») — Franciya sociallıq hám siyasiy dúzimınıń eń iri transformaciyası bolıp, ol mámlekette eski tártip (Ancien Régime) hám absolyut monarxiyanıń joq etiliwine hám «Erkinlik, teńlik, tuwısqanlıq» súreni astında erkin hám teń puqaralardan ibarat Birinshi Franciya respublikasınıń (1792-jıl sentyabr) de-yure dep járiyalanıwına alıp keldi.
Revolyuciya sebepleri
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Revolyuciyanıń sebepleri hákimiyattıń uqıpsızlıǵı, francuz jámiyetinde kóp jıllar dawamında toplanıp qalǵan sociallıq-ekonomikalıq, siyasiy ózgerisler, 1789-jildan tikkeley aldınģı bir neshe jil dawamında júz bergen xojalıq hám siyasiy tártipsizlikler edi. Uzaq múddetli ózgerisler qatarına patsha hákimiyatınıń revolyuciya aldınan bar bolǵan «eski tártip» sheńberinde mámlekettiń finanslıq mashqalaların sheshe almawı; joqarı qatlamlardıń (dvoryanlar hám ruwxanıylar) ózlerine úlken jenillikler bergen ornatılǵan tártipti ózgertiwdi qálemewi; siyasiy huqıqları aqır-ayaǵında onıń ekonomikalıq múmkinshiliklerine qarama-qarsı kelgen úshinshi qatlamnıń áste-aqırın qáliplesiwi hám bayıwı; dástúriy institutlar hám jenilliklerge gúman menen qaraǵan aǵartıwshılıq ideyalarınıń tarqalıwı kiredi. Revolyuciyanıń baslanıwına Franciyanıń Amerika revolyuciyası waqıyalarında qatnasıwı sebepli húkimet finansınıń krizisi, ónim jetispewshiligi hám dán eksportı hám onnan kelip shiqqan asharshılıq hám sociallıq tınıshsızlıqlar, Britaniya tovarları ushın Franciya bazarın aship bergen Ullı Britaniya menen sawda shártnamasınıń (1786) unamsız aqibetleri tikkeley túrtki boldı[1][2][3].
Franciya XVIII ásirde byurokratiyalıq oraylasıw hám turaqlı armiyaǵa súyengen absolyut monarxiya edi. Mámlekettegi social-ekonomikalıq hám siyasiy rejim XIV-XVI ásirlerdegi uzaq dawam etken siyasiy qarama-qarsılıq hám puqaralar urısı dawamında islep shiǵilǵan quramalı kelisimler nátiyjesinde qáliplesti. Usınday kelisimlerden biri patsha hákimiyatı hám abıraylı qatlamlar ortasında boldı - siyasiy huqıqlardan waz keshiw ushin mámleket hákimiyatı óz ıqtıyarında bolǵan barlıq qurallar menen bul eki qatlamnıń sociallıq abırayların qorǵadı. XІV-XVI ásirlerdegi uzaq dawam etken diyqanlar urısı dawamında diyqanlar pul salıqlarınıń basım kópshiligin biykar etiwge hám awıl xojalıǵında natural qatnasıqlarǵa ótiwge eristi. Úshinshi kelisim burjuaziyaǵa baylanıslı edi (bul waqitta burjuaziya orta klass edi, oniń máplerin gózlep húkimet te kóp jumislar isledi, burjuaziyanıń xalıqtıń tiykarģı qatlamına (diyqanlarǵa) salıstırģanda bir qatar jeńilliklerin saqlap qaldı hám on mińlaǵan mayda kárxanalardıń bar boliwin qollap-quwatladı, olardıń iyeleri francuz burjuaziyası qatlamın quradı). Biraq, usi quramalı kelisimler nátiyjesinde payda bolǵan rejim XVIII ásirde óz qońsılarınan, en dáslep Angliyadan artta qala baslaǵan Franciyanın normal rawajlanıwın támiyinley almadı. Bunnan tısqarı, hádden tıs ekspluataciya mámleket tárepinen turmıslıq mápleri pútkilley itibardan shette qalgan xalıq massasın monarxiyaǵa qarsı qurallandırıp bardı.
XVIII ásir dawamında áste-aqırın francuz jámiyetiniń joqarı qatlamında bazar qatnasıqlarınıń rawajlanbaǵanlıǵı, basqarıw sistemasındaǵı tártipsizlik, mámleket lawazımların satıwdıń korrupciyalıq sisteması, anıq nızamshılıqtıń joqlıǵı, salıq salıwdıń túsiniksiz sisteması hám qatlamlıq jeńilliklerdiń arxaik sisteması menen baylanıslı eski tártipti reformalaw kerek ekenligin túsiniw jetilisip bardı. Bunnan tısqarı, patsha hakimiyatı ruwxanıylar, dvoryanlar hám burjuaziya aldında isenimdi joǵaltıp, olar arasında korol hakimiyatı qatlamlar hám korporaciyalar huqıqlarına (Monteske kózqarası) yamasa xalıq huqıqlarına (Russo kózqarası) qarata ózlestiriw bolıp tabıladı, degen pikir tastıyıqlandı. Aǵartıwshılardıń xızmeti sebepli, olardıń ishinde fiziokratlar hám enciklopedistler ayrıqsha áhmiyetke iye bolıp, francuz jámiyetiniń bilimli bóliminiń sanasında awdarıspaq júz berdi. Aqırında Lyudovik XV hám onnan da kóbirek Lyudovik XVI dáwirinde siyasiy hám ekonomikalıq tarawlarda liberal reformalar baslandı.