Kontentke ótiw

Z áwladı

Wikipedia, erkin enciklopediya

Z áwladı (inglisshe Generation Z yamasa qısqasha Gen Z) — milenyallerden keyin (Y áwladı) hám Alfa áwladınan aldınǵı demografiyalıq kogorta. Xalıq arasında «zoomer» atı menen belgili[1][2]. Izertlewshiler hám ǵalaba xabar quralları 1990-jıllardıń ortaları hám aqırların tuwılǵan jıllarınıń bası hám 2012-jıllardıń basların tuwılǵan jıllarınıń aqırı dep belgileydi. Z áwlad wákilleriniń kópshiligi X áwlad perzentleri esaplanadı[3].

Etimologiya hám atamalaw

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

«Z áwlad» ataması X áwladtan keyingi ekinshi áwlad ekenligine isharat bolıp, ol Y áwlad penen (millenniumlar) álipbe tártibinde turadı[4][5].

Áwlad ushın usınıs etilgen basqa atlar qatarına «iÁwlad»[6], «Ana-Watan áwladı»[7], «Anıq gen»[6], «Sanlı aborigenler»[6], «Neo-sanlı aborigenler»[8][9], «Kópshilik áwladı»[6] , «Internet áwladı»[10], «Ásirler»[11] hám «Post-milleniumlar»[12] kiredi. Internet áwladı ataması internettiń massalıq qabıl etiliwinen keyin tuwılǵan birinshi áwlad ekenligin bildiredi[10].

Kórkem-óner hám mádeniyat

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Baxıt hám jeke qádiriyatlar

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

«The Economist» Z áwladın aldınǵı áwladlarǵa salıstırǵanda bilimli, jaqsı minez-qulıqlı, stressli hám depressiv áwlad dep ataydı. 2016-jılı Varkey fondı hám Populus 20 mámlekette (Argentina, Avstraliya, Braziliya, Kanada, Qıtay, Franciya, Germaniya, Hindstan, Indoneziya, Izrail, Italiya, Yaponiya, Jańa Zelandiya, Nigeriya, Rossiya, Qubla Afrika, Qubla Koreya, Túrkiya, Ullı Britaniya hám Amerika Qurama Shtatları) 15 jastan 21 jasqa shekemgi 20 mıńnan aslam adamnıń múnásibetlerin úyrengen xalıqaralıq izertlew ótkerdi. Z áwlad jasları óz jeke turmısında ulıwma baxıtlı ekenligin kórgen (59%). Eń baxıtsız jaslar Qubla Koreya (29%) hám Yaponiyadan (28), eń baxıtlıları bolsa Indoneziya (90%) hám Nigeriyadan (78%) kelgen. Hár bir mámleket ushın ulıwma «baxıtlılıq balın» anıqlaw ushın izertlewshiler baxıtlıman degen adamlardıń úlesin, baxıtsızban degen adamlardıń úlesin shıǵardı. Baxıtlılıqtıń eń áhmiyetli dereklerine fizikalıq hám ruwxıy salamatlıq (94%), shańaraǵı menen jaqsı múnásibette bolıw (92%), dosları menen jaqsı múnásibette bolıw (91%) kiredi. Ulıwma alǵanda, jas hám erkek qatnasıwshılar baxıtlıraq bolıw tendenciyasına iye edi. Diniy isenim 44% penen keyingi orındı ieledi. Sonıń menen birge din: Indoneziya (93%), Nigeriya (86%), Túrkiya (71%), Qıtay hám Braziliya (hár ekewi de 70%), Z áwlad jasları ushın úlken quwanısh deregi boldı. Qáweter hám stresstiń eń áhmietli sebepleri pul (51%) hám mektep (46%) bolsa, dizimniń aqırında sociallıq tarmaqlar hám tiykarǵı resurslar (azıq-awqat hám suw sıyaqlı) dan paydalanıw 10 procentti quraydı. Azıq-awqat hám suwǵa baylanıslı qáweterler Qıtay (19%), Hindstan (16%) hám Indoneziyada (16%) eń kóp, jas hindlerdiń sociallıq tarmaqlar sebepli stress haqqında xabar beriw itimalı da ortasha kórsetkishten joqarı bolǵan (19%)[13].

Varkey fondınıń joqarıda keltirgen izertlewi boyınsha, bul adamlar ushın eń áhmiyetli jeke qádiriyatlar shańaraǵına hám óziniń ómirde rawajlanıwına járdem beriw (hár ekewi de 27%) hám onnan keyin durıslıq (26%) turadı. Jeke hám isbilermenlik ruwxı, ásirese, Qubla Amerikada (34%), shańaraqlıq qádiriyatlar kúshli bolsa, Afrikada (37%) keń tarqalǵan. Jaslarǵa eń kóp tásir kórsetetuǵınlar ata-analar (89%), doslar (79%) hám muǵallimler (70%). Sońǵı orında ataqlı shaxslar (30%) hám siyasatshılar (17%). Ulıwma alǵanda, jas jigitlerge kitaplar hám kórkem qaharmanlardı jaqsı kóretuǵın jas hayallarǵa qaraǵanda sporshılar hám siyasatshılar tárepinen tásirleniw itimalı joqarı ekenligi kórsetilgen. Ataqlı mádeniyatı, ásirese, Qıtay (60%) hám Nigeriyada (71%) áhmiyetli bolsa, Argentina hám Túrkiyada (hár ekewi de 19%) áhmiyetsiz esaplanadı. Jaslar ushın házirgi yamasa keleshektegi kareraları ushın eń áhmiyetli faktorlar qatarında óz kónlikpelerin rawajlandırıw imkaniyatı (24%) hám dáramat (23%), eń áhmiyetsiz faktorlar bolsa ataq-abıray (3%) hám olar islep atırǵan mákeme dúnyaǵa unamlı tásir kórsetip atırǵanlıǵı (13%) boldı. Jaslardıń keleshegi haqqındaǵı eń áhmietli faktorlar - bul shańaraqlar (47%) hám densawlıǵı (21%) bolsa, dúnyanıń abadanlıǵı (4%) hám jergilikli jámiechilik (1%) dizimniń eń tómengi orınların iyelegen[13].

Bir iytke hám muǵallimine kitap oqıp berip otırǵan qız (2009). 2000-jıllardıń aqırı hám 2010-jıllarda balalardıń ráhátleniw ushın oqıw dárejesi burınǵıǵa qaraǵanda ádewir tómenlegen.

Jańa Zelandiyada balalar rawajlanıwı boyınsha psixolog Tom Nikolson mektep oqıwshıları arasında sózden paydalanıw hám oqıwda anıq tómenlew baqlanıp atırǵanın, olardıń kópshiligi sózlikten paydalanıwdı qálemeytuǵının atap ótti. 2008-jılı Bilimlendiriwdi monitoring etiw milliy joybarı tárepinen ótkerilgen sorawnama boyınsha tórt hám segiz jıllıq oqıwshılardıń, shama menen, besten bir bólegi kitap oqıwdı hobbi sıpatında ózlestirgen, bul bolsa 2000-jılǵa salıstırǵanda on procentke azayǵanın kórsetedi[14].

Ullı Britaniyada «Nilsen Book» kompaniyası tárepinen 2013-jılı 2 mıń ata-ana hám balalar arasında ótkerilgen sorawnamaǵa muwapıq, balalardıń 36 procenti hár kúni, 60 procenti bolsa háptede zawıq alıw ushın kitap oqıwı anıqlanǵan. 72%i ata-anası tárepinen háptesine keminde bir márte kitap oqılǵan. Ullı Britaniya balaları arasında eń kóp tarqalǵanları televizor kóriw (36%), kitap oqıw (32%), sociallıq tarmaqlarda júriw (20%), YouTube videoların tamasha etiw (17%), mobil telefonlarda oyın oynaw (16%) edi. 2012-jıldan 2013-jılǵa shekem balalardıń video oyınlardı, YouTube hám xabarlasıwlarǵa kóbirek waqıt sarplaǵanı, biraq kitap oqıwǵa az waqıt sarplaǵanı haqqında maǵlıwmat berdi (segiz procentke azayǵan). 11-17 jas aralıǵındaǵı balalar arasında oqımaytuǵınlardıń úlesi 2012-2013-jıllarda 13 procentten 27 procentke kóterildi, ayına bir-úsh ret oqıytuǵınlar (ara-tura oqıytuǵınlar) 45 procentten 38 procentke tústi. Háptesine ortasha 15 minuttan kóp bolmaǵan oqıw (az oqıwshılar) 23 procentten 27 procentke, háptesine 15-45 minut arasında oqıwshılar (ortasha oqıwshılar) 23 procentten 17 procentke, háptesine keminde 45 minut oqıwshılar (kem oqıwshılar) 15 procentten 16 procentke kóterildi[15].

«National Literacy Trust» tárepinen 2019-jılı ótkerilgen sorawnama nátiyjesinde 18 jasqa tolmaǵanlardıń tek 26%i hár kúni keminde bir ret kitap oqıwın kórsetken. Jas úlkeygeni sayın kitap oqıwǵa qızıǵıwshılıq kemeyedi: bes-segiz jastaǵılar on tórt-on altı jastaǵılarǵa salıstırǵanda kitap oqıwdan zawıq alatuǵının eki ese kóp aytqan. Íqtıyarlı oqıwda gender ayırmashılıǵı sezilerli dárejede boldı: erkeklerdiń tek 47 procenti, qızlardıń 60 procenti zawıqlanıw ushın oqıytuǵının ayttı. Hár úsh baladan birewi oqıw ushın qızıqlı bir nárse tabıwǵa qıynalıp atırǵanın ayttı[16].

Joqarıda keltirilgen Nielsen Book izertlewi 2012-2013-jıllarda keminde bir elektron planshetke iye bolǵan britaniyalı shańaraqlardıń úlesi 24 procentten 50 procentke kóterilgenligin kórsetti. Olardıń kópshiligi birinshi qurılmasın jeti jasında aladı. On bir jasqa shıqqanda, mobil telefonǵa iye bolıw pútkil dúnyada ámel etedi. Jeti jastan on altı jasqa shekem hár kúni ortasha úsh hám úsh saat telefon arqalı sóylesedi. Olardıń 57 procenti janında telefonı menen jatqanın, 44 procenti bolsa izertlewshilerge telefonı bolmaǵanda ózin «qolaysız» sezip atırǵanın aytqan. Bul texnologiyanıń tábiyatına qaray (mobil telefonlar jeke hám jeke qurılmalar esaplanadı) ata-analar óz perzentleriniń iskerligin baqlawı hám olardı jat mazmundaǵı kontentten qorǵawı múmkin emes[17].

Kóplegen mámleketlerde xalıqtıń qartayıwı hám tuwılıw dárejesiniń azayıwına qaramastan, házirgi waqıtta Z áwladı dúnyadaǵı eń kóp áwlad bolıp esaplanadı. Bloombergtiń Birlesken Milletler Shólkemi maǵlıwmatların talqılawı nátiyjesinde, 2019-jılı Z áwladınıń aǵzaları Jer júzi xalqınıń 7,7 milliard adamınıń 2,47 milliardın (32%) quraytuǵını hám Y áwladınıń 2,43 milliard adamınıń sanın arttıratuǵını esaplanǵan. Bul analiz ushın Z hám Y áwladlar shegarası 2000-2001-jıllar etip belgilendi[18][19].

Z áwladı házirgi waqıtta Afrika xalqınıń kópshiligin quraydı[20]. 2017-jılı Afrikada jasawshı 1,2 milliard adamnıń 60% 25 jastan kishi bolǵan[21]. 2019-jılı Qubla Afrika xalqınıń 46% yamasa 27,5 million adam Z áwladı aǵzaları esaplanadı[22]. Birlesken Milletler Shólkeminiń 2019-jıldaǵı statistikalıq izertlewlerinde, 2020-jılı Nigeriya xalqınıń ortasha jası 15,2, Mali 16,3, Chad 16,6, Somali, Uganda hám Angolanıń barlıǵı 16,7, Kongo Demokratiyalıq Respublikası 17,0, Burundi 17,3 hám Mozambik hám Zambiya 17,6 sıyaqlı kórsetilgen. Bul xalıqtıń yarımınan kóbi XXI ásirdiń dáslepki jigirma jılında tuwılǵan degeni. Olar ortasha jası boyınsha dúnyadaǵı eń jas mámleketler[23].

«McKinsey & Company» kompaniyasınıń 2020-jılǵı talqılawına muwapıq, Z áwladı (1996-jıldan 2012-jılǵa shekem tuwılǵanlar) 2025-jılǵa shekem Aziya-Tınısh okeanı regionı xalqınıń tórtten bir bólegin quraydı[24].

Mádeniy ideyalar, mámleket siyasatı hám zamanagóy medicina nátiyjesinde Qıtay hám Hindstanda qatań gender teńsizligi júz berdi. Birlesken Milletler Shólkeminiń maǵlıwmatlarına qaraǵanda, 2018-jılı 15 jastan 29 jasqa shekemgi hár júz hayalǵa 112 qıtaylı erkek tuwra kelgen bolsa, Hindstanda usı jastaǵı hár júz hayalǵa 111 erkek tuwra kelgen. Qıtayda jámi 34 million, Hindstanda bolsa 37 million artıq erkekler bar bolıp, bul Malayziyanıń ulıwma xalqınan kóp. Qıtay hám Hindstannıń ulıwma xalıq sanında 20 jasqa shekem bolgan erkekler sanı 50 million adamdı quraydı. Bunday qarama-qarsılıq basqa sociallıq mashqalalar menen bir qatarda jekkelik, adam sawdası (Aziyanıń basqa jerlerinen, Kambodja hám Vetnam sıyaqlı) hám prostituciyanı keltirip shıǵaradı[25].

2019-jılı Ullı Britaniyadaǵı derlik 66,8 million adamnan 1997-jıldan 2012-jılǵa shekem tuwılǵanlar sıpatında belgilengen bolsa, Z áwladında derlik 12,6 million adam (18,8%) bar edi[26].

Z áwladı milliy kelip shıǵıwı jaǵınan Evropa Awqamındaǵı eń hár qıylı áwlad bolıp esaplanadı[27]. Ulıwma, Evropada 2019-jılı 14 jas hám onnan kishi jastaǵılardıń 13,9% (sonıń ishinde, aldınǵı Alfa áwlad) EAǵa aǵza basqa mámlekette tuwılǵan hám 6,6% EAdan tısqarıda tuwılǵan. Lyuksemburgda 20,5% basqa mámlekette, tiykarınan EA ishinde tuwılǵan; Irlandiyada 12,0% basqa mámlekette tuwilgan; Shveciyada 9,4% tiykarınan Evropa Awqamınan tısqarı basqa mámlekette tuwılǵan. Finlyandiyada 2020-jılı 14 jastan kishi bolǵanlardıń 4,4%i sırt elde tuwılǵanlar hám 10,1%i sırt elde tuwılǵanlar bolǵan[28]. Sonıń menen birge, Shıǵıs Evropadan kelgen Z toparı kóbirek kóp milletli bolıp esaplanadı: Xorvatiyada 14 jastan kishi bolǵanlardıń tek 0,7%i sırt el puqaraları; Chexiyada 14 jastan kishi bolǵanlardıń 1,1 procenti sırt el puqaraları edi[27].

2019-jılı Evropada 15 jastan 29 jasqa shekem bolǵanlardıń kópshiligi shet elde tuwılǵanlar edi. Shet elde tuwılǵan jaslardıń eń kóp úlesi Lyuksemburgǵa tuwra kelgen (41,9%). Evropa Awqamına aǵza bolmaǵan jas úlken jastaǵılardıń eń kóp úlesi Shveciya, Ispaniya hám Lyuksemburg mámleketlerine tuwra keledi. 14 jasqa deyingi jaslar sıyaqlı Shıǵıs Evropa mámleketlerinde de shet elde tuwılǵan jas óspirimler sanı ádewir kishi. Polsha, Litva, Slovakiya, Bolgariya hám Latviyada sırt elde tuwılǵan jaslardıń úlesi eń tómen bolıp, ulıwma jastaǵılardıń 1,4-2,5 procentin quraydı[27].

2017-jılı járiyalanǵan Kanada statistikalıq maǵlıwmatları, Z áwladı Kanada xalqının 17,6% in quraytuǵının kórsetedi[29].

Brukings institutınan demograf Uilyam Frey tárepinen tayarlanǵan dokladta aytılıwınsha, Amerika Qurama Shtatlarında Y áwladı, tiykarınan, aq reńli bolǵan milenyumlardan aldınǵı (X áwlad hám olardıń dóretiwshileri) hám hár qıylı milenyumlardan keyingi (Z áwlad hám olardıń izbasarları) áwladlar ortasındaǵı kópir esaplanadı[30]. Freydiń AQShtı sanaqtan ótkeriw maǵlıwmatların talqılawı sonı kórsetedi, 2019-jıl jaǵdayına bola Z áwladınıń 50,9% i aq, 13,8% i qara, 25,0% i ispan hám 5,3% i aziyalı bolǵan[31].

Diniy baǵdarlar

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Dúnya kóleminde 15 jastan 21 jasqa shekemgi adamlar turmısında dinniń áhmiyeti (Varkey, 2016).

2016-jılı Varkey fondı hám «Populus» tárepinen barlıq kontinentlerdegi 20 mámleketten 15 jastan 21 jasqa shekemgi 20 mıń adam arasında ótkerilgen sorawnamada diniy isenim 42% qatnasıwshılarda tásirli, 39 procentinde bolsa áhmiyetsiz ekenligi anıqlandı. Sonıń menen birge, jastaǵı kishi toparlar arasında anıq ayırmashılıq bar: 15-16 jas aralıǵındaǵı adamlar 19-21 jas aralıǵındaǵılarǵa salıstırǵanda dindi áhmiyetli dep esaplaw itimalı bir qansha joqarı bolǵan (47% ke qarsı 43%). 2016-jil Britaniyada ótkerilgen sociallıq múnásibet sorawnamasında 18 jastan 24 jasqa shekem bolgan adamlardıń 71% diniy isenimge iye emesligi anıqlanǵan, aldınǵı jılda bul kórsetkish 62% edi.

  1. „Words We're Watching: 'Zoomer'“. Merriam-Webster (2021 oktyabr). 11-fevral 2020-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  2. „zoomer“. Dictionary.com. 26-yanvar 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  3. „Who Are the Parents of Gen Z?“. Signal Vine (26-avgust 2021-jıl). 7-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  4. . The New Childhood: Raising Kids to Thrive in a Connected World. Little, Brown, 2018. 
  5. „Generation Z“. Lexico. Oxford University Press. 17-avgust 2019-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  6. 6,0 6,1 6,2 6,3 "After Gen X, Millennials, what should next generation be?". USA Today. 4-5-2012. Archived from the original on 28-10-2020. https://web.archive.org/web/20201028125342/https://abcnews.go.com/Business/gen-millennials-generation/story?id=16275187. 
  7. „Introducing the Homeland Generation (Part 1 of 2)“. Forbes. 27-10-2014. 23-8-2017da túp nusqadan arxivlendi. {{cite magazine}}: |first1= missing |last1= (járdem); Unknown parameter |acces-date= ignored (járdem); Unknown parameter |second1= ignored (járdem); sáne kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= va |archivedate= (járdem)
  8. . Deconstructing Digital Natives: Young People, Technology, and the New Literacies. Taylor & Francis. ISBN 978-1-136-73900-2. 
  9. "Japanese Youth and Mobile Media". Rikkyo University. Archived from the original on 26-9-2020. https://web.archive.org/web/20200926151426/https://www.academia.edu/350038/Japanese_Youth_and_Mobile_Media. 
  10. 10,0 10,1 „Generations in Canada“. www12.statcan.gc.ca. 22-sentyabr 2015-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  11. „Meet Generation Z“. CBS News. — „Generation Z is also hugely synonymous with technology because Centennials grew up in the era of smartphones. In fact, most of today's youth can't even remember a time before social media.“. 21-yanvar 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  12. „Early Benchmarks Show 'Post-Millennials' on Track to Be Most Diverse, Best-Educated Generation Yet“. Pew Research Center (15-noyabr 2018-jıl). 1-sentyabr 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  13. 13,0 13,1 "Generation Z: Global Citizenship Survey". Varkey Foundation. 2017 yanvar. Archived from the original on 20-8-2019. https://web.archive.org/web/20190820230036/https://www.varkeyfoundation.org/media/4487/global-young-people-report-single-pages-new.pdf. 
  14. "Vocabulary on decline due to fewer books". Phys.org. 20-9-2010. Archived from the original on 26 -1-2021. https://web.archive.org/web/20210126181459/https://phys.org/news/2010-09-vocabulary-decline-due.html. 
  15. "Children's reading shrinking due to apps, games and YouTube". The Guardian. 26-9-2013. Archived from the original on 6-11-2020. https://web.archive.org/web/20201106214929/https://www.theguardian.com/technology/appsblog/2013/sep/26/children-reading-less-apps-games. 
  16. "Children are reading less than ever before, research reveals". The Guardian. 29-2-2020. Archived from the original on 1-11-2020. https://web.archive.org/web/20201101045021/https://www.theguardian.com/education/2020/feb/29/children-reading-less-says-new-research. 
  17. "Most children sleep with mobile phone beside bed". BBC News. 30-1-2020. Archived from the original on 7-11-2020. https://web.archive.org/web/20201107145136/https://www.bbc.com/news/education-51296197. 
  18. „Gen Z Is Set to Outnumber Millennials Within a Year“. Bloomberg (20-avgust 2018-jıl). 7-sentyabr 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  19. „Generation Z will outnumber Millennials by 2019“ (en). The European Sting - Critical News & Insights on European Politics, Economy, Foreign Affairs, Business & Technology - europeansting.com (27-avgust 2018-jıl). 31-avgust 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  20. „African Millennials: The Myths, The Reality“ (en-US). GeoPoll (9-mart 2018-jıl). 1-sentyabr 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  21. „Africa's growing youthful population: reflections on a continent at a tipping point“ (en). Mo Ibrahim Foundation. 1-sentyabr 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  22. „Gen Z population credit-active has reached 10% in Africa [Partnered Content“] (en-ZA). Ventureburn (1 -9-2020). 1-sentyabr 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  23. "19 of the world's 20 youngest countries are in Africa". 30-8-2019. Archived from the original on 7-12-2019. https://web.archive.org/web/20191207031815/https://www.weforum.org/agenda/2019/08/youngest-populations-africa/. 
  24. „What makes Gen Z in Asia different? | McKinsey“. www.mckinsey.com. 17-sentyabr 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  25. "Too many men: China and India battle with the consequences of gender imbalance". South China Morning Post. 24-4-2018. Archived from the original on 26-9-2020. https://web.archive.org/web/20200926151041/https://www.scmp.com/magazines/post-magazine/long-reads/article/2142658/too-many-men-china-and-india-battle-consequences. 
  26. „UK generation population 2019“ (en). Statista. 1-sentyabr 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  27. 27,0 27,1 27,2 „Next generation or lost generation? Children, young people and the pandemic“. European Parliament (2020 dekabr). 31-avgust 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  28. „Väestö 31.12. Muuttujina Maakunta, Taustamaa, Sukupuoli, Ikä, Syntyperä, Vuosi ja Tiedot“. 15-aprel 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  29. "Generation Z: Make room for Canada's connected, open and optimistic generation". Global News. 18-6-2018. Archived from the original on 24-12-2019. https://web.archive.org/web/20191224195046/https://globalnews.ca/news/4211788/generation-z/. 
  30. „The millennial generation: A demographic bridge to America's diverse future“. The Brookings Institution (2018 yanvar). 10-avgust 2019-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  31. „Less than half of US children under 15 are white, census shows“. Brookings Institution (24-iyun 2019-jıl). 6-dekabr 2020-jılda túp nusqadan arxivlendi.