Adam Smith
| Tuwılǵan sánesi | Lua error Module:Wikidata/date moduli ishindegi 414 jolında: attempt to call field 'wrapSnak' (a nil value). |
|---|---|
| Qaytıs bolǵan sánesi | 17-iyul 1790 (67 jasta) |
nobaý|300px|Adam Smit Adam Smit (shoqındırılǵan 16-iyun 1723-jılı 17-iyul 1790 [áyyemgi usılda 5-iyun 1723–jıl 17-iyul 1790]) Shotlandıyalıq moral filosofı hám sıyasıy ekonomikanıń tiykarın salıwshısı edi. Shotlandiya Aǵartıwshılıǵınıń tiykarǵı alımlarınıń biri bolǵan Adam Smit "Moral seziminiń teoriyası" hám "Xalıqlar baylıǵınıń tábiyatın hám sebeplerin izertlew" atli kitaplariniń avtori. Keyingisi, ádette "Xaliqlar baylig'i" dep qisqartilip atalatug'in kitabı, onıń magnum opusi (ullı jumısı) hám ekonomikanıń birinshi zamanagóy jumısı esaplanadı. Adam Smit zamanagóy ekonomika iliminiń atası esaplanadı.
Smit Glazgo hám Oksford universitetlerinde moral filosofiyasın úyrendi. Oqıwdı pitkergennen keyin ol Edinburgta tabıslı lektsiyalar oqıdı, bul onı Shotlandiya aǵartıwshılıǵı waqtında David Hume menen birge islesiwge basladı. Smit Glazgoda moral filosofiyasın oqıtıp professorlıq jumısına eristi hám usı waqıtta "Moral sezimi teoriyası" kitabın jazıp baspadan shıǵardı. Ol keyingi ómirinde jeke oqıtıwshı boldı hám bul oǵan Evropa boylap sayaxat etiwine hám sol waqıttıń intellektual jetekshilerin ushıratıwǵa imkaniyat berdi. Smit úyine qaytıp keldi hám kelesi on jıldı "Xalıqlar baylıǵı"n jazıwǵa baǵıshladı (tiykarınan óziniń lektsiyalarınan alınǵan). Kitap 1776-jılı baspadan shıqtı. Ol 1790-jılı qaytıs boldı.
Ómir bayanı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]nobaý|Inquiry into the nature and causes of the wealth of nations, 1922
Balalıǵı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Adam Smitti Shotlandiyanıń Kirkaldi qalasında Margaret Duglas dúnyaǵa keltirdi. Onıń atası, ol da Adam Smit dep atalıp, yurist, jamiyetlik xızmetker bolǵan hám Margaret Duglasqa 1720-jılı úylengen. Onıń atası Smit tuwılmastan altı ay burın qaytıs bolǵan. Smittiń anıq tuwılǵan kúni belgisiz, biraq onıń shoqındırılıwı 1723-jılı 16-iyunda Kirkaldıda jazılǵan. Smittiń balalıǵı haqqında azǵana belgili bolsada, Shotlandiyalı jurnalist hám Smittiń ómir bayanın jazıwshısı John Rae Smittiń tórt jasında tsiganlar tárepinen urlap ketilgenin hám keyinirek basqalardıń qutqarıwǵa barǵanlıǵı sebepli azat etilgenin jazıp qaldırdı.
Smit anasına ayrıqsha jaqın boldı, hám anası onı ilimiy islerge iytermelegen bolıwı itimal. Smit 1729 hám 1737-jılları aralıǵında Kirkaldıda Burg mektebine qatnadı hám ol jerde latın tili, matematika, tariyx hám jazıw mádeniyatın úyrendi. Rae Burg mektebin "Shotlandiyanın' sol dáwirdegi eń zor orta mektepleriniń biri" dep jazǵan.
Bilim alıwı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Smit on tórt jasında Glazgo Universitetine oqıwǵa kirdi hám Francis Hatcheson qol astında moral filosofiyasın úyrendi. Bul jerde ol erkinlik, oylaw, túsiniw hám juwmaq shıǵarıw, sonday-aq erkin pikirge qızıǵıwshılıǵın rawajlandırdı. 1740-jılı, Smitke Snell Ekzibishion granti berildi hám ol Glazgo Universitetinen Oksford Universitetiniń Balliol Kolledjine oqıwǵa ketti.
Smit Glazgoda oqıtıw Oksfordqa salıstırǵanda bir qansha joqarı dep esapladı, hám óziniń tájiriybesin aqılıy qısılıw dep taptı. "Xalıqlar baylıǵı"nıń V-kitabı II-babında Smit: "Oksford Universitetinde jámiyetlik professorlardıń kópshiligi kóplegen jıllar dawamında ulıwma oqıtıp atırǵanday bolıp kóriniwdi de toqtatqan" dep jazdı. Sonday-aq jazılıwınsha Smit doslarına bir márte Oksford rásmiy xizmetkerlerin onıń David Humeniń "Adam tábiyatınıń traktatı" oqıp atırǵanın bilip qalıp, keyin kitaptı tartıp alıp onı qatal jazalaǵanın aytıp bergen. William Robert Scott "[Smittiń] Oksford waqtı onıń ómirlik isine azǵana járdem berdi, eger ulıwma bergen bolsa" dep jazdı. Soǵan qaramastan, Smit Oksfordta waqtında Universitettiń úlken kitapxanasınan óziń bir neshe pánler boyınsha oqıtıwǵa kitaplar alıp oqıw imkaniyatına iye boldı. Onıń xatlarında jazıwınsha óz aldına oqımaǵan waqıtlarında ol baxıtsız edi. Oksforda waqtınıń aqırında Adam Smit nerv keselliginiń simptomların bastan keshirdi. Ol 1746-jılı grantı tamamlanbastan burın Oksfordtan ketti.
"Xalıqlar baylıǵı"nıń V-kitabında Smit Angliya universitetlerinde Shotlandiya universitetlerine salıstırǵanda oqıtıw hám ilimiy isler tómen sıpatlı ekenin jazdı. Ol bunı 2 sebep penen túsiniw múmkin dep jazdı. Birinshi, Oksford hám Kembridj kolledjleriniń baylıǵı hám professorlardıń aylıǵınıń studentlerdi ózlerine tartıw uqıbınan ǵárezsizligi; ekinshi, ilimiy jetekshiler Angliya Shirkewinde islese de jaqsı jasawı múmkinligi dep kórsetti. Smit basında teologiya (din tanıw)ni úyreniwdi hám shirkewde islewdi niyet qılǵan edi, biraq onıń keyingi oqıwları, atap aytqanda David Humeniń skeptik jumısların oqıwı onı basqa joldı tańlawına isendirdi.