Saadiy Sheraziy

Wikipedia, erkin enciklopediya
[[Fayl:Saadi Shirazi.jpg|280px|súwret]]
Tuwılǵan sánesi 1210[1]
Qaytıs bolǵan sánesi 9-dekabr 1292[2][3]

Saadiy Sheraziy Shıg'ısta og'ada ken' taralg'an shayırlardın' biri. Ra'wiyatlarg'a qarag'anda Saadiy uzaq o'mir su'rgen (ayırım ra'wiyatlarg'a qarag'anda onın' 120 jıl jasag'anı so'z etiledi). Ol o'mirinde ko'p sayaxat qılg'an. Onın' mong'ollar jawgershiliginen son'g'ı sayaxatı - ma'jbiriy sayaxat ha'm Watanınan ma'jbiriy bas alıp ketken. 30 jılg'a shekem tu'rli ma'mleketlerde ju'rgen. Tu'rli adamlardı ko'rgen. Basınan tu'rli qıyınshılıqlardı o'tkizgen. Saadiy shama menen 70 jaslarında o'z ata qalası Sherozg'a qaytadı ha'm sol uzaq ha'm awır saparı dawamında ko'rgen, bilgen, esitken, bastan keshirgenleri negizinde 1257-jıl "Bostan", 1258-jılı "Gu'listan" dep atalg'an shıg'aramaların jazadı.

Ol "Bostan" shıg'armasının' birinshi babında ka'mbag'al adamlarg'a qayırqomlıq qılıw so'z etiledi. Bir waqıtları Damashqta ju'z bergen ashlıq ha'm sol ashlıq da'wirinde ko'pten beri ko'rispegen dostı menen ushırasıp qalg'anı haqqında so'z etiledi. Da'slep, Saadiy qurg'aqshılıq ha'm ashlıq na'tiyjesinde ju'z bergen kartinanı to'mendegishe sa'wlelendiredi:

Damashıqta sonday qa'ha'tshılıq boldılar,
Su'ygenler yarın ha'm umıttılar,
Aspan jerge sonsha baqıllıq ko'rsetti,
Egin ha'm daraqlar la'bi, mazası qashtı.
Eski saylarda ha'm suwlar qurıdı,
Jetimlerdin' ko'z jasınan basqa suw qalmadı.

Ba'lki jesir hayaldın' ahı edi, tek te,
Daraqlar da'rwishler sıyaqlı ko'rimsiz edi,
Zorlardın' da ku'shi ketip, da'rmanı qurıg'an edi,
Qırlarda geshir, na' bag'larda miywe ko'rinbes edi.
Bag'lardı shegirtkeler jese, shegirtkeni adamlar jer edi.

Ma'mlekette a'ne sonday awhal hu'kim su'rip turg'anda Saadiy aldına bir bay dostı kirip keledi. Onın' awhalı burıng'ıdan pu'tkilley o'zgerip ketken, tek g'ana terisi menen su'yegi qalg'an, sonday da'reje de arıq, onın' ne ushın qalay bunday awhalg'a tu'sip qalg'anın soraydı. Ol bul sorawdın' orınsızlıg'ınan qapa bolıp: Adamlardın' awhalın ko'rip atırg'anın' joqpa? Bunnan artıq azap bolmaydı. Jawın jawmay atır dep juwap beripti. Og'an Saadiy Sheraziy:- Qıyın bolsa kambag'allarg'a qıyın, sen baysan'g'o deydi. Bug'an ol bılay dep juwap beredi:

Bul bolsa da ma'rdanalar,
Turalmas qarap, eger ıg'ıp ketse doslar,
Ju'zim joqshılıqtan emes zayıran,
Jalan'ash, ashlarg'a o'rtener jan,
Aqıllı kisi xoshlamas hesh qashan,
Elin ha'm o'zin jismine bir ziyan,
Shu'kir ta'nim saw quwatlıman,
Dilim titirener o'zgeler da'rtimen,
İlajsız kesel janında bolsa eger,
Kisi sappa saw bolsa da qayg'ı basar,
Ko'ringende ashlar, g'rib ha'm jag'daysız,
Za'ha'r bolg'ay awzımdag'ı ha'r tislem nan,
Eger ba'nt bolıp zindanda dostı jatsa.
Qaysı kisi gu'lzarda sayranlar eter.

Saadiy bul hikayada waqıya ha'm adamlardın' sırqı su'lderin real su'wretlew menen sheklenbesten, olardın' ishki du'nyasın, psixolgiyasın da turmıstag'ıday etip sa'wlelendiredi. Bunday hikayalar "Bostan" da ju'da' ko'p. Saadiydegi realistlik tendentsiya onın' joqarı gumanistlik ideyaları menen xızmet etedi. Xalıqtın' awır awhalın real sa'wlelendiriw menen birge, u'stem toparlardı adamgershilikke, insapqa, a'deplikke shaqıradı.

Saadiy "Gu'listan" shıg'armasında da realistlik tendentsiyanı ko'remiz. Ol xalıqlıq pozitsiyasında turıp zalımlardı, olardın' iplas ha'reketlerin hesh ekilenbesten so'z etedi. Ma'selen ondag'ı bir hikayatta Hajjoj degen zalım arab patshası g'a'rib bir da'rwishten o'zinin' haqqına bir duwa qılıwın soraydı.
Da'rwish: -"ey, quda, bunın' janın al!" degen duwa qıladı.
Hajjoj hayran bolıp: - "Quda haqı bul qanday duwa?"- deydi.
Da'rwish bolsa:- Bul ha'm sen ushın ba'rshe musılmanlar ushın en' jaqsı duwa! "-dep juwap beredi.

Ja'ne bir hikayatta bir insapsız patsha bir parsıdan "İbadatların' ishinde en' jaqsısı qaysı" dep soraydı. İbadatshı bolsa: "Senin' ushın ku'nnin' yarımında uyqlaw. Sebebi, sol waqıtta sennen adamlarg'a za'llel kelmeydi" - dep juwap beripti.

Saadiy hikayatlarının' formalarınan ko'rinip turg'anınday, olar xalıq awızeki do'retplerindegi hikayatlarg'a ha'm ku'ldirgi a'n'gimelerge ju'da' jaqın keledi. Shayırdın' "Gu'listan" ha'm "Bostan" atlı danıshpanlıq shıg'armları du'nya a'debiyatında teren' iz qaldırdı.

  1. (unspecified title)
  2. — Т. 5. — С. 597.
  3. — Т. 8. — С. 719.