Aral teńizi ushın derekti kóriw

{{Teńiz
| Ocean_name         = Aral teńizi<!-- solayınsha qaldırsa boladı, bunda bet atı qabıl etiledi-->
| image_Ocean        = AralSea1989 2014.jpg
| caption_Ocean      = Aral teńiziniń 1989- hám 2014-jıllardaǵı kórinisi
| image_bathymetry   = <!--batimetriya súwreti-->
| caption_bathymetry = <!--batimetriya súwretine túsindirme-->
| location           = {{KAZ}}<br>{{UZB}}
| coords             = {{Coord|45|N|60|E|type:waterbody_scale:5000000|display=inline,title}}
| type               = qurǵaqlıq ishindegi tábiyiy kól
| inflow             = Arqadan: [[Sırdárya]], Qubladan: tek jer astı suwları, (dáslep [[Ámiwdárya]] quyılǵan)
| outflow            = <!--suw shıǵatuǵın jerleri-->
| catchment          = {{Convert|1549000|km2|mi2|-2|abbr=on}}
| basin_countries    = {{Collapsible list|[[Awǵanstan]]<br>[[Iran]]<br>[[Qazaqstan]]<br>[[Qırǵızstan]]<br>[[Rossiya]]<br>[[Tájikstan]]<br>[[Túrkmenstan]]<br>[[Ózbekstan]]}} <ref name=aral.unece.org>{{cite web|url=https://www.unece.org/fileadmin/DAM/env/water/blanks/assessment/aral.pdf|title=DRAINAGE BASIN OF THE ARAL SEA AND OTHER TRANSBOUNDARY SURFACE WATERS IN CENTRAL ASIA|website=United Nations Economic Commission for Europe (UNECE)|date= 2005|access-date= 4 February 2016}}</ref>
| length             = <!--eń úlken uzınlıǵı-->
| width              = <!--eń úlken keńligi-->
| area               = {{Convert|68000|km2|mi2|-2|abbr=on}}<br>(1960, bir kól)<br>{{Convert|28687|km2|mi2|0|abbr=on}}<br>(1998, eki kól)<br>'''{{Convert|17160|km2|mi2|0|abbr=on}}'''<br>'''(2004, tórt kól)'''<br>Arqa:<br>{{Convert|3300|km2|mi2|-1|abbr=on}}(2008)<br>Qubla:<br>{{Convert|3500|km2|mi2|-1|abbr=on}}(2005)
| depth              = Arqa: {{Convert|8.7|m|ft|0|abbr=on}}(2014){{citation needed|date=Iyul 2014}}<br>Qubla: {{Convert|14|-|15|m|ft|0|abbr=on}}(2005)
| max-depth          = Arqa:<br>{{convert|42|m|ft|0|abbr=on}}(2008)<ref name="ENS wire">{{cite news|url=http://www.ens-newswire.com/ens/aug2008/2008-08-01-01.asp|title=The Kazakh Miracle: Recovery of the North Aral Sea |publisher=[[Environment News Service]]|date=1 August 2008|access-date=22 March 2010| archive-url=https://web.archive.org/web/20100412135936/http://www.ens-newswire.com/ens/aug2008/2008-08-01-01.asp|archive-date=12 April 2010 |url-status=live}}</ref><br>{{Convert|30|m|ft|0|abbr=on}}(2003)<br>Qubla:<br>{{Convert|37|-|40|m|ft|0|abbr=on}}(2005)<br>{{convert|102|m|ft|0|abbr=on}}(1989)
| volume             = Arqa: {{Convert|27|km3|mi3|0|abbr=on}}(2007){{citation needed|date=July 2014}}
| residence_time     = <!--suw aylanıw waqtı-->
| salinity           = <!--shorlılıǵı-->
| temperature_high   = <!--eń bálent temperaturası-->
| temperature_low    = <!--eń pás temperaturası-->
| shore              = <!--qırǵaq uzınlıǵı-->
| islands            = Áwel [[Vozrojdenie]] atlı atawı bolǵan
| cities             = <!--xalıq punktleri-->
| trenches           = <!--jarılǵan jerleri-->
| benches            = <!--túbindegi qıyalıqlar-->
}}
'''Aral Teńizi''' ({{lang-kk|Aral teñızı}}, {{lang-uz|Orol dengizi}}) — [[Orta Aziya]] teńizi.

== Tariyxı ==
[[File:Aral Sea.gif|250px|thumb|1960-2014]]
Aral teńizi qumlı qurǵaq klimatlı ortalıqta jaylasqan bolıp ol áyyemgi Sarmat teńizi qaldıqlarınıń biri bolıp esaplanadı. Teńizdiń uzınlıǵı 1950-jılları 426&nbsp;km bolsa, al eni 284&nbsp;km di quraǵan, onıń eń shuqır jeriniń tereńligi 68 metr bolǵan. Teńizdiń 96%in suw menen qaplaǵan, onıń 4%in qurǵaqlıq quraǵan. Teńiz suwı aylanısı yamasa háreketi saat tili boyınsha háreket etedi. Teńiz kaynozoy erası ortalıǵında 21 mln. jılı, 1200 jıl burın Aral teńizi Kaspiy teńizi menen baylanısta bolǵan, bul 1573-jılǵa shekem dawam etken.

Burın [[Ámiwdárya]] (Okus) Uzboy deltasınan [[Kaspiy teńizi]]ne quyǵan, al Torǵay dáryası Aralǵa quyǵan. Belgili grek alımı Klavdiy Ptolomey 1800 jıl burın jasaǵan bolıp, ol óziniń"Almagest" (Ullı qurılısshı) miynetinde dúnyanıń kartasın sızǵan, ol kartanı 27 bólekke bóldi. Sonıń 22-kartasında Aral teńizi menen Kaspiy teńizleri súwretlengen. Kartada kórsetiwinshe Kaspiyge Zarafshan hám Ámiwdárya (Okus) quyıp turǵan. Ámiwdárya 62000 jıl burın Tyanshan tawınan baslap Fergana oypatlıǵınan aǵıp ótken. Sonıń menen birge sayaxatshı [[Marko Polo]] oǵan "İon" dep at bergen, al [[Sırdárya]]nı Yaskart dep ataǵan. Aral teńizi jaǵasınan (Sarıqamıs, Akespe) den 80 m tereńlikten arxeologiyalıq qazılmalar boyınsha tasqa aylanǵan kit omırtqasınıń hám qızıl balıqtıń súyekleri tabıldı, ol oligatsena dáwirinde jasaǵanı anıqlandı. Usı orınǵa jaqın yamasa [[Nókis|Nókistiń]] qubla tárepinde jaylasqan [[Shılpıq|Shılpıqtıń]] átiraplarınan akula tisi qaldıǵı tabıldı, bul sonnan derek beredi teńiz áyyemgi dáwirlerde dúnyalıq okeanlar menen baylansta bolǵanın kórsetedi.

áyyemgi tariyxıy qol jazbalarda Aral teńizin óz dáwirlerinde hár qıylı atlar menen ataǵan, mısalı: 880-jılı İbn Xordadbek onı "Kurder" kóli dep atasa, 961-jılı İstaxdi "Kazbin" dep ataǵan, al 1334-jılı Xafizi "Abduda" dep ataǵan, soń XIII-ásirden baslap házirgi atı menen atalıp kiyatır.

Sayaxatshılar Aral teńizin kartaǵa hár qıylı dáwirlerde suwretke túsirgen. Onı kartaǵa anglichanlı Djenkinson 1758-jılı kartaǵa túsirgen bolsa, al 1664-jılı gollandlı Nikolay Bitsen túsirgen. Teńizdiń tábiyatın izertlewde Butakov penen Shevchenkonıń miynetleri júdá kóp boldı. Butakov ekspeditsiyaǵa eki qayıq tayarlap, kemeniń kapitanı etip Qara teńizdiń teńizshisin qoydı, al ekinshi kemede Shevchenkonıń ózi 27 adam menen teńizdi sayaxat etti. Aral teńizin Butakov óziniń ekspeditsiyası menen birge júrip 1840-jılı kartaǵa túsirgen.

Maǵlıwmatlar boyınsha 159-jılı [[Barsakelmes atawı|Barsakelmes]] atawınıń batıs bólimi qurǵaqshılıq penen qosıldı, al keyin ala teńizdiń tolısıwı menen qaytadan qurǵaqshılıqtan ayırıldı. Angliyalı Tomson 1740-jılı jazıwınsha tómengi Ámiwdáryada qaraqalpaqlar jasaydı dep kórsetken, olar qamıstan jasalǵan qayıqlarda júzip balıq awlaydı hám qamıstan jasalǵan úylerde jasaydı dep jazıp ketken. Sońǵı XVI-XVII ásirlerdiń baslarında Jańa Qosjetpes, Uyalı, [[Vozrojdenie atawı|Vozrojdenie]] atawları payda boldı. Aral teńizine Jańa dárya 1819 jıldan baslap suw quyıwın toqtattı, al Quwan dárya 1823-jıldan suw quymay qaldı. Teńiz 1870 jılları Sarı qamıs kóli menen baylanısta bolǵan dep kórsetedi.

Rossiya eń birinshi ret Aral teńizine óz kemesin 1853-jılı túsirdi. 188-jıl A.Nikolaevtiń basshılıǵında Aral teńizine ekspeditsiya shólkemlestirildi. Aral teńizniń arqa bóleginde akademik L. Berg teńizdiń balıqlar dúnyasın izertledi. Teńizdi balıqshılıq retinde paydalanıw maqsetinde patsha Rossiyası 1905-ılı jańa temir jol qurılısın basladı. 1913-jılı Aral teńizi poselkasında 1026 adam jasaǵan, ol 30 jılday qala dep ataldı. Aral balıqshılıq izertlew stantsiyası 1920-jılı dúzildi, 1970-jılǵa shekem Aralda 34 túr balıq bolıp, sonıń 24 túri óndiriste áhmiyetli bolǵan. Házirgi waqıtta bul túrlerden hesh qaysı qalmaǵan. Aral teńizinde 1946-jılı 234-320 ts. balıq awlanıp, Qazaqstan bóliminde 5 balıq zavodı, bir balıq kombinatı, al qubla Aralda 5 balıq zavodı 1  balıq konserva kombinatı, 20 balıq qabıllaw punkti bolǵan. Aral teńizi jaǵalawında [[Moynaq]] qalasında 33 milletke jaqın xalıq jasaǵan. 1960-1990-jıllar aralıǵında Moynaq qalasınıń xalǵı 15 mıń adamǵa qısqarıp, al Qazaqstannıń Qızıl orda oblastı jaǵalawlarında 40 mıńǵa shamalas adamlar kóship ketken. 1992-jılı teńizdiń qáddi 1948-jılǵa salıstırǵanda 50 metrge túsip ketti. 1961-1981-jılları suwdıń qáddi 8 metrge tústi. 1992-jılı 18 metrge túsip ketti, al teńizdiń kólemi 3,1 metrge qısqarıp duzlılıǵı 2,5-3 mártebe astı. 1960-jılları Aral teńizi basseynde súrilgen jerlerge suwǵarıw 1913-jılǵa salıstırǵanda 3 mln ga ósti. Ámiwdárya hám Sırdáryanıń 64,6 kub metr suwdı suwǵarıw ushın paydalanıldı. 1957-jılı 58 gektarlı Ámiwdáryanıń aǵımı bólimindegi jerinde ondatra terisi jılına 1 mln. dana jetistirildi. Házirgi waqıtta ol 10 mıń danaǵa shamalas awlanadı.

Ámiwdárya menen Sırdárya suw jıynawshı maydanı taw bóliminde 350&nbsp;km kv quraydı. Sırdárya suw balansın qar hám muzlardıń esabınan toplap, al Ámiwdárya muzlı, qarlı hám jer astı suwları hám az muǵdarda jawın-shashın suwları menen toyınadı.

Aral teńiziniń suw resursı 127 kub km quraydı. 1970-jılları dáryanıń suwǵarmalı jerlerge paydalanıw boyınsha hár qıylı maǵlıwmatlar bar onıń 33,5-37,0&nbsp;km kubtı quraǵan. Keyingi waqıtları ulıwma suw menen támiyinleniw sisteması joqarı aǵısı 22&nbsp;km kub, ortasha aǵıs 10–12&nbsp;km kub, tómengi 10&nbsp;km kub. 1930-40-jılları dárya suwınıń ortasha minerallıǵı 0,25 ml/g bolsa, al joqarı bóliminde 0,50 ml/g bolǵan. 1960-jıldan baslap suwdıń duzlılıǵı joqarı dárejede artıp ketti. 1960-jılları tómengi Ámiwdárya bólimindegi qamıslıqlar florası 200 mıń gektar bolıp, onıń ónimdarlıǵı 78-255 ts ge deyin boldı. Dárya suwınıń tartılıp ketiwi sebebinen bul jerlerde qamıslıqlar azayıp ketti. Házirgi waqıtta onıń ónimdarlıǵı 5-15 ts ge túsip qaldı. Ámiwdárya tiykarınan muzlı qarlı suw menen támiynlenip onıń azǵantay bólimin 1&nbsp;mm jawın-shashın suwı menen támiynlenedi. Nókiske jaqınlaǵanan baslap Ámiwdárya deltası baslanadı. Ol 7 mıń km kv iyeleydi. Ámiwdárya suwǵarmalı jerlerdiń 2,5 mıń gektarın támiynleydi. Ulıwma Qaraqum kanalı aralıǵında házirgi waqıtta 1200&nbsp;km den zıyat bolıp, kanaldıń suwınıń 20% ti qumǵa sińip ketedi, al 22% ti hár qıylı tarmaqlarǵa ketedi. Ámiwdárya 1934-60-jılları Aral teńizine 38,6&nbsp;km kub di quyǵan. Házirgi waqıtta 2–4&nbsp;km kub suwdı jılına quyadı. Aral teńizi basseyninde biotanıń ózgeriwi, jerdiń shorlanıwı, qurǵawı ulıwma 3,23 mln gektardı quraydı. Házirgi waqıtta Ámiwdárya deltasında teńiz jaǵalawlarında ortasha jer ústindegi fito massa yamasa qamıslıqlar 1876 ts ga bolıp qurǵaq jerlerde 37,6 ts ga, al duzlı jerlerinde 18,3 ts ga quraydı.

== Derekler ==
{{Derekler}}

[[Kategoriya:Tariyx]]
[[Kategoriya:Kóller]]