Zaparojye kazakları (kartina)

«Osmanlı imperatorı Sultan Mexmed IV ke xat jazǵan Zaporojye kazakları» kartinası

«Osmanlı imperatorı Sultan Mexmed IV ke xat jazǵan Zaporojye kazakları» yamasa «Túrk sultanına xat jazǵan Zaporojye kazakları» (russha «Запорожцы пишут письмо турецкому султану», xudojniktıń bergen atı: «Запорожцы», «Zaporojye kazakları») — rus xudojnigi Ilya Repinnin súwreti. Xudojnik ólshemleri 2,03 m den 3,58 m ge shekem bolgan tuvaldı 1880-jılda baslap, 1891-jılda juwmaqlagan. Pitkergende, Aleksandr III súwretti xudojnikten 35 000 rublǵa satıp aldı. Bul sol dáwirge shekem rus súwretine tólengen eń joqarı baha edi. Bul súwret házir de Sankt-Peterburgtaǵı Rossiya mámleketlik muzeyinde kórsetilmekte.

Kartinanıń obyekti 1676-jılda Osmanlılar sultanı Mexmedtiń IV tiń Zaporojye kazaklarına jazǵan xatına juwap retinde Koshovi atamanı Ivan Cirko jazǵan dep esaplanatuǵın xatqa baylanıslı. Kartinadaǵı cirkonıń modeli Mixail Ivanovich Dragomirovqa tiykarlanǵan.

Tariyxıy kontekst

«Zaporojye kazaklarınıń juwabı» — 1676-jılda kazaklardıń Osmaniyler imperiyası sultanı Mehmed IV ke jibergen juwap xatı haqqındaǵı gápti qayta janlandırıp atır. Repinniń súwretinde 1676-jılǵı Zuravno (Ispaniya) shártnamasına muwapıq túrk suverenitetine ótiwi kerek bolǵan zaporojyelilerdiń basqarıwı sáwlelengen. 1675-jılı Sichti iyelew ushın jiberilgen 10 000 adamlıq armiyanıń derlik barlıǵı kazaklar tárepinen qırıp taslanǵan edi. Polsha koroli Yan III Zuravno qalasında qorshawda qalıp, Ivan Sirko basshılıǵındaǵı kazak áskerleri Qırımda Simferopol hám Baqshasaray qalaların talaǵan, Salim xan Giray bolsa qashıp, qolǵa túsip qalıwdan aman qalǵan edi. Kesteniń obyekti bolǵan Mehmed IV ten kelgen xat haqqında maǵlıwmat joq, biraq eger haqıyqatında da sonday xat bar bolsa Mehmed IV jeńistiń sózsiz ekenligine isenip, kóbirek qan aǵıwdan saqlanıw ushın kazaklarǵa táslim bolıwdı buyırǵan bolıwı múmkin.

Kartinadaǵı kazaklar Ukrainanıń Dnepr dáryası átirapındaǵı aymaqlardı qaplaǵan Zaporojye xostınan (hákimshilik bóliminen) kelgen. Mehmed IV túrk suverenitetine boysınıwdı soraǵanda Ivan Sirko basshılıǵındaǵı kazaklar bul buyrıqqa ayrıqsha túrde juwap qaytarıp, aqıret hám sógis penen xat jazǵan. Kartinada kazaklardıń bir-birinen ápiwayı sógis tabıw ushın jarısıp júretuǵın lázzeti kórsetilgen.

Xatlar

Rapin bul waqıyanı ukrainalı etnolog hám tariyxshı Dmitriy Yavorinickiyden (Дмитрий Иванович Яворницкий) bilip alǵan edi. Xattıń túp nusqası yamasa bunday xat-xabarlar Osmaniyler arxivlerinde joq. Rossiya hám Ukraina dereklerinde bul xatlardıń 17 túri bar.

Bul xat tek ádebiy shıǵarma bolıp, haqıyqıy hújjet emesligi kóp márte aytılǵan. Kazaklardan sırt ellerge usınday usılda xatlar jiberilgeni haqqında maǵlıwmat joq. Bul xat tekstiniń hár qıylı sáneli (1600, 1619, 1620, 1667, 1696, 1713 hám basqalar) hám hár qıylı qol qoyılǵan (ataman Zaxarchenko, Ivan Sirko, Niz kazakları hám basqalar) hár qıylı variantları bar. Bul versiyalardıń hár biri hár qıylı shaxslarga jazılǵan: Osman, Axmet II, Axmet III, Axmet IV, Mehmed IV hám basqalar (máselen). Bul hár qıylılıqlardıń bar ekenligi, múmkin, xattıń ádebiy derek ekenliginen, milletshilik sezimlerin baǵıshlaǵanı ushın waqıt ótiwi menen ápsanawiy xarakterge iye bolǵanınıń belgisi bolıwı múmkin. Usıǵan qaramastan, bul hújjetlerdiń bar ekenligi, haqıyqatında da, usı tárizde jazılǵan birinshi xat bolıwı múmkin ekenligin biykarlay almaydı. Bul birinshi xat, haqıyqatında da, Mexmet IV ke jazılǵan, biraq keyin ala xalıq mádeniyatına ótip, qayta-qayta jazılǵan bolıwı da múmkin. Biraq bunday xat sultannın qolına ótkenligi haqqında maǵlıwmat joq.

Sultannıń kazaklarǵa xatı

Sultannıń xatı kazaklarǵa tapsırıwdı buyıradı:

Men Muxammedtiń balasıman. Quyash penen Aydıń tuwısqanı; Allanıń aqlıǵı hám wáziri; Makedoniya, Babil, Quddus, Joqarı hám Tómengi Mısr húkimdarı; ımperatorlardıń imperatori; húkimdarlardıń húkimdarı; jeńilmegen ájayıp jawınger; házireti Iysannıń qábiriniń máńgi saqshısı; Táńri tárepinen tańlanǵan isenimli adamnıń ózi; musılmanlardıń úmiti hám tınıshlıǵı; Xristianlardıń qaharmanı hám qorǵawshısı bolǵan men, sultan, sizge buyrıq etemen: Zaporojye kazakları, sizler ózlerinizdiń razılıǵıńız benen hám qarsılıq kórsetpey maǵan táslim etińler hám hújimlerińiz benen maǵan tásir etpeńler.

— Túrk sultanı Mehmed IV

Kazaklardıń juwabı

Ańız boyınsha, juwap sultan ataqların masqaralawshı, awır sógisler hám ádepsiz sózlerge tolı ukrain tilindegi jazıw edi. Xattıń hár qıylı túrleri bar, olardıń ayırımlarında basqalarına qaraǵanda awır sózler bar. Tómendegi tekst 1872-jılı Kostomarov tárepinen járiyalanǵan bolıp, lingvistikalıq jaqtan olardıń eń áyyemgisi bolıp, til ózgesheliklerin orta ukrain tili (XIV-XVIII ásirler aralıǵı) dep ataw múmkin. Tómendegi awdarma teksttiń inglis tiline awdarmasınan islengen:

Há, seni, túrk shaytanı, náletiy shaytannıń inisi hám joldası, Lyusiferdiń xatkeri. Sen ne degen sulıw biyseń, jalańash gósh penen de kirpitiken óltirmeyseń. Shaytannıń qısqanın ásker jeydi. Seni, ońbaǵan bala, xristianlardıń balaların hesh qashan qarawına ala almaysań, bizler áskerlerden qorıqpaymız, seniń menen qurǵaqlıqta da, teńizde de urısamız, ananı da óltiremiz.

Há, seni, Bobildiń ıdıs juwıwshısı, Makedoniyanıń dóńgelekshisi, Quddustıń pivoxanası, Iskendariyanıń eshki awlawshısı, Joqarı hám Tómengi Mısırdıń shoshqa baǵıwshısı, Armeniyanıń urǵashı shoshqası, Podolyanıń urǵashısı, Orta Aziyanıń iynesi, Kamenctiń jállatı hám pútkil dúnyanıń hám dozaqtıń masqarapazı, qudayımızdıń aldında masqarapazı, Jılannıń aqlıǵı hám biziń teńgemizdiń awırıwı. Shoshqanıń murnı, baytaldıń góshti, mezxananıń iyti, shoqınbaǵan qabaq, shaytan quyrıǵın bılǵasın.

Kazaklar seni sonday dep ataydı. Sen xristian dońızların da kóre almaysań. Endi ápiwayı túrde aytayıq, bizler tariyxtı bilmeymiz, kalendarımız da joq, aspanda ayǵabaǵar bar, jıl bolsa biziń xojayınımızdıń jılı, ol jerde qaysı kúni bolsa sol kúni, bul jerde de sol kúni, biziń góshimizdi súyseń!

— Koshevoy ataman Ivan Sirko Zaporojye kazakları menen birge.

Mádeniy kontekst

Zaporojyeli kazaklardıń azat hám gárezsizlikke qushtar xalıq ekenligi súwretlenip atırǵan dáwirde rus adamınıń qıyalınan úlken orın iyelegen edi. Gogol óziniń «Taras Bulba» (1835-1842) shıǵarması menen onı jáne de ǵalabalastırdı. Tez janlı kazaklar hám ápsana, hám ideal edi. XVII ásir kazak jámáátleriniń demokratiyalıq ruwxı XIX ásir Rossiyasındaǵı siyasiy ortalıqqa qarama-qarsı edi.

Bul qorıqpaytuǵın hám azat kazak temasın XIX ásir rus kórkem-ónerinde sáwlelendiriw ádebiyatta Gogol hám Tolstoy, súwretlew ónerinde bolsa Ilya Repin, Vasiliy Surikov hám Sergey Ivanov tárepinen ámelge asırıldı. (Sonday-aq, XIX ásirdegi kazak jámiyetinde XVII ásirdegi bul ápsanawiy, turaqsız azatlıq ruwxı qalmaǵan edi; Ukraina jergilikli avtonomiyaǵa iye bolsa da, ukrain kazakları rus armiyasına qaraslı ápiwayı armiya edi.)

Repin súwretti salıwdan burınǵı jıllarda Zaporojye kazakları hár qıylı xudojnikler tárepinen súwretlengen edi, olardıń kópshiligi Gogol haqqındaǵı gúrrińnen ilhamlanǵan edi. 1871-jılı Viktor Vasnetsov Gogoldıń «Taras Bulba» shıǵarması tiykarında bir qatar súwretler saldı. 1873-jılda Evgeniy Evgenievich Lanceray soqlıǵısıwdan keyin «Zaporojyeli kazak» atlı kishkene bronza háykelin islegen. 1888-jılı músinshi Leonid Pozen «Zaporojyeli kazaklar ekspediciyasında» atlı shıǵarmasın kórsetti.

Jeke kontekst

Repin 1878-jılı izertlew hám bilim alıw ushın Evropaǵa saparınan qaytıp kelgende óz dáwiriniń gumanistlik hám milletshilik sezimlerine tilekles edi. Patsha kórkem-óner akademiyasınıń rásmiy siyasatına qarsı shıqqan «Peredvijniki» toparına qosıldı hám shólkem ishinde áhmiyetli orınǵa iye boldı. Sayaxatshılar toparı «kórkem-óner ushın kórkem-óner» kózqarasın biykarlawshı, kórkem-óner xalıqqa paydalı bolıwı kerek dep esaplawshı xudojnikler edi. Sayaxatshılar kórkem-ónerdi sheklewge qarsı shıqqan, ásirese, milliy hám xalıqshıl temalardı qayta islewdi qollap-quwatlaǵan.

Repinniń 1878-jildan keyingi dóretpelerinde bay reńler, diqqatlı portretler, haqıyqatlıqqa sadıqlıq hám kúshli kórsetiw bar edi. Xudojnik hár túrli temalarda súwretler salǵan, ol tańlaǵan temalardıń ayırımları ótken ásirlerge tiyisli bolsa da, olardıń hámmesi milletshilik gózzallıǵı hám maqsetine iye edi. Repin «Zaporojye kazakları» shıǵarmasın sol jılı baslaǵan, biraq onı pitkeriw ushın 13 jıl waqıt ketken. 1878-jılı Repin XVII ásirdegi ukrain kazaklarınıń úrp-ádetleri menen qızıqqan. Tariyxshı Yavornickiy bul haqqında kóplegen hújjetler berip, onı xoshametlegen. Ol bergen hújjetler arasında kazaklardıń Osmanlılar sultanına jazǵan xatınıń nusqası da bar edi. Repin Osmanlılar imperatorına usı tárizde juwap jazıwǵa mártlik kórsetken bul ǵárezsizlikti súyiwshi jawıngerlerge háwes boldı. Usı waqıtta 1877-1878-jıllarda Osmaniyler hám Rossiya urısı dawam etip atırǵanı onıń temaǵa qızıǵıwshılıǵına sebep bolǵan bolsa kerek.

Repin XVII ásirdegi Zaporojye kazakların óz azatlıǵı ushın gúresip atırǵan, mártlik, qaharmanlıq hám ruwxıy kúshke tolı xalıq dep bildi. Kazak shıǵıslı rus Repin kazaklardı jaqsı kórse de, ózin kazak azatshısı emes, rus dep biletuǵın edi. Kazaklardıń ruslar menen pravoslavlıq isenimi, shıǵıs hám batıs slavyan tuwısqanları arasındaǵı ayırmashılıqtan da áhmiyetlirek edi. Repin olardıń jámiyetlik qádiriyatlarına itibar qaratqan edi: «Gogol olar haqqında jazǵanlarınıń hámmesi durıs! Muqaddes millet! Bul dúnyada hesh kim erkinlik, teńlik hám tuwısqanlıqtı bunnan bılay bekkem súymeydi», dep jazǵan edi. Xudojnik bir xatında kazaklardıń respublika tártibine degen qızıǵıwshılıq onı usı súwretti islewge iytermelegenligin aytıp ótken.

Kartinanıń mazmunı

Súwrette ashıq hawada, ústine kartalar shashılıp atırǵan stol átirapında toplanǵan bir topar ukrain kazakları kórsetilgen. Kazaklar olardan táslim bolıwdı talap etken Mehmed IVke juwap retinde aqıretli xat jazadı. Hámme xatqa qosıw ushın ózleriniń súyikli sógislerin sanap atır hám oǵada kewilli. Trubkasın shegip atırǵan topardıń basshısı Ivan Sirko olardıń gáplerin dıqqat penen tıńlaydı. Sirkonıń aldında otırıp, onıń aytqanların qaǵazǵa túsirip atırǵan sekretardıń júzinde mısqıllı kúlki bar. Quwanısh, ózine iseniw hám shaqırıw ruwxı pútkil toparǵa tarqalǵan bolıp, júz kórinisleri arasında mısqıllı kúlimsirew, mıyıq tartıw, kewilli kúlimsirew, kúlki, qosılıp kúliw, kózinen jas aǵıp kúliw sıyaqlı kórinislerdi kóriw múmkin. Ráwiyatlarga qaraǵanda, Repin bul súwretine kúliwdi úyreniwden baslaǵan. Bul súwretten aldın Evropa kórkem-ónerinde kúliwdi kórsetiwshi súwretler derlik ushıraspaydı.

Topardaǵılar aralas jámáátti quraydı, olardıń arasında qabaǵı úyilgen eski áskerler, iri deneli quwaqı adamlar, turpayı kórinistegi taz adamlar bar. Xatker hám onıń qasındaǵı jigitten basqa qaharmanlardıń bası taqır, ayırımlarınıń basınıń tóbesinde bir tutam shash qalǵan. Olardıń kópshiligi uzın murtlı boladı. Olardıń ayırımlarında altın gúpshe, ayırımlarında teri ton yamasa jún paltosı bar. Aldında kartaları bar adam kóyleksiz otır (qumar oynawshılar kartalardıń ústinde saqlanbaǵanın kórsetiw ushın kóyleksiz oynaytuǵın edi). Qumarshınıń dizesindegi muzıka ásbabı kazak xalqınıń muzıkaǵa bolǵan muhabbatın sáwlelendiredi. Kukutalı aq xalat kazaklardıń dástúriy kiyimi esaplanadı. Júzler puqta modellestirilgenine qarama-qarsı túrde, kiyimler hám bezewler tek ǵana tiykarǵı sızıqlar menen kórsetilgen.

Ivan Serkonıń átirapındaǵı áskerler Gogol shıǵarmasındaǵı oficerlerdi súwretleydi. Gogol qaharmanı Taras Bulba da súwretlengeni kórkem sınshılar tárepinen ulıwma tán alınǵan. Taras Bulba — súwrettiń oń tárepindegi qızıl palto, aq qalpaq kiygen iri adam.

Repin óziniń jumıs islegen jılların kanoptıń astına jazıp qoyǵan.

Sızılıwı

Repin impressionist xudojniklerden parıqlı túrde realist bolıp, onıń dóretpeleri uzaq miynet hám názik dúzetiwler nátiyjesinde tamamlanar edi. Zaporojye kazakları shıǵarmasınıń júzlegen dáslepki variantları hám on jıl dawamında islengen úsh versiyası bar. Repin óz jumıslarınıń nátiyjelerinen qanaatlanbaǵan, súwretti jáne de tásirsheń etiw ushın kompoziciya hám reńler izlegen. Detallar tikkeley baqlawlarǵa tiykarlanıwına qarama-qarsı ráwishte súwrettiń ulıwma kórinisi xudojniktiń ishki izleniwin qanaatlandırıwǵa qaratılǵan.

1878-jılı Repin ukrainalı arxeolog hám tariyxshı Dmitriy Yavorinickiy menen tanıstı. Yavorinickiy ásirese Zaporojye kazaklarınıń tariyxı menen shuǵıllanatuǵın edi. Repin Sultanǵa jazılǵan xat boyınsha hújjetlerdi topladı hám Yavorinickiydiń izertlewlerinen ilhamlanıp, bul haqqında súwret dúziwge tayarlıq kóre basladı.

Repin 1880, 1888 hám 1890-jılları úsh mártebe Zaporojye wálayatına izertlew saparlarına barıp, materiallar topladı hám óz kartinasında paydalanıwı múmkin bolǵan tipikalıq adamlardı izledi. Tariyxshı Kostomarov oǵan baratuǵın orınlardıń marshrutın kórsetti, Repin kazaklardıń eski shirkewlerin, eski qoyımshılıqların, etnografiya muzeylerin, sechlerdiń ornın araladı. 1880-jılı ol Dnepr wálayatındaǵı Krasnodar úlkesinde jaylasqan hám Kuban kazak awılı Pashkovskiy, Dnepr hám Chernigov guberniyasına kazaklardıń kostyum hám qural-jaraqlarınıń eskizlerin islew ushın bardı. Ol usı dáwirge tiyisli avtorlıq buyımlardıń kartinasında kóriniwi oǵada áhmiyetli dep esapladı, biraq bul baǵdarda úlken qıyınshılıqlarǵa dus keldi. Ol 1887-jılı eski kazak buyımların saqlawshı ilimpaz menen tanısqan waqıtta úziliske túsken súwretin salıwdı dawam ettirdi.

Repin máselesi boyınsha tariyxshı Yavorinickiy menen tolıq izertlewler alıp barǵan. Ol óziniń kartinasındaǵı kazaklardıń basshısı etip tayınlaǵan Ivan Cirkodan paydalanıwǵa qarar etti. Yavorinickiy de onı ukrainalı ziyalılar menen baylanıstırıp, júz kórinisleriniń eskizlerin islep berdi. Repin xalıqtan adamlardıń eskizlerin de islewdi qáledi, biraq dáslep oǵan razı bolatuǵın modellerdi tabıwda biraz qıynaladı. Aqırında qırq qara qálem hám maylı boyaw menen eskiz islep, 1880-jılı óziniń tiykarǵı kartinası ústinde islewge kiristi. Onıń bul dáslepki jumıslarınıń kópshiligi házir de Moskvadaǵı Tretyakov galereyasında saqlanbaqta. Ol 1891-jılı jazıp pitkergenge shekem qara qálem hám maylı boyaw menen júzden aslam eskizler islegen edi.

Dáslepki jumıslardan mısallar

• 
  Qara qálem eskizi (1878). Tretyakov galereyası.
• 
  Qara qálem eskizi (1878). Tretyakov galereyası.
• 
  Qara qálem eskizi (1878). Tretyakov galereyası.
• 
  Qara qálem eskizi (1878). Taz baslı jawınger tiykarǵı kartinadaǵıday otır, biraq ústinde kóylegi bar. Arqası burılǵan ekinshi qaharman — tiykarǵı súwrette júzi tamashagóyge qaratılǵan xatker. Jeke kollekciya.

• 
  Zaporojye polkovnigi (1880). Zaporojye kazaklarınıń túrk sultanına juwabın úyreniw. 56 × 31 cm. Kórkem-óner muzeyi, Sumı, Ukraina.
• 
  Zaporojyeli (1884). Zaporojye kazaklarınıń túrk sultanına juwabın úyreniw. Maylı boyaw. 49 × 41.5 cm. Súwretlew óneri muzeyi, Nijniy Tagil, Rossiya.
• 
  Ataman Ivan Dmitrievich Cirko (1889). Zaporojye kazaklarınıń túrk sultanına juwabı haqqında prezentaciya. Maylı boyaw. 68.5 × 82 cm. Jeke kollekciya.

Kartinanıń versiyaları

«Zaporojye kazakları» kartinası ústindegi izertlewler hám eskizlerden keyin Repin dáslep súwretti mayda ólshemli (67 x 87 sm) kanvasqa maylı boyaw menen boyaǵan. Sonıń menen bir waqıtta ol 1891-jılǵa shekem dawam etetuǵın úlken kólemdegi versiyanı islep shıqtı. Biraq, 1880-jılları ol basqa súwretler ústinde de isledi, máselen, «Kursk guberniyasındaǵı krest atlanısı» (1881-83), «Qorqınıshlı Ivan balasın óltiredi» (1885) hám «Áziz Nikola» (1888) sıyaqlı, Repin súwretin tez-tez shetke shıǵarıp turdı.

Súwrettiń eń belgili versiyası 1891-jılda pitken, biraq Repin onı pitkermey turıp, 1988-jılda ekinshi versiyaǵa kirisken. Bunıń sebebi, ol tiykarǵı súwrettegi ayırım detallardıń real emesligin sınǵa algan edi. Súwret tamamlanbay turıp, onı kórgen bir sınshı súwrettegi eki jawıngerdiń ústindegi aq xalatlardı monshanıń bornozına megzetken edi. Repin óziniń izertlewlerine tiykarlanıp, bul kiyimler zaporojyeli kazaklar arasında keń tarqalǵan dep tastıyıqlagan, soǵan qaramastan, ol bul aq xalatlar bolmagan jańa versiyanı jaratıwǵa háreket etken. Maǵlıwmatlarda 1893-jılǵa tiyisli dep kórsetilgen bul súwret tiykarında tamamlanbaǵan, tek sol sánede onıń ústinde islew toqtatılǵan. Xudojnik kartinanıń bul variantınan qanaatlanbaǵan bolsa kerek. Bul súwret dáslep Tretyakov galereyasında kórsetilgen, 1932-jılı Xarkov tariyx muzeyine ótkerilgen, 1936-jıldan berli Xarkov kórkem-óner muzeyinde saqlanbaqta.

• 
  Dáslepki jumıslardan (1878). Polotno ústinde maylı boyaw. 67 x 87 cm. Moskva. Tretyakov mámleketlik galereyası.
• 
  Dáslepki jumıslardan (1880-jıllar). Polotno ústinde maylı boyaw. 32,4 cm x 49,8 cm. Minsk, Belarus Milliy kórkem-óner muzeyi.
• 
  Original kartina (1891). Polotno ústinde maylı boyaw. 203 x 358. cm. Sankt-Peterburg, Rossiya mámleketlik muzeyi.
• 
  1893-jılǵı versiyası. Polotno ústinde maylı boyaw. 174 x 265. cm. Xarkov, Mámleketlik súwretlew óneri muzeyi.

Modeller

Repin kartinadaǵı túrlerdi sızıwda hár túrli modellerden paydalanǵan. Biraq, bul adamlardı óziniń tuvalına dál ótkermegen, olardı óziniń dáslepki jumıslarında anıqlaǵan kazak tiplerine megzetken. Repin hám Yavorinicki jıllar ótkennen keyin jazǵan eske túsiriwlerinde súwrettegi personajlar ushın qollanılǵan modellerdiń kópshiligin eslegen:

Xarakter	Model	Xarakter	Model
	Xudojnik tárepinen islengen eń reńli obrazlardan biri, xudojnik Ivan Franzevich Cionglinskogo súwretinen ilhamlanǵan. Cionglinskogo Sankt-Peterburgtaǵı kórkem-ónerdi rawajlandırıw boyınsha imperatorlıq jámiyetiniń súwretlew mektebinde oqıtıwshı bolǵan. Bul modeldiń atı Yan Brilling bolıp, ol polyak bolıwına qaramastan súwrette kazak retinde súwretlengen.		Lager jetekshisi Ivan Sirko súwrettiń oraylıq qaharmanlarınan biri. Bul tipti súwretleytuǵın model izlegen xudojnik aqır-aqıbetinde general Mixail Ivanovich Dragomirovqa qarar etti. Dragomirov — Kiev áskeriy okrugınıń komandiri.
	Bul model rossiyalı kompozitor Mixail Glinkanıń aqlıǵı bolıp tabıladı. Aqıllı hám ájayıp kúlimsireytuǵın bul jigitti Repin Sankt-Peterburgta taptı.		Bul personaj tatardı súwretleydi. Model tatarstanlı student edi, biraq xudojnik súwrette kórsetilgen tisleri ushın lager janındaǵı qazılmalardan tabılǵan zaporojyelik kazaktıń bas súyeginen paydalanǵan.
	Bası baylanǵan adam odessalı xudojnik Nikolay Kuznecov edi. Házilkesh hám sportshı sıpatında tanılǵan, kelip shıǵıwı grek bolǵan model Odessa súwretlew kórkem-óneri akademiyasınıń aǵzası hám professorı edi. Ol, sonday-aq, Odessa ádebiyat hám kórkem óner jámiyetiniń Odessa qubla rus xudojnikleri jámiyetiniń tiykarın salıwshısı edi.		Bul semiz adam jáne bir klassikalıq qaharman — Taras Bulba obrazın sáwlelendiredi. Model Peterburg konservatoriyası professorı Aleksandr Rumen I edi. Ózi Sank-Peterburgta turatuǵın edi, birak negizinen polyak edi.
	Tisi túsip ketken, júzi jıyırılǵan bul adam Aleksandr (házirgi Xarkov) portınan kelgen tosınnan kelgen adam edi. Ol haqqında maǵlıwmat saqlanbaǵan.		Jarası sebepli bul tip juqa hám hálsiz bolıp kórinedi. Model — Mariinskiy teatrınıń solisti, ataqlı kompozitor Igor Stravinskiydiń atası Fedor Stravinskiy Ignatevich.
	Xudojnik Porfiriy Demyanovich Martinovich Akademiyada filigra (talkariy) islegen, 25 jasında kesellengeninen keyin kózi kórmegen hám kórkem ónerdi qoyıwǵa májbúr bolǵan. Repin bul jas jigitti zaporojyalınıń ádettegidey adamı dep esapladı hám onıń betinen gips maskasın alıp tasladı.		Bul taqır baslı adamnıń iyesi Georgiy Petrovich Alekseev edi. Dneprdiń húrmetli grajdanı, Rossiyanıń derlik barlıq ordenleriniń iyesi, dvoryanlardıń baslıǵı hám imperatordıń saray xızmetkeri bolǵan bul adam numizmatikaǵa qızıǵıwshı edi. Repin usı taqır bastı kórip, onnan óziniń súwretinde paydalanıwdı qálegen, biraq Alekseev xudojnik ushın modellik etiwden ashıw menen bas tartqan. Repinniń dostı Yavorinickiy járdemge kelip, Alekseevti úyine shaqırtıp, óziniń teńgeler kollekciyasın kórsetti. Alekseev onıń aqshasın súysinip qarap atırǵanda, onıń artında turǵan Repin onıń basınıń súwretin sızıp bere alǵan. Súwret pitip, Tretyakov galereyasında kórsetilip atırǵanda Alekseev óziniń basın tanıp, xudojnikke hám dostına qattı ashıwlandı.
	Qara kózli bul tiptiń modeli Vasiliy Tarnovskiy ukrainalı kollekcioner hám qayırqom.		Yarım jalańash jawınger (sonıń menen birge qumarbaz) Konstantin Dmitrievich Belonovskiy edi, ol Repin menen Yavornickiydiń dostı edi. Súwrette bul jawıngerdiń yarım jalańash bolıwınıń sebebi, qumar oynap atırǵan kazaklardıń kartalardı jasırmaǵanlıǵın dálillew ushın kóyleklerin sheship atırǵanında edi.
	Bul adam Tarnovskiydin shoferı Nikishka edi. Kartinada Golota ismli kazak áskeri súwretlengen. Repin kemede kiyatırǵan Nikishkanıń súwretin sızıp, bir kózli hám sınǵan tisleri menen kúlip turdı.		Súwrettiń jáne bir oraylıq qaharmanı áskeriy xatker, Repinniń dostı Dmitriy Yavorinickiy edi. Yavorinickiy ádette qabaǵı ashılmaytuǵın adam bolǵanlıqtan onıń mıyıq tartıwı ańsatqa túspedi. Repin onıń qolına karikatura jurnalın berip jiberdi, sonıń nátiyjesinde Yavorinickiy oǵan kúlimsirep qaradı.

Qarsı alınıwı hám tásiri

1891-jıl noyabrde Repin 298 dóretpesin Ivan Shishkin menen birgeliktegi kórgizbede kórsetti. Repinniń súwretleri arasında «Zaporoje kazakları túrk sultanına mazaq xat jazıp atır» degen jazıwı pitken súwretler de bar edi. Bunnan soń súwret Rossiya hám sırt ellerde (Chikago, Budapesht, Myunxen, Stokgolm) kórgizbege qoyıldı hám joqarı bahaǵa iye boldı. 1892-jılı Rossiya patshası súwretti 35 000 rublǵa satıp aldı. Bul usı waqıtqa shekem birde-bir súwret ushın tólenbegen muǵdar edi. Súwret 1917-jılǵa shekem patsha jeke kollekciyasında saqlanıp, revolyuciyalardan keyin Sankt-Peterburgtaǵı Rossiya mámleketlik muzeyine tapsırıldı. Házirgi kúnde de sol jerde kórsetilmekte.

Bul kartinanıń jaqsı kórilgeni Repinniń de, ol tiyisli bolǵan sayaxatshılar toparınıń da abırayın arttırdı. Patsha Repinniń Patsha kórkem-óner akademiyasında reformalar ótkeriwin talap etti. Repin bul talaptı qabıl etti hám oqıwınıń aqırında súwretlew óneri sabaqları sabaqlıq ornına studiyada ótile basladı hám oqıwshılar súwretlew pánlerin erkin tańlawǵa eristi. Repin 1907-jılǵa shekem Akademiyada bilim beriwdi dawam ettirdi.

Rossiya revolyuciyasınan keyin bolshevikler de súwretti hám ondaǵı sezimlerdi qutlıqlap, onı «rus kórkem-óneriniń dúrdanaları» dep járiyaladı.

Kommentariyalar

Sol dáwirdiń sınshıları kesteni ulıwma siyasiy kózqarastan bahaladı. Máselen, Vladimir Stasov bul súwretti Taras Bulbanıń eń gózzal bólimleri menen salıstırıw múmkinligin aytqan. Chistiakov bolsa «súwret jaqsı rejelestirilmegen hám biraz qolaysız boyalǵan bolsa da, bul ózine tán rus shıǵarması», degen. Hámmege Repinniń batıl texnikası unaytuǵın edi, biraq ayırım jas xudojnikler onı rásmiy jámiyetshiliktiń alǵısın alıw maqsetinde islegenligi ushın sınǵa aldı. Olardıń ayırımları milliy temanı súwretlegeni ushın qanaatlanıwshılıq bildirgen bolsa, ayırımları «erkin» xalıqlardıń qádiriyatların joqarı bahalaǵanı ushın quwanıshlı ekenligin bildirgen.

Aqıbetinde, súwrette kórsetilgen ápiwayı janlılıq hám milletshilik mazmun súwrettiń rásmiy unamlılıǵın támiyinledi hám patsha súwretti satıp alıp, Repindi sıylıqladı.

Kórkem-ónerge tásiri

Hopak (1926-29). Atheneum, Xelsinki, Finlyandiya.

«Bolshevikler inglis Kurzonǵa xat jazıp atır», Krasny perets\ 1923.

• Repin 82 jasında Zaporojye kazakları temasına qaytıwdı qáledi. Ol óziniń belgili súwretiniń eskizlerinde bar, biraq aqırǵı versiyasınan shıǵarıp taslanǵan belgini óz ishine alǵan Hopak (yamasa Gopak) dep atalǵan súwretti isledi. Kazaklar hámmesi birgelikte «Xopak» dep atalǵan quwanıshlı hám hárekecheń xalıq ayaq oyının atqarmaqta. Bul juwmaqlanbagan súwret Repinniń óliminen aldınģi eń sońģi úlken dóretpesi bolǵan.
• Ol Apollinaire Repinniń súwretinen ilhamlanıp, 1913-jılı «La Chanson du Mal-aimé» qosıǵınıń ishinde jaylasqan «Reponse des Cosaques Zaporogues Au Sultan de Constantinople» («Zaporoje kazaklarınıń Istanbuldaǵı Sultanǵa juwabı») bólimin jazǵan. Apollinaire qosıǵı hám onnan keyin Shostakovich tárepinen 1969-jılı nama jazǵan 14-simfoniyasınıń 8-bólimine ilham bolǵan.
• Sovet kompozitori Reynxold Glierdiń 1921-jılǵı «Zaporoyci» simfoniyalıq poeziyası hám baleti Repin kartinası tiykarında jaratılǵan.
• 1923-jılı «Krasnıy perec» gazetasındaǵı karikaturalardıń birinde súwretke silteme berilgen. «Bolshevikler inglis Kerzonǵa xat jazıp atır» atlı multfilmdegi kúlkili tipler bolshevik qaharmanları (Kamenev, Zinoviyev, Stalin hám Trotskiy sıyaqlı), xat bolsa zamanagóy zalım esaplanǵan lord Kerzonga jazılǵan.
• Gavril Gorelovtıń Tretyakov galereyasında Qızıl armiya áskerleri Repinniń «Zaporojye kazaklarına qaraydı» (1935) súwretinde muzey kórsetkishi Repinniń súwretin aytıp beredi.
• Krasnodar qala maydanındaǵı relef Repin hám Gorkiy shıǵarmaları tiykarında islengen. Estelik 2008-jılı Repinniń súwretine materiallar toplaw ushın qalaǵa kelgeniniń 120 jıllıǵına baǵıshlanǵan. Esteliktegi jazıwda «Bul estelik rus xudojnigi Ilya Repinnin súwretine maket islegen kubanlı Zaporojye armiyasınıń miyrasxorları húrmetine ornatıldı» dep jazılǵan.
• 2009-jılǵı «Taras Bulba» Rossiya-Ukraina qospa filminiń saxnasında Taras Bulbanıń kazakları Repin súwretindegi sıyaqlı toplanıp, sultanǵa xat jazadı. Film tariyxıy buzılıw, sebebi Taras Bulba xat tariyxınan júz jıl aldın jasaǵan bolsa da, Ivan Sirak ornına xatqa qol qoyadı. Filmde xat teksti cenzuralanǵan.

Sociallıq tásiri

Repinniń tuwılǵan kúni múnásibeti menen 1944-jılı basıp shıǵarılǵan SSRA pochta markasında Zaporojye kazaklar'i' súwreti bar.

Ápsanawiy xat jazısıwdan ilhamlanǵan bul súwrettiń jetiskenligi ápsananıń jáne de keń tarqalıwına sebep bolǵan. Batır hám jinli kazaklardıń súwreti hám olar jazǵan ápsanalıq xat Ukrainanıń mádeniy miyrasınıń bir bólegi esaplanadı. Súwret oyatqan milletshilik sezimleri Rossiyada revolyuciyaǵa shekem de, revolyuciyadan keyin de mámleket basshılarınan baslap ápiwayı xalıqqa, áskerlerden baslap xudojniklerge shekem kóplegen adamlarǵa tásir etken.

«Zaporojye kazakları» kartinası Stalinge de úlken tásir kórsetti. Onıń aytıwınsha, ol súwretleniw temasına kiretuǵın xatlardı yadtan biletuǵın bolǵan. Stalinnin Zapodnya kazaklarınıń xatı onıń eń jaqsı kóretuǵın súwreti bolǵan. Stalin dachasınıń jataqxanasında súwrettiń nusqası bar edi. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde Ullı Britaniya menen sóylesiwler waqtında Stalin kazaklardan kelgen xattıń nusqasın qaltasında kóterip júrip, ara-tura járdemshilerine kórsetip: «Biz Ullı Britaniyanı dúzdik!» — dep qoyar edi.

Ukraina kazakları hám Osmaniyler sultanı ortasındaǵı bul xat-xabarlar, bálkim, oylap tabılǵan bolıwı múmkin. Hurafiyler jámiyetlerdiń isenimleri hám múnásibetlerin sáwlelendiriwi menen xabardar. Mısalı, Stalinniń óz kabinetinde Repinniń bul súwretiniń nusqasın saqlap qoyıwı hám kelgenlerge bul xatlardı yadtan oqıp beriwi xattıń rus mádeniyatına tásiriniń belgisi sıpatında bahalanıwı múmkin. Usı tásirdi kórsetiw ushın Stalin bul xatlardı shınında da yadlaǵan yamasa tek yadlaǵan dep esaplaw birdey áhmiyetke iye ekenligi usınıs etilgen. Repin bul súwret ústinde 13 jıl islegenligi de xatlardıń tásiriniń jáne bir belgisi bolıwı múmkin.