Kontentke ótiw

Vaterloo sawashı

Wikipedia — erkin enciklopediya
Vaterloo sawashı
Vaterloo sawashı ', Villiam Sadler
Sáne1815-jıl 18-iyun
OrınVaterloo, Niderlandiya Birlesken patshalıǵı (házirgi Belgiya)
NátiyjeKoaliciyanıń jeńisi
Qarsılaslar

Ullı Britaniya
Prussiya
Niderlandiya
Gannover
Nassau
Braunshveyg

Franciya

Qolbasshıları

Vellington gercogı
Anglsi markizı
Roland Hill
Tomas Pikton
Oranj patshası

belgisiz

Vaterloo sawashı — Franciya imperatorı Napoleon I nıń sońǵı úlken sawashı bolip, Napoleon urıslarınıń tamamlanıwın belgilep berdi. Sawash Napoleon Franciyada en iri Evropa mámleketleri koaliciyasına qarsı urıs hám mámlekette Burbonlar dinastiyasınıń tikleniwinen («Júz kún») keyin qoldan ketken hákimiyattı qaytıp alıwǵa umtılıwınıń nátiyjesi boldı. Napoleonnıń dushpanı sıpatında Evropa monarxlarınıń jetinshi koaliciyası qatnastı. Napoleon I basqarǵan Franciya imperator armiyası jetinshi koaliciyanıń eki armiyasınan jeńildi. Olardıń biri Ullı Britaniya, Niderlandiya, Gannover, Brunsvik hám Nassaudan kelgen bólimler hám Vellington gercogı feldmarshal Artur Uelsli basshılıǵındaǵı Britaniya armiyası edi. Ekinshisi feldmarshal Blyuxer basshılıǵındaǵı Prussiya armiyasınıń úsh korpusınan ibarat edi. Sawash bir waqıtta Franciyadaǵı Mon-Sent-Jan sawashı (Mon-Sent-Jan awılı atınan) hám Prussiyadaǵı La Belle Awqamı («Gózzal Awqam»; La Belle Awqamı miymanxanası atınan) atı menen belgili bolǵan [1].

Napoleon 1815-jıl martta hákimiyatqa qaytıp kelgennen keyin, «Júz kún» nıń baslanıwı menen oǵan burın qarsı bolǵan kóplegen mámleketler oǵan jáne qarsılıq kórsetiw maqsetinde jetinshi koaliciyanı dúzdi hám óz armiyaların jedellik penen mobilizaciyaladı. Vellington hám Blyuxer armiyaları Franciyanıń arqa-shıǵıs shegarasına jaqın jerde jaylastırıldı. Napoleon olar koaliciyanıń basqa aǵzaları menen birigip, Franciyaǵa bastırıp kirmesten burın olarǵa óz aldına hújim jasawdi rejelestirdi. 16-iyun kúni Napoleon óziniń tiykarǵı kúshleri menen Ligni sawashında Prussiya armiyasınıń tiykarǵı bólimine nátiyjeli hújim jasadı, Franciya imperatorlıq armiyasınıń azǵana bólimi Jetinshi koaliciya armiyasınıń prusslardı kúsheytiwine jol qoymaw ushın Tórt Bras sawashında qatnastı. Jetinshi koaliciyanıń armiyası Kvatre Bras qalasında óz ornın saqlap turdı hám 17-iyunde pruslar jaqsı tártip penen Ligni qalasınan shıqtı, al Vellington bolsa 17-iyunde prusslar menen birgelikte arqaǵa, Vaterloo qalasına shıqtı. Napoleon óz armiyasınıń úshten bir bólegin prusslardı quwıw ushın jiberdi, nátiyjede 18-19-iyun kúnleri Prussiya arergvardiyası menen Vavrda óz aldına sawash boldı hám bul Franciya armiyasınıń Vaterlooda qatnasıwına tosqınlıq etti.

Prussiya armiyası oni qollap-quwatlay alatuǵının bilgen Vellington Bryussel jolınıń ústindegi Vaterloo awılı janındaǵı Mon-Sen-Jan jarlıǵında sawash usınıs etiwge qarar etti. Bul jerde ol 18-iyun kúni tústiń dawamında francuzlar tárepinen qayta-qayta hújimlerge shıdam berdi hám aqır-aqıbetinde francuzlar qanatına hújim etip, úlken qurbanlar jetkergen 50 000 prusslar járdem berdi[2]. Keshte Napoleon óziniń eń sońǵı rezervleri imperator gvardiyasınıń bas piyada batalyonları menen anglichan-awqamlaslar liniyasına hújim jasadı. Prussiyalılar Franciyanıń oń qanatınan jarıp ótiwi menen anglichan awqamlas armiyası imperator gvardiyasın qaytarıp tasladı hám Franciya armiyası qıyratıldı.

Vaterloo Vaterloo kampaniyasınıń sheshiwshi hám Napoleonnıń aqırǵı urısı boldı. Bul Napoleon urıslarında Borodinodan keyingi ekinshi eń qanlı bir kúnlik sawash edi. Vellingtonnıń pikirinshe, sawash «ómirińizde kórgen eń jaqın waqıttaǵı sawash boldı»[3]. Napoleon tórt kúnnen keyin taxttan tısqarı shıqtı hám koaliciyalıq kúshler 7-iyul kúni Parijge kirdi. Vaterloodaǵı jeńilis Napoleonnıń súrgindiden qaytıp keliwiniń juwmaǵı boldı. Ol Napoleonnıń francuzlar imperatorı sıpatında ekinshi hám úzil-kesil taxttan ketiwin tezlestirdi hám Birinshi Franciya imperiyasın saplastırdı. Ol Evropadaǵı izbe-iz urıslar hám kóbinese Pax Britannica dep atalatuǵın on jıllar dawamındaǵı salıstırmalı tınıshlıq ortasındaǵı tariyxıy mánzildi belgilep berdi. Kópshilik mádeniyatta «Vaterloo menen ushırasıw» sózi apatlı awdarılıw yamasa joq bolıwdı bastan ótkeriwdiń kórinisine aylanǵan[4][5].

Baslanıwı

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
1815-jılı Batis Evropadaǵı strategiyalıq jaǵday: 250 000 francuz tórt frontta 850 000 ǵa jaqın awqamlas áskerlerge dus keldi. Bunnan tisqarı, Napoleon royalistler kóterilisin azaytıw ushın batıs Franciyada 20 000 adamdı qaldırıwga májbúr boldi.
Artur Uelsli, Vellington 1-gersogı, Yarım ataw urısında francuzlarǵa qarsı sezilerli tabıslarǵa erisken anglichan-awqamlas armiya sárkardası.
Gebxard Leberext Blyuxer Leypcig sawashında Napoleondı jeńgen koaliciyalıq armiyalardan biri bolǵan Prussiya armiyasına basshılıq etken.

1815-jıl 13-martta Napoleon I Parijge jetip keliwinen altı kún aldın húkimdarlar Vena kongressinde onı nızamnan tısqarı dep járiyaladı[6]. Tórt kún ótkennen keyin Ullı Britaniya, Rossiya, Avstriya hám Prussiya armiyaların Napoleondı jeńiwge mobilizaciyaladı[7]. San jaǵınan júdá az bolǵan Napoleon, jetinshi koaliciyanıń bir yamasa bir neshe aǵzaların Franciyanı basıp alıwdan qaytarıwǵa urınıwları nátiyjesiz bolǵannan keyin, onıń hákimiyatta qalıwınıń birden-bir imkaniyatı koaliciya mobilizaciyalanǵanǵa shekem hújim etiwden ibarat ekenligin biletuǵın edi[8].

Eger Napoleon Bryusseldıń qublasındaǵı koaliciyanıń bar kúshlerin olardıń kúsheyiwine shekem joq etiwge eriskende, ol inglislerdi teńizge qaytarıp, pruslılardı urıstan shıǵarıp jiberiwi múmkin edi. Ásirese, bul onıń áskerlerin avstriyalılar hám ruslarǵa qarsı qaratıwdan aldın kóbirek adamlardı jıynaw hám tayarlaw ushın waqıt satıp alıwına múmkinshilik berer edi[9][10].

Franciyanıń jeńisi Belgiyada francuz tilinde sóylesiwshi tárepdarlardıń doslıq revolyuciyasın baslawına sebep bolıwı Napoleon ushın qosımsha itibar edi. Sonday-aq, Belgiyadaǵı koaliciyalıq áskerler tiykarınan ekinshi liniya edi, sebebi kóplegen bólimler sapası hám sadıqlıǵı gúmanlı edi[11][12].

Ullı Britaniya sárkardası Vellingtonnıń dáslepki dislokaciyaları Napoleonnıń koaliciya armiyaların qorshap alıw qáwpine qarsı Mons arqalı Bryusselden qubla-batısqa qaray háreketleniwi kerek edi[13]. Bul Vellingtondı Gebxard Leberext fon Blyuxer basshılıǵındaǵı Prussiya áskerlerine jaqınlastırar edi, biraq Vellingtonnıń Ostendtegi bazası menen baylanısların kesip taslawı múmkin edi. Vellingtondıń jiberiliwin keshiktiriw maqsetinde Napoleon Vellingtonnıń kanal portlarınan támiynat shınjırı kesiledi degen jalǵan maǵlıwmatlardı tarqatadı[14].

Iyun ayına kelip Napoleon 300 mıń adamnan ibarat armiya dúzdi. Vaterloodaǵı onıń ıqtıyarındaǵı kúsh onnan úshten bir bólegine de jetpeytuǵın edi, biraq qatardaǵılar tiykarınan sadıq hám tájiriybeli áskerler edi[15]. Napoleon óz armiyasın Marshal Ney basshılıǵındaǵı shep qanatqa, marshal Grushi basshılıǵındaǵı oń qanatqa hám oǵan qaraslı rezervke bóledi (biraq úsh element te bir-birin qollap-quwatlaytuǵın dárejede jaqın edi). 15-iyun tań aldında Sharlerua janında shegaranı kesip ótip, francuzlar tezlik penen koaliciya postların basıp ótip, Vellington hám Blyuxer armiyaları arasında Napoleonnıń «oraylıq poziciyasın» támiyinledi. Bul olardıń birigiwine tosqınlıq etedi hám ol dáslep Prussiya armiyasın, keyin Vellington armiyasın joq ete aladı dep úmit etken edi[16][17].

Vellington 15-iyunǵa qaray túnde ǵana Franciyanıń tiykarǵı tásiri Sharlerua hújimi ekenligine isenim payda etti. 16-iyun kúni erte saatlarda Bryusseldegi gercoginya Richmondtıń balında ol shahzada Oranskiyden xat aldı hám Napoleonnıń júrisinin tezliginen hayran qaldı. Ol asıǵıslıq penen óz armiyasına Quatre Bras qalasına toplanıwdı buyırdı, bul jerde shahzada Oranskiy Saks-Veymar shahzadası Bernxardtıń brigadası menen Neydiń shep qanatınıń soldatlarına qarsı shamalı poziciyada tur edi. Shahzada Bernxard hám general Perponsher Franciyanıń alǵa ilgerilewi haqqında basqa awqamshı hámeldarlarına qaraǵanda jaqsıraq xabardar edi hám olardıń kesilispeni uslap turıw boyınsha keyingi baslamaları nátiyje ushın oǵada áhmiyetli boldı. Gollandiya diviziyalarınıń biriniń komandiri general Konstan de Rebek Vellingtonnıń Nivelles átirapındaǵı burın ózi saylap alǵan toplanıw orayına barıw haqqındaǵı buyrıǵına boysınbadı hám kesilispeni uslap turıwǵa jáne shaxzada menen Perponsherge qıstawlı xabarlar jiberiwge qarar etti. Bul fakt Vellington Franciyanıń Bryusselge qaray tez alǵa ilgerilewine qanshelli az isengenligin kórsetedi. Ol óziniń razvedka xızmetkerleriniń biri Sharleruanıń tusliginde kóp sandaǵı francuz postları bar ekenligin eskertip, sonday-aq Prussiya 1-korpusınıń razvedkası jibergen ayırım xabarlarǵa isenbedi. Eger bul eki general onıń buyrıǵın orınlaǵanda Kvatre Bra francuzlardıń qolına tusip, olar Napoleonnıń Sombref rayonındaǵı prusslarǵa tas tóselgen tez jol menen hújim júrgiziwin qollap-quwatlawǵa múmkinshilik berer edi hám kampaniya tariyxı ádewir ózgeshe bolar edi[18][17].

Neydiń tapsırması Quatre Bras qalasınıń kesilispesin qáwipsizlewden ibarat edi, sonnan keyin ol shıǵısqa qaray júrip, zárúr bolǵanda Napoleondı bekkemlep alıwı kerek edi. Ney jollardıń kesilispesin shahzada Oranskiy jeńil uslap turdı, ol Neydiń dáslepki hújimlerin qaytardı, biraq Quatre Bras sawashında kóp sanlı francuz áskerleri tárepinen áste-aqırın artqa qaytarıldı. Dáslep járdem keldi, sonnan keyin Vellington keldi. Ol basshılıqtı óz moynına alıp, Neydi izine qaytarıp jiberdi hám kesilispeni keshke shekem qáwipsizlep, álle qashan jeńilgen prusslarǵa járdem jiberiwge kesh boldı[19][20].

Sol waqıtta, 16-iyun kúni Napoleon rezervinıń bir bólimi hám armiyasınıń on qanatınan paydalanıp, Ligni sawashında Blyuxerge hújim etti hám onı jeńdi. Franciyanıń kúshli hújimleri nátiyjesinde prusslardıń orayı óz ornın berdi, biraq qanatları bekkem turdı. Prussiyalılardıń Ligniyden sheginiwi toqtawsız hám francuzlardıń itibarına da túspey ótti. Olardıń arergard bólimleriniń tiykarǵı bólegi yarım aqshamǵa shekem óz poziciyaların saqlap turdı, al ayırım bólimler erteńine azanǵı waqıtqa shekem ornınan qozǵalmastan, francuzlar tárepinen itibarsız qaldırıldı[21][22].

Eń áhmiyetlisi, pruslar óz baylanıs jolları arqalı shıǵısqa sheginbedi. Bunıń ornına olar da Vellingtonnıń marsh liniyasına parallel arqaǵa qaray qayttı, ele Vellington menen tayanısh aralıqta hám barlıq waqıtta baylanısta boldı. Prussiyalılar Lignada qatnaspaǵan hám Vavrdıń qublasındaǵı kúshli poziciyaǵa iye bolǵan Byulovtıń IV korpusına toplandı[23].

Prussiyanıń Ligni qalasınan sheginiwi menen Vellingtonniń Quatre Bras qalasındaǵı poziciyası tótepki bere almas edi. Erteńine ol arqaǵa qaray, ótken jılı barlap kórgen qorǵanıw ornı — Vaterloo awılı menen Soniya toǵayınıń tusligindegi Mont-Sen-Jannıń Suanye órkeshleri tárepke shıqtı[24].

Napoleon rezervler menen 17-iyunda kesh baslap, saat 13:00 de Vellington armiyasına hújim etiw ushın Quatre Brasda Neyge qosıldı, biraq poziciya bos ekenligin bildi. Francuzlar Vellingtondıń sheginip baratırǵan armiyasın Vaterlooǵa shekem quwıp bardı, biraq hawa rayınıń jamanlıǵı, batpaqlıq hám Napoleonnıń keshigip atlanıwı sebepli Vellingtondıń baslanıwı sebepli Genappedegi atlı áskeriy háreketti esapqa almaǵanda, aytarlıqtay áskeriy háreket bolmadı[25][26].

Ligni qalasınan shıǵıwdam aldın Napoleon oń qanattı basqarǵan Grushige 33000 adam menen sheginip baratırǵan prusslardıń izinen júriwdi buyırǵan edi. Baslanıwdıń kesh qalǵanlıǵı, prusslardıń qaysı tárepke qaray ketkenligi haqqındaǵı anıqsızlıq hám oǵan berilgen buyrıqtıń anıq emesligi Prussiya armiyasınıń Vellingtondı qollap-quwatlaw ushın atlanıwı múmkin bolǵan Vavrǵa jetip barıwına tosqınlıq etiw ushın Grushınıń kesh qalǵanlıǵın bildiretuǵın edi. Jáne de áhmiyetlisi, Prussiya armiyasınıń kóp sanlı arergardı Dayl dáryası arqalı Grushidiń waqtın keshiktiriw ushın uzaq waqıt dawam etken jawızlıqqa qarsı gúres alıp bardı. Napoleon bul maǵlıwmattı Grushiden 18-iyun kúni erte tańda ózi qonıp atırǵan La Kaylu degen jaqın jerdegi ferma úyinde alatuǵın edi; ol xabarǵa tús payıtında juwap qaytardı[27][28][26][29].

17-iyun tamamlanıwı aldında Vellington armiyası Vaterloodaǵı poziciyasına jetip keldi, Napoleon armiyasınıń tiykarǵı bólimi quwıp kiyatır edi. Blyuxer armiyası qalanıń shıǵıs tárepinde 8 mil (13 km) átirapında Vavr qalasında hám átirapında toplanıp atır edi. Erteńine azanda Vellington Blyuxerden Prussiya armiyası onı qollap-quwatlaytuǵını haqqında kepillik aldı. Ol óz ornınan turıp urısqa shıǵıwǵa qarar etti[30][26].

Derekler

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
  1. ↑ Albert Smith, Charles Dickens, William Harrison Ainsworth (eds.) (1851) Bentley's Miscellany, Volume 30, Publisher, Richard Bentley, p. 57
  2. ↑ «Battle of Waterloo | National Army Museum» (en). www.nam.ac.uk. Qaraldı: 15-mart 2024-jıl.
  3. ↑ Wikiquote:Wellington citing Creevey Papers, ch. x, p. 236
  4. ↑ Anderson, M. S.. Historians and Eighteenth-Century Europe, 1715–1789. Oxford University Press, 1979. ISBN 978-0-19-822548-5. OCLC 185538307. 
  5. ↑ Ribeiro, Aileen. Dress in Eighteenth-Century Europe 1715–1789, revised, Yale University Press, 2002. ISBN 978-0-300-09151-9. OCLC 186413657. 
  6. ↑ Brown University Library.
  7. ↑ Hamilton-Williams 1993, s. 59.
  8. ↑ Chandler 1966, ss. 1016, 1017, 1093.
  9. ↑ Siborne 1895, ss. 320–323.
  10. ↑ «The campaign of 1815: a study – A fundamental choice: a defensive or offensive war». Waterloo Campaign NL. 9-oktyabr 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 8-aprel 2020-jıl.
  11. ↑ Chandler 1966, ss. 1016, 1017.
  12. ↑ Cornwell 2015, s. 16.
  13. ↑ Siborne 1895, s. 82.
  14. ↑ Hofschröer 2005, ss. 136–160.
  15. ↑ Herold 1967, ss. 53, 58, 110.
  16. ↑ * Clayton, Tim.. Waterloo, Four days that changed Europe's destiny. Little Brown, 2014 — 137–140 bet. ISBN 978-0-7481-3412-0. 
  17. ↑ 17,0 17,1 Longford 1971, s. 508.
  18. ↑ * Clayton, Tim.. Waterloo, Four days that changed Europe's destiny. Little Brown, 2014 — 137–140 bet. ISBN 978-0-7481-3412-0. 
  19. ↑ «The Battle of Quatre Bras (June 16th 1815)». Archive Org. 25-noyabr 2006-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 17-aprel 2020-jıl.
  20. ↑ Bryan Perrett. Why the Germans Lost: The Rise and Fall of the Black Eagle. Pen and Sword, 2013 — 51– bet. ISBN 978-1-78159-197-0. 
  21. ↑ Chesney 1874, s. 144.
  22. ↑ Stephen Summerfield (January 2018). "Becke's Waterloo Logistics". Ken Trotman Publishing (Academia). https://www.academia.edu/36063281. Retrieved 17 April 2020. 
  23. ↑ Chesney 1874, ss. 144–145.
  24. ↑ Longford 1971, s. 527.
  25. ↑ «Waterloo – A damned near-run thing. The nearest run thing you ever saw in your life.». AETN UK. 24-sentyabr 2020-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 8-aprel 2020-jıl.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Mikaberidze, Alexander. The Napoleonic Wars: A Global History. Oxford University Press, 2020 — 608– bet. ISBN 978-0-19-939406-7. 
  27. ↑ Battle of Waterloo. The battle of Waterloo, containing the series of accounts published by authority, British and foreign pp.=45, 1815. 
  28. ↑ Hofschröer 2005, s. 64.
  29. ↑ Cornwell 2015, s. 122.
  30. ↑ Battle of Waterloo. A short detail of the battle of Waterloo, 1815 — 13 bet. 
«https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Vaterloo_sawashı&oldid=126155» saytınan alınǵan