Maǵlıwmatlar bazası
Esaplawda maǵlıwmatlar bazası - bul maǵlıwmatlardı jıynaw hám analizlew ushın sońǵı paydalanıwshılar menen, qosımshalar hám maǵlıwmatlar bazasınıń ózi menen óz-ara baylanısta bolǵan maǵlıwmatlar bazasın basqarıw sistemasın (MBBS) paydalanıwǵa tiykarlanǵan maǵlıwmatlardıń uyımlastırılǵan jıynaǵı yamasa maǵlıwmatlardı saqlaw túri. MBBS qosımsha maǵlıwmatlar bazasın basqarıw ushın berilgen tiykarǵı qurallardı qamtıydı. Maǵlıwmatlar bazasınıń, MBBS hám baylanıslı qosımshalardıń jıynaǵın maǵlıwmatlar bazası sisteması dep atawǵa boladı. Kóbinese “maǵlıwmatlar bazası” termini hár qanday MBBS, maǵlıwmatlar bazası sisteması yamasa maǵlıwmatlar bazası menen baylanıslı qosımshaǵa silteme beriw ushın erkin qollanıladı.
Kishi maǵlıwmatlar bazaların fayl sistemada saqlawǵa boladı, al úlken maǵlıwmatlar bazaları kompyuter klasterlerde yamasa bultlı saqlaǵıshta saqlanadı. Maǵlıwmatlar bazaların proektlestiriw formal metodlar menen ámeliy pikirlerdi qamtıydı, sonıń ishinde maǵlıwmatlardı modellestiriw, maǵlıwmatlardı ónimli usınıw hám saqlaw, soraw tilleri, qupıya maǵlıwmatlardıń qáwipsizligi menen qupıyalılıǵı, sonıń menen qatar bir mezgilde erisiwdi qollaw hám qátelerge shıdamlılıqtı qosqanda, bólistirilgen máselelerdi óz ishine aladı.
Kompyuter alımları maǵlıwmatlar bazasın basqarıw sistemaların qollaytuǵın maǵlıwmatlar bazası modellerine sáykes klassifikaciyalaydı. Relyaciyalıq maǵlıwmatlar bazası 1980 jılları ústem boldı. Bul model maǵlıwmatları kesteler qatarındaǵı qatarlar menen baǵanalar retinde hám olardıń basım kópshiligi maǵlıwmatlardı jazıw hám soraw ushın SQL tilin paydalanadı. 2000 jılları relyaciyalıq emes maǵlıwmatlar bazası ataqlı boldı, olar NoSQL dep ataladı, óytkeni olar hártúrli soraw tillerin paydalanadı.
Terminologiya hám sholıw[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Formal túrde, “maǵlıwmatlar bazası” paydalanıwshılarǵa bir yamasa bir neshe maǵlıwmatlar bazaları menen óz-ara háreketlesiwge imkaniyat beretuǵın hám kiriwdi támiyinleytuǵın kompyuter programmalıq támiynattıń integraciyalasqan jıynaǵı bolıp tabılatuǵın “maǵlıwmatlar bazasın basqarı sistemasın” (MBBS) paydalanıw arqalı kiriwge baylanıslı maǵlıwmatlar jıynaǵın bildiredi, yaǵnıy maǵlıwmatlar bazasındaǵı barlıq maǵlıwmatlar (biraq belgili bir maǵlıwmatlarǵa kiriwdi shekleytuǵın sheklewler bolıwı múmkin). MBBS úlken kólemdegi informaciyanı kirgiziwge, saqlawǵa hám alıwǵa imkaniyat beretuǵın hártúrli funkciyalardı támiyinleydi hám bul informaciyanıń qalay uyımlastırılǵanın basqarıw usılların usınadı.
Olardıń arasında tıǵız baylanıs bolǵanlıqtan, “maǵlıwmatlar bazası” termini kóbinese maǵlıwmatlar bazasına hám onı basqarıw ushın paydalanatuǵın MBBS-na silteme beriw ushın tosınnan paydalanıladı.
Kásiplik informaciyalıq texnologiyalar áleminen tıs maǵlıwmatlar bazası termini jiyi hár qanday tiyisli maǵlıwmatlar jıynaǵına (elektron keste yamasa kartoteka sıyaqlı) silteme beriw ushın paydalanıladı, óytkeni ólshem menen paydalanıw talapları ádette maǵlıwmatlar bazasın basqarıw sistemasın paydalanıwdı talap etedi.[1]
Qollanıwdaǵı MBBS tórt tiykarǵı funkcional toparǵa bóliniwi múmkin maǵlıwmatlar bazasın hám onıń maǵlıwmatların basqarıwǵa imkaniyat beretuǵın hár túrli funkciyalardı támiyinleydi:
- Maǵlıwmatlardı anıqlaw - maǵlıwmatlardı shólkemlestiriwdi anıqlaytuǵın anıqlamalardı jaratıw, ózgertiw hám óshiriw.
- Jańalaw - anıq maǵlıwmatlardı kirgiziw, ózgertiw hám óshiriw.[2]
- Izlew - informaciyanı tikkeley paydalanıwǵa yamasa basqa qollanbalar menen keyingi qayta islewge arnalǵan formada beriw. Alınǵan maǵlıwmatlar tiykarınan maǵlıwmatlar bazasında saqlanatuǵın formada yamasa maǵlıwmatlar bazasındaǵı bar maǵlıwmatlardı ózgertiw yamasa biriktiriw arqalı alınǵan jańa formada bolıwı múmkin..[3]
- Administraciyalıq - paydalanıwshılardı dizimnen ótkeriw hám baqlaw, maǵlıwmatlar qáwipsizligin támiyinlew, ónimlilikti baqlaw, maǵlıwmatlar tutaslıǵın saqlaw, parallel baqlaw menen jumıs islew hám sistemanıń kúpegen sátsizligi sıyaqlı ayırım waqıyalar menen búlingen informaciyanı tiklew.[4]
Maǵlıwmatlar bazası da, onıń MBBS belgili bir maǵlıwmatlar bazası úlgisiniń principlerine sáykes keledi. “Maǵlıwmatlar bazası sisteması” ulıwma maǵlıwmatlar bazası modeline, maǵlıwmatlar bazasın basqarıw sistemasına hám maǵlıwmatlar bazasına kiredi.
Fizikalıq tárepten maǵlıwmatlar bazası serverleri anıq maǵlıwmatlar bazaların saqlaytuǵın hám tek MBBS menen baylanıslı programmalıq quraldı iske qosatuǵın arnawlı kompyuterler bolıp tabıladı. Maǵlıwmatlar bazasınıń serverleri, ádette turaqlı saqlaw ushın keń yadı hám RAID disk massivleri bar kóp processorlı kompyuterler bolıp tabıladı. Joqarı tezliktegi kanal arqalı bir yamasa bir neshe serverlerge qosılǵan informaciyalıq maǵlıwmatlar bazası úlken kólemdegi tranzakciyalardı qayta islew ortalıqlarında da qollanıladı. MBBS kóplegen maǵlıwmatlar bazası qosımshalarınıń tiykarında jaylasqan. MBBS ornatılǵan tarmaq qollawı bar arnawlı kóp wazıypalı yadronıń átirapında qurılıwı múmkin, biraq házirgi waqıttaǵı MBBS ádette bul funkciyalardı támiyinlew ushın standart operaciyalıq sistemaǵa súyenedi.
MBBS aytarlıqtay bazardı quraytuǵınlıqtan, kompyuterler menen saqlawdı jetkiziwshiler ózleriniń rawajlanıw jobalarında da MBBS talapların jiyi esapqa aladı.
Maǵlıwmatlar bazaları menen MBBS olar qollaytuǵın maǵlıwmatlar bazası modeline (modellerine) (mısalı, relyaciyalıq yamasa XML), olar jumıs isleytuǵın kompyuterdiń túrine (túrlerine) (server klasterin uyalı telefonǵa), soraw tiline (yamasa) sáykes bóliniwi múmkin.) maǵlıwmatlar bazasına kiriw ushın qollanıladı (mısalı, SQL yamasa XQuery) hám ónimlilikke, masshtablawǵa, turaqlılıqqa hám qáwipsizlikke tásir etetuǵın olardıń ishki injeneriyasına.
Tariyxı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Maǵlıwmatlar bazalarınıń hám olardıń sáykes MBBS ólshemleri, imkaniyatları hám ónimliligi úlken dárejege ósti. Bul ónimlilikti arttırıwǵa processorlar, kompyuter yadı hám kompyuter tarmaqları tarawlarındaǵı texnologiyalıq alǵa ilgerlew imkaniyatın berdi. Maǵlıwmatlar bazası koncepciyası 1960 jıllardıń ortasında keńnen tarqalǵan magnitli diskler sıyaqlı tikkeley tasıwshı saqlaw qurallarınıń payda bolıwı menen múmkin boldı; burınǵı sistemalar magnitli lentadaǵı maǵlıwmatlardı saqlawǵa súyendi. Maǵlıwmatlar bazası texnologiyasınıń keyingi rawajlanıwı maǵlıwmatlar modeline yamasa strukturasına tiykarlanǵan úsh dáwirge bóliwge boladı: navigaciyalıq,[5] SQL/relyaciyalıq hám keyingi relyaciyalıq.
Eki tiykarǵı erte navigaciyalıq maǵlıwmatlar modeli iyerarxiyalıq model hám CODASYL modeli (tarmaq modeli) edi. Olar bir jazbadan ekinshisine qatnastı baqlaw ushın kórsetkishlerdi (kóbinese fizikalıq disk adressleri) paydalanıw menen sáwlelendi.
Dáslepki ret 1970 jılı Edgar F.Kodd usınǵan relyaciyalıq model qollanbalar maǵlıwmatlardı keyingi siltemeler arqalı emes, mazmunı boyınsha izlew kerek dep talap etiw arqalı usı dástúrden shıqtı. Relyaciyalıq modelde hárqaysısı basqa túri ushın paydalanatuǵın buxgalterlik kitap stilindegi kesteler jıynaǵı qollanıladı. Tek 1980-jıllardıń ortasında ǵana esaplaw texnikası relyaciyalıq sistemalardı (MBBS hám qosımshalar) keńnen qollanıwǵa imkaniyat beretuǵınday kúshli boldı. Degen menen 1990 jıllardıń basında relyaciyalıq sistemalar barlıq keń kólemli maǵlıwmatlardı qayta islew qosımshalarında basım boldı hám 2018 jılıda olar ústem bolıp qaladı: IBM Db2, Oracle, MySQL hám Microsoft SQL Server eń kóp izlenetuǵın MBBS bolıp tabıladı.[6] Relyaciyalıq model ushın standartlastırılǵan SQL maǵlıwmatlar bazasınıń ústem tili basqa maǵlıwmatlar modelleri ushın maǵlıwmatlar bazası tillerine tásir etti.
Obyektli maǵlıwmarlar bazası 1980 jılları obyekt penen relyaciyalıq tosıqtıń sáykessizliginiń qolaysızlıǵın aldın alıw ushın islep shıǵarıldı, bul “post-relyaciyalıq” terminniń payda bolıwına, sonıń menen bir qatarda gibridli-relyaciyalıq maǵlıwmatlar bazalarınıń rawajlanıwına ákeldi.
2000 jıllardıń aqırında relyaciyadan keyingi maǵlıwmatlar bazalarınıń keyingi áwladı tez gilt-mánis saqlaǵıshların hám hújjetke baǵdarlanǵan maǵlıwmatlar bazaların engizip, NoSQL maǵlıwmatlar bazaları retinde belgili boldı. NewSQL maǵlıwmatlar bazaları dep atalatuǵın básekiles “keyingi áwlad” kommerciyalı relyaciyalıq MBBS menen salıstırǵanda NoSQL-diń joqarı ónimliligin sáykeslendiriwge baǵdarlanǵan relyaciyalıq/SQL modelin saqlaytuǵın jańa engiziwlerge háreketti basladı.
2000-jıllar, NoSQL hám NewSQL[redaktorlaw | derekti jańalaw]
XML maǵlıwmatlar bazaları XML hújjetiniń atributları tiykarında soraw jaratıwǵa imkaniyat beretuǵın strukturalıq hújjetke baǵdarlanǵan maǵlıwmatlar bazası túri bolıp tabıladı. XML maǵlıwmatlar bazaları tiykarınan maǵlıwmatlar júdá iykemliden qattı qatańǵa shekem ózgeriwi múmkin maǵlıwmatlar jıynaǵı retinde qolaylı qarastırılatuǵın qollanbalarda qollanıladı: mısalı ilimiy maqalalar, patentler, salıq ótinishleri hám kadrlıq jazbalar kiredi.
NoSQL maǵlıwmatlar bazaları kóbinese júdá tez, bekitilgen keste sxemaların talap etpeydi, normadan tıs maǵlıwmatlardı saqlaw arqalı biriktiriw operaciyaların boldırmaydı hám gorizontal masshtablawǵa arnalǵan.
Sońǵı jılları bóliwge shıdamlılıǵı joqarı ǵalabalıq en jayǵan maǵlıwmatlar bazalarına talap joqarı boldı, biraq CAP teoremasına sáykes, bólingen sistema bir mezgilde sistemalı, qoljetimlilik hám bólimlerge shıdamlılıq kepilliklerin támiyinlew múmkin emes. Bólingen sistema bir waqıtta usı kepilliklerdiń hár qanday ekewin qanaatlandıra aladı, biraq úshewin birdey emes. Usı sebepli kóplegen NoSQL maǵlıwmatlar bazaları maǵlıwmatlar sáykesliginiń tómenletilgen dárejesi menen qoljetimlilik penen bólimge shıdamlılıq kepilliklerin támiyinlew ushın túpkilikli sáykeslik dep atalatuǵın nárseni paydalanadı.
NewSQL - bul SQL-di paydalanıwda hám dástúrli maǵlıwmatlar bazası sitemasınıń ACID kepilliklerin saqlap, tranzakciyalardı onlayn qayta islew (oqıw-jazıw) jumıs júklemeleri ushın NoSQL sistemalarınıń birdey masshtablanatuǵın ónimliligin támiyinlewge baǵdarlanǵan zamanagóy relyaciyalıq maǵlıwmatlar bazası klası.
Paydalanıw jaǵdayları[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Maǵlıwmatlar bazaları shólkemlerdiń ishki operaciyaların qollaw hám tutınıwshılar hám jetkiziwshiler menen onlayn óz-ara baylanıslardı támiyinlew ushın paydalanıladı.
Maǵlıwmatlar bazaları administrativ informaciyanı hám injenerlik maǵlıwmatlar yamasa ekonomikalıq modeller sıyaqlı kóbirek qánigelestirilgen maǵlıwmatlardı saqlaw ushın paydalanıladı. Mısalı kompyuterlestirilgen kitapxana sistemaları, ushıwdı bronlaw sistemaları, kompyuter bólimlerin inventarizaciya sistemaları hám veb-saytlardı maǵlıwmatlar bazasındaǵı veb-betler jıynaqları retinde saqlaytuǵın kóplegen kontentti basqarıw sistemaları kiredi.
Derekler[redaktorlaw | derekti jańalaw]
- ↑ Ullman & Widom 1997, s. 1.
- ↑ „Update Definition & Meaning“. Merriam-Webster. 25-fevral 2024-jılda túp nusqadan arxivlendi.
- ↑ „Retrieval Definition & Meaning“. Merriam-Webster. 27-iyun 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi.
- ↑ „Administration Definition & Meaning“. Merriam-Webster. 6-dekabr 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi.
- ↑ Bachman 1973.
- ↑ „TOPDB Top Database index“. pypl.github.io.
Qosımsha oqıw[redaktorlaw | derekti jańalaw]
- Ling Liu and Tamer M. Özsu (Eds.) (2009). "Encyclopedia of Database Systems, 4100 p. 60 illus. ISBN 978-0-387-49616-0.
- Gray, J. and Reuter, A. Transaction Processing: Concepts and Techniques, 1st edition, Morgan Kaufmann Publishers, 1992.
- Kroenke, David M. and David J. Auer. Database Concepts. 3rd ed. New York: Prentice, 2007.
- Raghu Ramakrishnan and Johannes Gehrke, Database Management Systems.
- Abraham Silberschatz, Henry F. Korth, S. Sudarshan, Database System Concepts.
- Teorey, T.; Lightstone, S. and Nadeau, T. Database Modeling & Design: Logical Design, 4th edition, Morgan Kaufmann Press, 2005. ISBN 0-12-685352-5.
- CMU Database courses playlist
- MIT OCW 6.830 | Fall 2010 | Database Systems
- Berkeley CS W186
Sırtqı siltemeler[redaktorlaw | derekti jańalaw]
- DB File extension – DB keńeytpesi bar fayllar tuwralı informaciya