Balıqshılıqtıń dúnya hám Ózbekstandaǵı rawajlanıw tariyxı, házirgi jaǵdayı hám de rawajlanıw keleshekleri
BALÍQSHÍLÍQTÍŃ DÚNYA KÓLEMINDEGI RAWAJLANÍW TARIYXÍ
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Balıqshılıqtıń áyyemgi dáwirlerdegi jaǵdayı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Balıqshılıq áyyemgi dáwirlerden berli adamlar ushın áhmiyetli bolǵan bir iskerlik bolıp tabıladı. Áyyemgi insanlar suw ishindegi haywanlar, sonıń menen birge balıqlar menen óz-ara qatnaslardıń dúzilisin shólkemlestiriw menen basladı. Balıqshılıqtıń áyyemgi dáwirdegi jaǵdayın kórip shıǵıw ushın, dáslepki insanlar hám olardıń balıqshılıq menen baylanıslı xızmetlerin kórip shıǵamız :
Orta ásirler hám áyyemgi civilizatsiyalar: Áyyemgi insanlar suw suwınan, dáryalarınan hám teńizlerden aǵımın, mámleketlerdi kóriw, ózleriniń balıqshılıǵın rawajlandırdı. Mısal ushın, Egipet, Mezopotamiya, Mayalardıń kóplegen mámleketleri, balıqshılıqta rawajlanıp, suw resurslarınan paydalanıw hám azıqlardıń jetekshilik menen azıqlanıwın támiyinlewde balıqshılıqtıń áhmiyetin ańlap, onnan paydalandı.
Balıqshılıqtıń Aziyadaǵı jaǵdayı: Aziya boylap, balıqshılıq áyyemgi dáwirlerden berli ǵalabalasqan edi. Uyǵurlar, Qitay, Xorezm, Tajikistan hám basqa mámleketlerde balıqshılıq rawajlandı hám xalıq onıń menen azıq-awqat penen támiyinledi.
Balıqshılıq hám mádeniy turmıs: Balıqshılıqtıń rawajlanıwı menen, mádeniy turmısta da ózgerisler boldı. Áyyemgi aymaqlarda balıqshılıq mádeniyatı, suw menen baylanıstı kúsheytip, kóplegen qalalar hám mámleketler suwına qurılǵan edi.
Texnologiyalıq rawajlanıw: Áyyemgi insanlar, balıqtı tutıw ushın balıqqa udar beretuǵın ásbaplar islep shıǵıwda innovaciyalar kirgizdi. Olar balıqtı kóshiriw, tutıw hám ózlestiriw ushın halqalar, oyınlar hám ásbaplar islep shıqtı.
Áyyemgi balıqshılıq hám suw qosımshaları: Áyyemgi insanlar balıqtı tutıw ushın áyyemgi suw ıdısları, qurılmaları hám basqa qurallardı islep shıqdı. Bul ásbaplar balıqtı alıp, saqlaw, transport qılıw hám azıq-awqattı tayarlawda júdá zárúrli boldı.
Bular áyyemgi dáwirde balıqshılıqtıń jaǵdayın tariyplewde tiykarǵı túsinikler esaplanadı. Bul, insanlar tariyxında suw baylıqları menen baylanıslı zárúrli bir iskerlik bolıp, mádeniy turmıstı qáliplestiriwde jáne onıń rawajlanıwda úlken roli bolǵan tiykarǵı faktor esaplanadı.
Balıqshılıq — xalıq xojalıǵınıń suw háwizlerinde balıq rezervin kóbeytiw hám sapasın jaqsılaw menen shuǵıllanatuǵın tarawı; balıq ósiriw ilajları (balıqtı jasalma usılda kóbeytiw jáne onı jańa jaǵdayǵa úyretiw, jańa túrdegi balıqlardı jetistiriw, suw háwizleriniń meliorativ jaǵdayın jaqsılaw) dıń biologiyalıq tiykarların hám tiykarǵı balıq ósiriw processleri (er jetken balıqlardı tutıw, balıq máyegin asırıw, balıq bagıw hám basqalar) dıń biotexnikasın islep shıǵıwshı pán. Balıqshılıq tábiyiy suw háwizleri balıqshılıǵına hám jasalma suw saqlaǵısh balıqshılıǵına bólinedi. Balıqshılıqta suw háwizleriniń meliorativ jaǵdayı jaqsılanadı, balıq jasalma islenedi, balıq máyek qoyatuǵın hám jas balıqshalar ósetuǵın orınlarda tiyisli sharayat jaratıladı; balıqlarndıń máyek qóyatuǵın jayları tazalanadı, dárya bógetlerine balıq jolı jasaladı, jasalma máyek qoyıw jayları tayarlanadı. Tábiyiy suw háwizlerinde balıqlardı jasalma órshitiw, awlanatuǵın balıqlar muǵdarın kóbeytiw yamasa olardı jańa túrdegi balıqlar menen almastırıw jumısları ámelge asırıladı. Onıń ushın arnawlı balıq zavodları qurıladı. Balıq ósiriw maqsetinde suw bazalarınan paydalanıw, basqa túrdegi balıqlardı usı jayǵa alıp kelip ıqlımlastırıw da balıqshılıqtıń tiykarǵı wazıypası bolıp tabıladı. Onıń ushın suw bazaları balıq tutıwǵa irkiniw beretuǵın puta hám arnawlı otdan tazalanadı, jas balıqshalardı kóbeytiw ushın balıqshılıq pitomnigi qurıladı. Balıqlar arnawlı suw saqlaǵıshlarda da óstiriledi. Bunday suw saqlaǵıshlarda balıqni órshitiw, baǵıwdan tartıp onı tutınıw etiletuǵın dárejege jetkezgenge shekem bolǵan processler ámelge asıriladı. ÓzRnıń dárya hám kólinde 106 túrdegi balıqlar ámeldegi (zaǵara balıq, dóńpeshana, sila, oksha, jarqıraǵanbalıq, jılanba, shortan, ılaqa balıq, qızılkóz hám basqalar). Ózbekstanda balıqshılıqtı sanaat tiykarında rawajlandırıw 1937-jıldan baslanǵan. Sol jılı Tashkent wálayatınıń Joqarı Chirchiq rayonında “Tashkent balıq shabaqları xojalıǵı” dúzildi. Keyinirek bul xojalıq balıq shabaqların balıq xojalıqları hám tábiyiy suw háwizleri ushın da jetkezip bere basladı. 1946-jıl Ózbekstan xalıq xojalıǵı Keńesi janında balıqshılıq xojalıǵı bas basqarması dúzildi. 1946-jıldan Tashkent wálayatınıń Zańgiota rayonında balıq jetistiriwge arnalǵan Damachi suw saqlaǵısh balıqshılıq xojalıǵı dúzildi hám jumısqa túsirildi.
1960-jıllarǵa shekem balıq ónimi tiykarlanıp, Aral teńizi, teńiz qasındaǵı kól hám Sirdarya hám de Ámiwdáryadan avlantuǵın edi (jılına ortasha 25 — 28 mıń t). Respublikada tek ǵana karip balıǵı jetilistiriledi hám suw saqlaǵıshlardan alınatuǵın ónim 15 — 18 s.ǵa den aspas edi. 1961-jılda Qitaydan keltirip, ıqlımlastırılgan ósimlikxor balıqlardan aq dóńpeshana, aq amur, tarǵıl dóńpeshana túrleri bul jerdiń sharayatına tez maslasıp, keyinirek balıq jetistiriwdiń keskin rawajlanıwına jay jarattı. Házirgi dáwirde respublika balıqshılıq xojalıqlarında jetilistiriletuǵın balıqlardıń 60—70% ósimlikxor. Ósimlikxor aq amurdan kanal hám kollektorlardı otdan tazalawda biologiyalıq meliorator retinde paydalanıladı. Ósimlikxor balıq túrleri Sirdarya hám Ámiwdaryada da tábiyiy órship, kóbeymekte (ayırım dóńpeshana balıqlardıń salmaǵı 80 kg ǵa shekem baradı). Respublikadaǵı suw bazaları da balıqshılıqtı rawajlandırıwda málim áhmiyetke iye. Hár jılı Toparkól suw bazasınan 500, Chimqorǵan hám Jizzaq suw bazalarınan 70—100 t ge shekem balıq awlanadı. Házirgi “Ózbalıq” korporatsiyası sistemasında 8 birlespe (Tómen Chirchiq “Balıqchi” tájiriybe-úlgili balıqshılıq birlespesi, Moynaq, Xorezm hám Jizzaq balıqshılıq birlespeleri, Qaraqalpaqstan balıqshılıq xojalıqları birlespesi hám basqalar), 7 kombinat (Sirdarya, Samarqand, Buxara, Qashqadarya, Surxandarya, Damachi hám Nawayi balıqshılıq kombinatları), 10 balıqshılıq xojalıǵı: Ándijan, Namangan, Ferǵana, Beshariq, Gulbaǵ (Namangan wálayatı), Jańajer (Sirdarya wálayatı), Kogan (Buxara wálayatı), Forish (Jizzaq wálayatı), Uzın (Surxandarya wálayatı) xojalıqları, sonıń menen birge Tashkent xonbalıq (Bostanlıq rayonı) xojalıǵı, Xorezm wálayatında Turtkul fermer xojalıǵı, balıq shabaqparı jetistiriw mámleket xojalıǵı (Jańajol), Ixtiopatologiya orayı (Tashkent), Chinoz balıq omuxta jem islep shıǵarıw kárxanası, kótere sawda telekleri hám basqa bar (1999 ). ÓzRda ulıwma maydanı 12 mıńǵa bolǵan jasalma kól hám suw saqlaǵıshlarda 22 mıń t. tovar balıq ónimleri jetistiriw múmkinshilikleri bar. Jetistiriletuǵın balıq túrlerin kóbeytiw, jaǵdayǵa uyqas túrlerin alıp kelip, ıqlımlastırıwda “Ózbalıq" korporatsiyasınıń suw háwizleri janıwarların úyreniw institutı (“Akvakultura”) xojalıqlarǵa jaqınnan járdem beredi.
Orta ásirlerdegi balıqshılıq
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Orta ásirlerde balıqshılıq zárúrli ekonomikalıq xızmetlerden biri bolıp, túrli social qatlamlar ushın azıq-awqat deregi esaplanǵan. Bul dáwirde balıqshılıq tiykarlanıp dárya, kól hám teńizlerde ámelge asırılǵan.
Balıqshılıqtıń tiykarǵı qásiyetleri:
Úskeneler hám usıllar :
- Qarmaq hám torlar: Orta ásirlerde ápiwayı qarmaqlar hám torlar keń qollanılǵan. Qarmaqlar túrli materiallardan jasalǵan bolıp, ápiwayı aǵash yamasa súyeklerden tayarlanǵan.
- Aǵash hám jipler: Torlar hám qarmaq jipleri kóbinese aǵash hám tábiyiy talshıqlardan jasalǵan.
- Qayıqlar: Balıqshılar qayıqlardan paydalanǵan, olar aǵashtan qurılǵan hám kóbinese qol miyneti menen háreketlener edi.
Balıq túrleri:
- Dárya hám kól balıqları: Shoshqa, sazan, karp hám basqa túrdegi balıqlar kóbirek tutılǵan.
- Teńiz balıqları: Teńizde bolsa seld, treska, tunets hám basqa balıqlar tutılǵan.
Saqlaw hám qayta islew:
- Duzlaw hám keptiriw: Balıqlardı uzaq waqıt saqlaw ushın kóbinese tuzlanǵan hám qurıtılǵan.
- Tutlaw: Balıqlardı tutlaw da keń tarqalǵan usıllardan biri bolǵan.
Huqıqıy hám ekonomikalıq tárepler:
- Huqıqlar hám salıqlar: Balıq tutıw huqıqı kóbinese jergilikli húkmdarlar tárepinen berilgen. Balıqshılar ádetde óz xizmetleri ushın salıqlar tólegen.
- Sawda hám bazarlar: Balıqshılar tutqan balıqların jergilikli bazarlarda satqan jáne bul arqalı dáramat alǵan.
Diniy hám mádeniy áhmiyeti:
- Psixik áhmiyet: Xristianlıqta balıq ayrıqsha diniy áhmiyetke iye bolǵan, sonıń menen birge, muqaddes kúnlerde gósh ornına balıq tutınıw etilgen.
Balıqshılıq orta ásirler ekonomikası hám kúndelik ómiriniń ajıralmaytuǵın bólegi bolǵan. Balıqshılar óz miyneti menen tek ǵana azıq-awqat ónimlerin támiyinlegen, bálkim sawda hám ekonomikaǵa da úlken úles qosqan.
Zamanagóy balıqshılıqtıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Zamanagóy balıqshılıqtıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı uzaq tariyxıy process nátiyjesi bolıp tabıladı. Balıqshılıq ásbap-úskeneleriniń texnologiyalıq jetiskenlikleri, ilimiy izertlewler hám xalıq aralıq sheriklikler bul tarawdıń házirgi rawajlanǵan jaǵdayına alıp kelgen.
Tiykarǵı basqıshlar :
1. Renessans hám ilimiy revolyuciya (XV-XVII ásirler):
Geografiyalıq ashılıwlar: Teńizlerde jańa balıq tutıw jayları ashılıwı menen balıqshılıqtıń kólemi keńeydi.
Navigaciya texnologiyaları: Navigaciya hám kemesazlıq texnologiyalarınıń rawajlanıwı balıqshılarǵa uzaq teńiz saparların ámelge asırıw imkaniyatın berdi.
2. Sanaat revolyuciyası (XVIII-XIX ásirler):
Mexanikalıq úskeneler: Mexanikalıq qarmaqlar hám torlar islep shıǵarılıwı balıq tutıw natiyjeliligin asırdı.
Konservaciya usılları: Muzlatıw hám konservalaw texnologiyalarınıń rawajlanıwı balıq ónimlerin uzaq aralıqlarǵa tasıwdı ańsatlastırdı.
Paroxodlar: Paroxodlardıń payda bolıwı menen balıq tutıw aralıqları hám balıq tutıw muǵdarı keskin astı.
3. 20-ásirdiń birinshi yarımı:
Motorlı qayıqlar hám kemeler: Motorlı balıq tutıw qayıqları hám kemeleri islep shıǵarılıwı balıqshılıqtıń nátiyjeliligin asırdı.
Ilimiy izertlewler: Balıqshılıq boyınsha ilimiy izertlewler baslanıp, balıq populyaciyaların basqarıw hám saqlaw boyınsha ilimiy tiykarlanǵan jantasıwlar islep shıǵıldı.
4. XI ásirdiń ekinshi yarımı hám XI ásir:
Texnologiyalıq innovaciyalar: Sonar hám radar texnologiyalarınıń rawajlanıwı balıqlardı anıqlaw hám olarǵa gúzetiw qılıw imkaniyatın berdi.
Úlken kólemdegi kemeler: Troller hám super troller sıyaqlı úlken kólemdegi kemeler keń qollanıla baslandı.
Balıqshılıq fermaları (akvakultura): Akvakultura texnologiyalarınıń rawajlanıwı balıq jetistiriwdiń jańa usılların payda etti.
Xalıq aralıq sheriklik: Xalıq aralıq balıqshılıq shólkemleri hám konvensiyaları balıq resursların turaqlı basqarıw boyınsha xalıq aralıq sheriklikti kúsheytirdi.
5. Turaqlı rawajlanıw:
EKO-sertifikatlar: Balıqshılıq ónimlerine ekologiyalıq sertifikatlar beriw arqalı turaqlı balıqshılıqtı xoshametlew.
Jasıl texnologiyalar: Átirap-ortalıqqa zálel jetkezbeytuǵın balıq tutıw texnologiyaları hám usılların qollaw.
Balıqshılıqtı basqarıw: Balıq resursların turaqlı basqarıw ushın kvotalar hám sheklewler engiziw.
Zamanagóy balıqshılıqtıń zárúrli tárepleri:
Balıq tutıw texnologiyaları: Innovciyalıq texnologiyalar, avtomatlastırıw hám aldıńǵı úskeneler balıq tutıw nátiyjeliligin asırǵan.
Balıq saqlaw hám qayta islew: Zamanagóy muzlatıw, konservalaw hám saqlaw texnologiyaları ónim sapasın joqarı dárejede saqlaw imkaniyatın beredi.
Global sawda: Xalıq aralıq sawda arqalı balıq ónimleri dúnyanıń hár jayına jetkezilip atır.
Ekologiyalıq qáwipsizlik: Balıq resursların turaqlı basqarıw hám qorǵaw arqalı balıq populyatsiyalarınıń dawam etiw waqtın támiyinlew.
Zamanagóy balıqshılıq búgingi kúnde tekǵana azıq-awqat qáwipsizligi, bálkim ekonomikanıń zárúrli bólegi retinde de úlken áhmiyetke iye.
Balıqshılıqtıń texnologiyalıq rawajlanıwı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Balıq hám balıq ónimlerine bolǵan talap jıldan jılǵa artpaqta. Sol sebepli, mámleketimizde balıqshılıqtı jáne de rawajlandırıwǵa bólek itibar qaratılıp atır. Balıq jetiwtiriwshi isbilermenlerge bir qatar múmkinshilik hám jeńillikler berilip atır.
Balıqshılıqtıń rawajlanıwı azıq-awqat qáwipsizligin bekkemlew esesinde, xalıqtı balıq quramındaǵı joqarı sapalı beloklar menen támiyinlew imkaniyatın beredi. Analizlerge kóre, Ózbekstan ushın balıqtı tutınıwdıń minimal norma muǵdarı bir jılda bir kisi ushın 12 kilogrammdı quraydı. Bul kórsetkish dúnya kóleminde 1 kisi ushın 16, 6 kilogramm bolıp tabıladı.
Prezidentimizdiń 2018-jıl 6-noyabrdegi “Balıqshılıq tarawın jáne de rawajlandırıwǵa tiyisli qosımsha ilajlar tuwrısında”ǵı sheshimi de tarawdıń rawajlanıwında zárúrli áhmiyet kásip etip, jáne de keń múmkinshilikler esigin ashtı.
Intensiv usılda balıq jetistiriwdi basqıshpa-basqısh jolǵa qoyıw hám xoshametlew, ámeldegi suw resurslarınan nátiyjeli paydalanıw, tarawǵa innovaciyalıq ideyalar, ilimiy islenbeler, zamanagóy texnologiyalar hám ilim jetiskenliklerin keń engiziw, balıqshılıq tarmaǵın jáne de qollap-quwatlawǵa qaratılǵan bul hújjette tarawda tolıq sistemalı (inkubaciya sexi, shabaq hám tavar balıq jetistiriw, joqarı belokǵa bay balıq yemi, qayta islew hám saqlaw ) óndiriske qánigelestirilgen balıqshılıq klasterleri shólkemlestiriw perspektivası belgilep berildi.
Paydalanıp atırǵan balıqshılıq klasterleriniń jıllıq balıq jetistiriw quwatı keminde 50 tonna bolǵan táǵdirde olar 2019-jıl 1-yanvardan baslap dáslepki úsh jıl dawamında barlıq salıqlar hám mámleket maqsetli fondlarına májburiy ajıratılǵan qarjılardan azat etiledi. Bunnan tısqarı, 2021-jıl 1-noyabrge shekem múddette násilli ana balıq, balıq uwıldırıǵı, sonıń menen birge, jurtımızda islep shıǵarılmaytuǵın inkubaciya, laboratoriya, intensiv usılda balıq jetistiriw, balıq tutıw, balıq ónimlerin qayta islew, muzlatıw hám saqlaw ushın zárúr bolatuǵın ásbap-úskene, úskene, mexanizmler hám olardıń ıqtıyat bólimleri, alternativ energiya támiynatı úskeneleri, melioraciya jumısları ushın arnawlı texnikalar hám tiri balıq tasıwshı transport quralları, sırt el shólkemleri hám olardıń karxana filialıları, firma dúkanları, dilerlik tarmaqları hám isbilermenlik subiektleri tárepinen balıqshılıq xojalıqları mútajligi ushın shetten keltiriletuǵın aralaspa jem hám mineral tógin (ammofos) bajıxana tólewlerinen (bajıxana rásmiylestiriwi jıynawlarınan tısqarı) azat etiledi. Bul balıqshılıqtı rawajlandırıwda úlken áhmiyetke iye boladı.
Balıqshılıqtı rawajlandırıw salasındaǵı joybarlardı finanslıq támiynlew ushın “Ipoteka bank” tárepinen 50 million AQSh dolları muǵdarında aqsha ajratılıwı, isbilermenlik subiektlerine usı aqshalar esabınan ajratılatuǵın kreditler procent stavkasınıń 50 procenti ministrler Mákemesi janındaǵı Isbilermenlik iskerligin rawajlandırıwdı qollap-quwatlaw mámleket fondı qarjları esabınan kompensaciya etiliwi de balıqshılıq xojalıqları ushın ayrıqsha múmkinshilik boldı.
Taǵı bir zárúrli jańalıq, “Ózbek balıq sanaat” awqamına aǵza bolǵan balıqshılıq fermer xojalıqlarına salıstırǵanda fermer, dıyxan xojalıqları hám tóbearqa jer iyeleri Keńesine májburiy aǵzalıǵı qollanıw etilmeytuǵın boldı.
Usı qarar atqarıwı sheńberinde Samarqand wálayatında da keń kólemli jumıslar ámelge asırılıp atır. Atap aytqanda, wálayat hám rayonlarda jumısshı gruppaları tárepinen tábiyiy, jasalma, intensiv suw háwizleri hám jabıq suw aylanba sisteması boyınsha iskerlik júrgizilip atırǵan balıqshılıq xojalıqları xatlawdan ótkerilip maǵlıwmatlar bazası qáliplestirilip atır.
Jumısshı gruppaları tárepinen sol kunga shekem wálayatdaǵı 475 jasalma hám tábiyiy suw háwizlerinde iskerlik kórsetiwshi balıqshılıq xojalıqları xatlawdan ótkerilgen. Kelesi jılda wálayatdaǵı barlıq balıqshılıq xojalıqları tárepinen jasalma hám tábiyiy suw háwizlerinde, intensiv usılda kishi suw háwizleri hám jabıq suw aylanıw sistemalarında jámi 12 mıń tonna balıq islep shıǵarıw belgilengen.
Ámeldegi xojalıqlar hám jańa shólkemlestiriletuǵın háwizlerde Vetnam usılın qollaw rejelestirilgen. Bul usıl ádetdegi usıldan túpten parıq etedi. Vetnam texnologiyası uwıldırıqlardı intensiv usılda jetistiriw hám de háwizlerge joqarı tıǵızlıqta ótkeriwge tiykarlanǵan. Bunda balıqlardıń aralaspa jem sarpına salıstırǵanda rawajlanıw páti joqarı, keselliklerge shıdamlı boladı. Ápiwayı usılda bir gektar háwizden ortasha 15-20 Sentner balıq alınsa, Vetnam texnologiyasında bul kórsetkishti 150-200 Sentnerǵa shekem jetkiziw múmkin.
Qánigelerdiń atap ótiwishe, júrek-qan tamır keselliklerinde, qanda xolesterin dárejesi kóterilgende, az qanlılıq, behollik hám fizikalıq zorıǵıwda, nevroz, teri kesellikleri, padagra hám revmatizmda, kóriw qábileti sustlashganda balıq gósh kanı payda eken. Balalar balıqtan tayarlanǵan tamaqlardı tutınıw etiwi nátiyjesinde kariyes, shash tógiliwi, buǵaq dártlerinen azat bolar eken.
Shıpakerler vitamin hám minerallarǵa bay bul ónimdi kóbirek tutınıwdı usınıs etedi. Sonday eken, Prezidentimiz jetekshiliginde balıqshılıqtı rawajlandırıw, qayta islew hám xalıq arasında tutınıwın bir neshe teńdey kóbeytiw boyınsha ámelge asırılıp atırǵan ilajlar millionlap kisiler salamatlıǵın jaqsılawǵa xızmet etedi.
Balıqshılıqtıń texnologiyalıq rawajlanıwı tiykarlanıp ásbap-úskeneler, tutıw usılları, saqlaw hám qayta islew processleriniń rawajlanıwı hám de ilimiy jantasıwlardıń qollanıw etiliwi arqalı júz bergen. Tómende balıqshılıqtıń texnologiyalıq rawajlanıwına tiyisli tiykarǵı tárepler kórip shıǵıladı:
1. Ásbap -úskeneler hám transport quralları
Qayıqlar hám kemeler: Daslep ápiwayı aǵash qayıqlar qollanılǵan bolsa, keyinirek puwlı hám motorlı kemeler, sonıń menen birge, zamanagóy troller hám super trollerler payda boldı. Bul kemeler úlken muǵdarda balıq tutıw hám uzaq aralıqlarǵa júziw imkaniyatın berdi.
Tartma torlar: Tartma torlar hám úlken qarmaqlar balıq tutıwdıń nátiyjeliligin asırdı, usınıń menen birge sonar hám radar sistemaları menen úskenelestirilgen torlar balıq populyaciyaların anıqlaw hám baqlaw imkaniyatın berdi.
2. Ilimiy hám texnologiyalıq innovaciyalar
Sonar hám GPS: Sonar sistemaları balıq populyaciyalarınıń jaylasıwın anıqlawda zárúrli rol oynaydı, GPS bolsa balıqshılarǵa navigaciya hám jaylasıwdı anıqlawda járdem beredi.
Sensorlar hám monitoring sistemaları: Balıq tutıw kemelerinde ornatılǵan sensorlar hám monitoring sistemaları balıqshılarǵa real waqıt rejiminde suw astı háreketlerin baqlaw imkaniyatın beredi.
3. Saqlaw hám qayta islew texnologiyaları
Muzlatıw: Zamanagóy muzlatıw texnologiyaları balıq ónimlerin uzaq múddet saqlaw imkaniyatın beredi. Úlken tońlatqıshlar hám tez muzlatıw usılları ónim sapasın saqlap qaladı.
Konservalaw: Balıq ónimlerin konservalaw texnologiyaları azıq-awqat qáwipsizligin támiyinlep, ónimlerdiń uzaq múddet saqlanıwın támiyinleydi.
Vakuumlı qabarǵan jerlew: Balıq ónimlerin vakuumlı qabarǵan jerlew texnologiyaları olardıń jańa jaǵdayda uzaq múddet saqlanıwın támiyinleydi.
4. Akvakultura (balıq fermaları )
Balıq jetistiriw texnologiyaları: Balıq fermalarında balıqlarni jasalma sharayatta jetistiriw texnologiyaları islep shıǵılǵan. Bul texnologiyalar balıq populyaciyaların jasalma jol menen kóbeytiw hám turaqlı rawajlandırıw imkaniyatın beredi.
Genetikalıq seleksiya hám biotexnologiyalar: Balıqlardı genetikalıq tárepten modifikaciyalaw hám jaqsılaw arqalı olardıń zúráátliligin asırıw.
5. Ekologiyalıq hám turaqlı basqarıw
Kvotalar hám sheklewler: Balıq populyaciyaların qorǵaw maqsetinde kvotalar hám tutıw sheklewleri engiziledi.
Ekologiyalıq monitoring: Ekologiyalıq monitoring texnologiyaları arqalı balıq resurslarınıń jaǵdayı gúzetip barıladı hám zárúr sharalar kóriledi.
EKO-sertifikatlar: Balıqshılıq ónimlerine ekologiyalıq sertifikatlar beriw arqalı turaqlı balıqshılıq ámeliyatların xoshametlew.
6. Xalıq aralıq sheriklik hám informaciya texnologiyaları
Global tarmaqlar hám maǵlıwmatlar bazaları: Xalıq aralıq balıqshılıq shólkemleri hám informaciya texnologiyaları arqalı global balıq resursları hám sawda jollarıniń monitoringi ámelge asırıladı.
Cifrlı texnologiyalar: Cifrlı monitoring hám maǵlıwmatlardı jıynaw sistemaları balıqshılıq iskerliginiń natiyjeliligin asıradı.
ÓZBEKSTANDAǴÍ BALÍQSHÍLÍQTÍŃ TARIYXÍ, HÁZIRGI JAǴDAYÍ HÁM RAWAJLANÍWDÍŃ KELESHEKLERI
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Ózbekstan aymaǵında balıqshılıqtıń áyyemgi dáwirdegi jaǵdayı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Ózbekstan aymaǵında balıqshılıqtıń áyyemgi dáwirdegi jaǵdayı haqqında tolıq maǵlıwmat alıw ushın tariyxıy, arxeologiyalıq hám etnografiyalıq izertlewler zárúrli derek esaplanadı. Bul aymaqta balıqshılıqtıń qanday rawajlanǵanlıǵın anıqlaw ushın ótken zamandaǵı suw háwizleri, dáryalar hám kól áhmiyetine iye bolǵan.
Áyyemgi dáwirde Ózbekstan aymaǵındaǵı balıqshılıqtıń tiykarǵı qásiyetleri:
1. Suw resursları hám geografiya
Dáryalar: Ámiwdárya, Sirdárya, Zarafshan, Chirchiq sıyaqlı dáryalar balıqshılıq ushın zárúrli derek bolǵan.
Kól: Aral teńizi, Aydar-Arnasoy kóli, Tuzkan, Tereńkól sıyaqlı kól balıqshılıq ushın qolay sharayat jaratqan.
Kanallar: Suwǵarıw sistemaları hám kanallar da balıqshılıqta zárúrli rol oynaǵan.
2. Balıq tutıw usılları
Ápiwayı qarmaqlar hám torlar: Áyyemgi dáwirde balıq tutıwda ápiwayı qarmaqlar, tarlar hám torlar keń qollanılǵan.
Duzaq hám torlar: Balıqshılar júzip juretuǵın duzaqlar hám torlar menen balıq tutqan.
Qolda balıq tutıw: Ayırım jaǵdaylarda balıqshılar qolda balıq tutıw usılın da qollaǵan.
3. Arxeologiyalıq dáliller
Qazılmalar: Arxeologiyalıq qazılmalar dawamında tabılǵan balıq qaldıqları hám balıq tutıw ásbapları áyyemgi balıqshılıq iskerligi haqqında maǵlıwmat beredi.
Kórkem derekler: Tariyxıy dereklerde hám kórkem óner dóretpelerinde balıqshılıq menen baylanıslı suwretler hám gúrrińler ushraydı.
4. Social hám ekonomikalıq áhmiyet
Azıq-awqat deregi: Balıqshılıq áyyemgi jámiyetlerde azıq-awqat támiynatı ushın zárúrli derek bolǵan.
Sawda hám almasıw: Balıq ónimleri sawda hám almasıw processlerinde de zárúrli rol oynaǵan.
Jergilikli ónermentshilik: Balıq tutıw ásbapların islep shıǵarıw hám olardan paydalanıw jergilikli ónermentshiliktiń bir bólegi bolǵan.
5. Mádeniy áhmiyet
Xalıq awızeki dóretiwshiligi: Balıqshılıq penen baylanıslı xalıq awızeki dóretiwshiligi, ańız hám ráwiyatlar ámeldegi bolǵan.
Diniy sıyınıwlar: Ayırım áyyemgi sıyınıwlada balıq hám suw haywanları múqaddes esaplanǵan hám túrli diniy dástúrlerde qollanılǵan.
Ózbekstan aymaǵında balıqshılıq áyyemginen rawajlanǵan bolıp, bul iskerlik jergilikli xalıq turmısında zárúrli rol oynaǵan. Suw resursları hám geografiyalıq sharayat balıqshılıqtı rawajlandırıwǵa múmkinshilik bergen. Arxeologiyalıq dáliller hám tariyxıy derekler bul tarawdıń ayrıqshalıǵın hám áhmiyetin kórsetedi. Balıqshılıq áyyemgi dáwirde azıq-awqat deregi, sawda quralı hám mádeniy sıyınıwlar menen baylanıslı bolǵan.
Ózbekstan aymaǵında balıqshılıqtıń áyyemgi dáwirdegi jaǵdayı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Ózbekstan aymaǵında balıqshılıqtıń áyyemgi dáwirdegi jaǵdayı haqqında tolıq maǵlıwmat alıw ushın tariyxıy, arxeologiyalıq hám etnografiyalıq izertlewler zárúrli derek esaplanadı. Bul aymaqta balıqshılıqtıń qanday rawajlanǵanlıǵın anıqlaw ushın ótken zamandaǵı suw háwizleri, dáryalar hám kól áhmiyetine iye bolǵan.
Áyyemgi dáwirde Ózbekstan aymaǵındaǵı balıqshılıqning tiykarǵı qásiyetleri:
1. Suw resursları hám geografiya
Dáryalar: Ámiwdárya, Sirdárya, Zarafshan, Chirchiq sıyaqlı dáryalar balıqshılıq ushın zárúrli derek bolǵan.
Kól: Aral teńizi, Aydar-Arnasoy kóli, Tuzkan, Tereńkól sıyaqlı kól balıqshılıq ushın qolay sharayat jaratqan.
Kanallar: Suwǵarıw sistemaları hám kanallar da balıqshılıqta zárúrli rol oynaǵan.
2. Balıq tutıw usılları
Ápiwayı qarmaqlar hám torlar: Áyyemgi dáwirde balıq tutıwda ápiwayı qarmaqlar, tarlar hám torlar keń qollanılǵan.
Duzaq hám torlar: Balıqshılar júzip juretuǵın duzaqlar hám torlar menen balıq tutqan.
Qolda balıq tutıw: Ayırım jaǵdaylarda balıqshılar qolda balıq tutıw usılın da qollanǵan.
3. Arxeologiyalıq dáliller
Qazılmalar: Arxeologiyalıq qazılmalar dawamında tabılǵan balıq qaldıqları hám balıq tutıw ásbapları áyyemgi balıqshılıq iskerligi haqqında maǵlıwmat beredi.
Kórkem derekler: Tariyxıy dereklerde hám kórkem óner dóretpelerinde balıqshılıq penen baylanıslı súwretler hám gúrrińler ushıraydı.
4. Social hám ekonomikalıq áhmiyet
Azıq-awqat deregi: Balıqshılıq áyyemgi jámiyetlerde azıq-awqat támiynatı ushın zárúrli derek bolǵan.
Sawda hám almasıw: Balıq ónimleri sawda hám almasıw processlerinde de zárúrli rol oynaǵan.
Jergilikli ónermentshilik: Balıq tutıw ásbapların islep shıǵarıw hám olardan paydalanıw jergilikli ónermentshiliktiń bir bólegi bolǵan.
5. Mádeniy áhmiyet
Xalıq awızeki dóretiwshiligi: Balıqshılıq penen baylanıslı xalıq awızeki dóretiwshiligi, ańız hám ráwiyatlar ámeldegi bolǵan.
Diniy sıyınıwlar : Ayırım áyyemgi sıyınıwlarda balıq hám suw haywanları múqaddes esaplanǵan hám túrli diniy dástúrlerde qollanılǵan.
Ózbekstan aymaǵında balıqshılıq áyyemgiden rawajlanǵan bolıp, bul iskerlik jergilikli xalıq turmısında zárúrli rol oynaǵan. Suw resursları hám geografiyalıq sharayat balıqshılıqtı rawajlandırıwǵa múmkinshilik bergen. Arxeologiyalıq dáliller hám tariyxıy derekler bul tarawdıń ayrıqshalıǵın hám áhmiyetin kórsetedi. Balıqshılıq áyyemgi dáwirde azıq-awqat deregi, sawda quralı hám mádeniy sıyınıwlar menen baylanıslı bolǵan.
Ǵárezsizlik dáwirinde balıqshılıqtıń rawajlanıwı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Balıqshılıq mámleket xalqın dieta gósh ónimi menen támiyinlewde zárúrli orın tutadı. Sebebi balıq góshi quramı insan organizmi ushın zárúr bolǵan biologiyalıq aktiv elementler, mineral elementler hám basqa túrdegi jeńil as sińiriw bóliwshi toyımlı elementlerge bay. Insaniyatqa ırısqı etip berilgen naǵıymetlerden biri shubhasız balıq bolıp tabıladı. Sol sebepli de áyyemgi zamanlardan berli insanlar balıqshılıq penen shuǵıllanıp keldi hám nátiyjede balıqshılıq awıl xojalıǵınıń zárúrli tarawına aylanıp qaldı.
Búgingi kúnde balıqshılıq tarawı mıńlaǵan insanlardı jumıs menen támiyinlewi menen birge arnawlı bir jámiyettiń ekonomikalıq rawajlanıwındaǵı tiykarǵı dereklerden birine aynalǵan. Soǵan qaramay, keyingi waqıtlarda bul tarawda rawajlanıwda tómenlew gúzetilip atır. Biraq sońǵı 40 jıl ishinde balıqlardı tutıw jaǵdayları júdá kóbeyip ketti. Birlesken Milletler Shólkeminiń maǵlıwmatlarına kóre, dúnya boyınsha 1958-jılda tutılǵan balıqlar 27, 9 mln tonna bolǵan bolsa, 1970-jılǵa kelip 39, 1 mln tonnanı, 1975-jılda 46 mln tonnanı, 2000-jılda 200 mln tonnanı payda etken.
Hár qanday mámlekettiń ekonomikalıq potencialın belgileytuǵın tarawlarda qosımsha baha jaratıw shınjırın (QQZ) qadaǵalaw qılıw hám bahalap beriw joqarı nátiyjelerge jay házirleydi.
Atap aytqanda, Ózbekstanda, atap aytqanda, onıń regionlarında balıqshılıq tarmaǵınıń múmkinshilikleri hám rawajlanıwın shegaralap atırǵan mashqalalardı anıqlawda járdem beredi. Bunday bahalaw bazar talaplarına juwap beretuǵın, potencial hám mútajliklerdiń támiyinleniwine tiykar bolıp xızmet etedi. Al, bul jumıs qaysı jolda ámelge asırıladı?
Áwele, arnawlı bir regionda joqarı nátiyjelerge erisken shólkemler anıqlap alınadı hám olardıń iskerligi basqa túrdegi kárxanalardıń iskerligin jetilistiriw ushın úlgi retinde paydalanıladı. Bahalawdıń tiykarǵı baǵdarı balıqshılıq tarmaǵında qosımsha baha jaratılıw shınjırı sheńberinde barlıq qatnasıwshı kárxanalar arasındaǵı ámeldegi múmkinshiliklerdi anıqlaw hám olardı salıstırıw esabına qatnasıwshılar iskerligin ańsatlastırıwǵa qaratılǵan. Bahalawdıń tiykarǵı nátiyjeli tárepi sonda, QQZ qatnasıwshıları: fermerler, támiyinlewshiler, qarıydarlar, húkimet hám basqa qatnasıwshılardıń gorizontal hám vertikal baylanısların jetilistiriw bolıp tabıladı.
Sonı aytıw kerek, Ózbekstan awıl xojalıǵı ekonomikasında balıqshılıq zárúrli orın iyeleydi. Biraq, soǵan qaramastan, sońǵı jıllarda bul tarmaqtıń rawajlanıw procesi azmaz páseyip qaldı. Nomerlerge shaqırıq etetuǵın bolsaq, tarmaqtıń aqırǵı jıllardaǵı YMMdaǵı úlesi 0,1% ten tómenlep ketken. Jetkilikli muǵdardaǵı suw rezervleri (suw saqlaǵıshlar, suw bazaları, kól, kanallar hám basqalar) bolıwına qaramastan, jurtımızda balıq islep shıǵarıw kórsetkishi 1991-jılda 27000 tonnanı payda etken bolsa, 2008-jılǵa kelip, bul kórsetkish 7100 tonnaǵa túsip qalǵan. Nátiyjede xalıq jan basına balıq ónimleri tutınıw qılıw muǵdarı yarım kilogrammnan da tómenlep ketti.
Respublikamız aymaǵında 20 dan artıq suw bazaları ámeldegi bolıp, bul suwda balıq órshitiw hám tutıwdı xojalıq tiykarında jolǵa qoyıw balıqshılıqtı rawajlandırıwdıń qosımsha múmkinshilikleri esaplanadı. Balıqshılıqtı rawajlandırıwdıń intensiv usılları, seleksiya jumısları, tuqım balıq túrlerin úyreniw hám kóbeytiw, azıqlantirishni jetilistiriw hám hár qıylı keselliklerdiń aldın alıw maqsetinde Respublika Balıqshılıq ilimiy-ámeliy orayı iskerlik kórsetip kelip atır.
Respublika ǵárezsizlikke eriskennen keyin 1994-2003-jıllarda balıqshılıq tarmaǵında ekonomikalıq reformalar ámelge asırılıp, balıqshılıq xojalıqları basqıshpa-basqısh menshiklilestirildi. Házirgi kúnde balıqshılıq tarmaǵında túrli múlkshilik formasındaǵı karxanalar iskerlik kórsetip atır. Tábiyiy suw háwizlerinen (kól, suw bazaları hám basqalar) balıq tutıw menshikli kárxana hám fermerler tárepinen ijara shártleri tiykarında ámelge asırılıp atır. Tábiyiy suw háwizlerinen balıq tutıw jergilikli húkimetler menen keminde 10 jıl múddetke ijara shártnaması dúzgen kárxanalar tárepinen alıp barıladı. Kárxanalar balıq tutıwdı ámeldegi talap tiykarında hám de biologiyalıq resurslardan kelip shıqqan halda kvotasız ámelge asıradı. Olar háwizlerde balıq rezervlerin saqlaw hám kóbeytiw ilajların ámelge asırıwları zárúr. Bul tártip tiykarında respublikada ámeldegi 630 mıń gektar tábiyiy suw háwizleriniń 424, 5 mıń gektarı ijaraǵa berilgen. Surxandárya wálayatında 7966 gektar tábiyiy suw háwizleri 4 kárxanaǵa ijaraǵa tapsırılǵan.
Prezidentimiz janında bolıp ótken keńeytirilgen jıynalısta balıqshılıq salasın rawajlandırıw keleshekleri hám kooperatsiya tiykarında balıq etiwtiriw natiyjeliligin asırıw ilajları talqılaw etildi. Tán alıw etiw kerek, ótken bes jılda balıq etiwtiriw kólemi 6 teńdeyge asıp, bıyılǵı jılda 400 mıń tonnanı quraydı. Jıynalısta kelesi jılda bul muǵdardı 600 mıń tonnaǵa jetkiziw wazıypası qoyıldı.
Balıqtıń paydalı tárepleri júdá kóp. Onıń ónimleri joqarı biologiyalıq mániske iye bolıp, dieta ózgesheligi iye bolǵanlıǵı ushın insanlar turmısında jaqsı azıqa esaplanadı. Bul naǵıymet aminokislotalar hám “D” vitaminiga oǵada bay, onı jetkilikli dárejede tutınıw qılıw elementlar almasınıwın normaında saqlap turadı. Ásirese, balık ónimleri jas balalar intellektual rawajlanıwı ushın, sonıń menen birge, keselliklerdiń aldın alıw daǵı áhmiyeti úlken.
Dúnyanıń rawajlanǵan mámleketlerinde xalıq jan basına bir jılda tutınıw etiletuǵın balıq góshi ortasha 25-45 kilogramm bolıp, jáhán boyınsha ortasha kórsetkish 22 kilogrammdı quraydı. Pútkil jáhán den sawlıqtı saqlaw shólkemi juwmaǵına kóre, hár bir insan bir jılda ortasha 12-16 kilogramm balıq góshi tutınıw etiwi kerek.
Prezidentimizdiń tapsırmaları hám imzolagan qatar qararları tiykarında keyingi waqıtta tarawda túpkilikli búklem yasaldi. Keyingi bes jılda xalıq jan basına balıq jetistiriw dúnya den sawlıqtı saqlaw normalarına jetkiziw boyınsha keń kólemli jumıslar ámelge asırılıp atır..
Áhmiyetlisi, bazar hám dúkan sawda qatarlarılarında balıq túrleri, sanaat usılında islep shıǵarılǵan jergilikli tayın balıq ónimleri sanı hám sapası asdı. Ilgerileri xojalıqlar tárepinen tiykarlanıp aq hám shubar do'ngpeshona, karp balıqlari jetiwtirilgan bolsa, sońǵı jıllarda shet elden import etiletuǵın forel, osyotr, losos hám Afrika ılaqası sıyaqlı túrlerdi ózimizde kóbeytiw rawajlanıp barıp atır.
Sol sıyaqlı qımbat bahalı balıqlarni jetiwtiriwshi isbilermenlerdi qollap-quwatlaw maqsetinde mámleket byudjetinen subsidiyalar ajıratılıp 7 xojalıq jumısqa tusirildi hám olar sanı 20 taga, jıllıq islep shıǵarıw quwatı 3, 5 mıń tonnaǵa jetkizildi, — deydi “Ózbekbaliqsanoat” awqamı baslıǵı Omonjon Musayev. — Prezidentimiz janında ótkerdgan jıynalıs sın kózqarastan ruhda ótip, tarawdıń perspektivası anıq-ayqın belgilep berildi. Rasında, tarmaqqa intensiv texnologiyalardı engiziw 1 gektar jerden 10 -12 tonna balıq tutıw múmkinshiligin beredi. Lekin búgingi kúnde biz hár gektar jerden tek 3-4 tonna balıq tutıp, usınıń menen shegaralanıp qolyapmiz. Sol sebepli keleside zamanagóy texnologiyalardan paydalanǵan halda, balıq jetistiriw hám tutıw kólemin asırıw jumısımızdıń tiykarǵı waziypasına aylanadı.
Jıynalısta bul wazıypanı xalıq xojalıqlarında balıq jetistiriwdi jolǵa qoyıw arqalı sheshiwge bólek itibar qaratildi. Sonday texnologiyalar barki, olar járdeminde hár bir shańaraqta bir jılda 2-2, 2 tonna ónim jetistiriw múmkin. Sonda hár bir shańaraq 12 million swm dáramatqa iye boladı. Bul bolsa bántlikti támiyinlew hám de balıqshılıqni jáne de rawajlandırıwda zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Tarawdıń drayveti — “shańaraq — kooperatsiya — klaster” usılı
Tarmaqtıń zárúrli baǵdarlarınan taǵı biri — balıqshılıq klasterleri potencialı toboro artıp barıp atır. “Ózbekbaliqsanoat” awqamı maǵlıwmatlarına kóre, bıyılǵı jılda 9 sonday klaster iskerligi jolǵa qoyılıp, olar sanı 35 danege etdi. Olar tárepinen házirge shekem 29 mıń tonna balıq hám 14 mıń tonna balıq ónimleri islep shıǵarıldı.
Jizzaq wálayatı Sharof Rashidov rayonındaǵı “Gold fish agro export” MCHJ bıyılǵı jıldan klaster formasında iskerligin dawam ettiryapti. Ma`nisi 30 milliard sumlıq bul joybar uwıldırıqlardı tayarlawdan tartıp, balıq jetistiriw, qayta islew, jem islep shıǵarıwdı qamtıp alǵan. Ulıwma, klaster jılına 500 tonna balıq etiwtiriw quwatına iye. Bulmandıń ózinde balıqni qayta islew tsexi, 800 tonna kólemli zamanagóy muzlatkichlar da bar.
Klaster úlken kólemdegi jaydı hám úlken jobalardı óz ishine alǵan. Jámi 43 gektar maydandıń 4 gektarında intensiv hám yarım intensiv usılda balıq jetiwtiriledi. Onıń basshısı Abror Narziyev intensiv balıqshılıqni zamanagóy Kitay texnologiyası tiykarında jolǵa qoyǵan. Bunda jasalma suw saqlaǵısh turaqlı suw talap etpeydi, bálki ózindegi suwdı qayta aylantırıp isleydi.
Balıqshılıqka hámme qızıǵadı, úyinde múmkinshiligi bar, lekin jeri, aǵıp keletuǵın 10 mıń kub suwı joq, — dep túsintiredi isbilermen. — Men 100 kub suwda bir jılda 2 martta ónim alıw texnologiyasın jolǵa qoydım. 5 jasalma suw háwizi tek 3 sotix orında ornatılǵan. Olardıń hár birine 20 kubdan suw quyıladı. Suw arnawlı agregatlar menen tartıp alınadı, filter, biofilterdan ótedi hám taǵı qaytıp jasalma suw háwizine quyıladı. Bunday usılda baǵılatuǵın balıq turaqlı háreketde bolǵanı sebepli, ta'mi da mazalı boladı.
Jasalma suw háwizleri ıssıxona ishine ornatılǵanı jáne de tańlanıwlanarli. Abror akaning aytiwina qaraǵanda, ıssıxona ishinde saqlanatuǵın ortasha temperatura sebep jılda 2 ret ónim alınadı. Gáp sonda, qısqı suwıqta balıqlar awqatlanmaydi, uxlaydi. Jıllı temperaturada bolsa bul processga hájet qalmaydı. Balıqlar jıllı temperatura tásirinde júziwde dawam etip, azıqlanıwdı kelmey qalıw etpeydi. Bunnan tısqarı, texnologiya 14 procentkeshe kislorod bergeni esabına suw háwizinde tazalıq mudam saqlanadı.
Prezidentimiz usı jıldıń 21-oktyabr kúni wálayatqa saparı sıyaqlında balıq jetistiriw procesin názerden keshirip, tájiriybemizni ǵalabalastırıw, xalıqtı qosıw maydanınan kórsetpeler bergen edi, — deydi Abror Narziyev, — Mámleketimiz basshısı keshe ótkerilgen balıqshılıq salasın rawajlandırıw keleshekleri hám kooperatsiya tiykarında balıq jetistiriw natiyjeliligin asırıw ilajları maydanınan keńeytirilgen jıynalısta bolsa, Sharof Rashidov rayonı tájiriybesi tiykarında kelesi jılda 10 mıń shańaraqta intensiv balıq jetistiriw jolǵa qoyılıwı belgilep berildi. Onıń ushın bolsa, klaster hám shańaraq iyelerine úlken kiyim-kensheklikler de berilip atırǵanı finanslıq xoshamet boladı. Atap aytqanda, xojalıqlarda kooperatsiya tiykarında jılına 80 tonnadan artıq balıq jetiwtirgen klasterler úsh jıl múddetke barlıq salıqlardan azat etiledi, úyinde balıq jetiwtiruvchilar ushın “Hár bir shańaraq - isbilermen” programması sheńberinde kredit muǵdarı 2 esege asıriladı hám kelesi jılda 400 milliard swm yo'naltirilyapti, olardıń er hám múlk salıqları 50 procentke kemeytirilip, ózin ózi bánt etken xalıq qatlamına ótkerilip atır.
Biz buǵan baylanıslıǵı islerdi tájiriybe jol menende Sharof Rashidov, Ílǵallı hám Zomin rayonlarında “shańaraq -klaster” kooperatsiya usılında balıq etiwtirishni tashkil etip, xalıq bandiligini támiyinlew boyınsha islerdi baslap jiberganmiz. Biz usınıs jetip atırǵan usılda yarım sotix orında 6 ayda 1 tonnayu 200 kilogramm, 1 jılda 2-2, 5 tonna balıq alıw múmkin. Bul 35 million swm dáramat degeni. Talabanlarǵa suw saqlaǵıshlardı úylerine alıp barıp, ornatıp beryapmiz.
Jılına mıń shańaraqta usı princip tiykarında intensiv usılda balıq jetistiriw rejelestirgenmiz. Bunıń esabına, 2 mıń ıssız puqaralardıń bandligini támiyinlewge hám de qosımsha túrde 2 mıń tonna balıq etiwtirishga jetiwimiz múmkin.
Tiykarǵı itibar — intensiv balıq etiwtirishga qaratıladı.
Jaqın payıtqa deyin Ferǵana ıqlım sharayatında xoshtam hám paydalı forel balıqlari jetiwtiriledi, desa kópshilik ishonmasdi. Marg'ilon qalasındaǵı “Mr fish fargona company” Ózbekstan -Iran qospa kárxanasında intensiv usıl daǵı kútimlenip atırǵan balıqlarni kórgen kiside kerisinshe pikir tuwılıwı turǵan gáp. Onıń ushın arnawlı kól, sawıpıw imaratları qurıldı. Jańa usıldıń ayriqsha tárepi keń maydanda kóp suw sarp etiw etpegen halda, mol hám sapalı ónim etiwtiriw múmkinshiligi jaratılda.
Forel balıqlari xoshtamligi, insan sog'ligi ushın zárúrli bolǵan paydalı elementlerge baylıǵı menen ajralıp turadı, — deydi kárxana basshısı Muhamadali Satıpoldiyev. — Sol kunga shekem ishki bazarǵa 10 tonnadan artıq ónim sotdik. Háwizlerimizde balıq mol. Házirde ónim etiwtiriw kólemi hám sapasın asırıw, eksportqa báǵdarlaw boyınsha jumıs alıp bary atırmız. Balıqshılıq tarmaǵı ushın vitaminlarga bay azıq islep shıǵarıw baǵdarında jańa joybarlardı jumısqa tusiry atırmız. Bul — jılına 20 tonnadan artıq balıq azıqları islep shıǵarıw múmkinshiligin beredi.
Balıqshılıq jaqsıǵana dáramat dáregi esaplanadı. SHu sebepli Ferǵana wálayatında balıqshılıqni rawajlandırıwǵa bólek itibar qaratılıp atır. Bunnan úsh-tórt jıl aldın wálayatda 10 mıń tonnaǵa jaqın balıq jetiwtirilgan bolsa, bıltır bul kórsetkish 35 mıń tonnadan asdı. Bul biykarǵa emes. Tarawdıń rawajlanıwı jolında ámelge asırılıp atırǵan reformalar, jaratılǵan jeńillik hám múmkinshilikler ónim islep shıǵarıwdı kóbeytiw faktorlarında qol kelip atır.
Bag'dod rayonındaǵı “Xudoyberdi áke kóli” balıqshılıq fermer xojalıǵı klaster sistemasın jolǵa qoydı. Áyne kúnde fermer xojalıǵı 30 gektar ko'lda balıq kútimlamoqda.
Máwsim dawamında júz tonna ónim jetiwtiremiz, —deydi fermer Xudoyberdi Baltaboev. — Sazan, aq amur hám de do'ngpeshona balıqlari tabiy sharayattı jaqsı kóredi. Áyne kúnde havazlarni taǵı 20 gektarǵa keńeytiw maqsetinde jańa kólni házirlayapmiz. Nátiyjede ónim kólemi 70 tonnaǵa asadı. Kól jaǵasında sıyımlılıqı 10 tonna bolǵan tońlatqısh qurdik. Bul ónimlerimizni tekǵana ań máwsimi, baki jıl dawamında qarıydarlarǵa jetkiziw múmkinshiligin beredi. Sonıń menen birge, dudlangan balıq, eki túrdegi konserva islep shıǵarıw boyınsha jumıs alıp bary atırmız.
Quva rayonı "Maqsud áke balıqshılıq" fermer xojalıǵı basshısı Mirkomil Kosimov 68 gektarerda balıq ko'li quradı. Mavsuda xalıq dasturxanına 160 tonna ónim jetkizip beriw niyeti ámelge oshyapti. Bunnan tısqarı, Kitaydan “Koya” balıq urıwın alıp kelip kútimlewge qoydı. Olar shıraylı kórinisi, tez rawajlanıwı menen ajralıp turadı, ortasha 2-2, 5 kilogramm tas basadı. Xojalıqta 40 tonna ónim saqlaw bazası, jem islep shıǵarıw tarmaǵı dúzildi.
Ózbekstanda balıqshılıqtıń rawajlanıw keleshekleri
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Ózbekstanda balıqshılıqtıń rawajlanıw keleshekleri júdá keń hám úmitli. Tómende bul tarawdıń rawajlanıw baǵdarları hám múmkinshilikleri haqqında ayırım maǵlıwmatlar keltirilgen:
1. Klimat hám tábiyiy resurslar
Ózbekstannıń klimatı hám tábiyiy suw derekleri (dáryalar, suw bazaları, kanallar hám suw saqlaǵıshlar) balıqshılıq ushın qolay sharayat jaratadı. Bul derekler balıq túrlerin kóbeytiw hám sapasın asırıw ushın paydalanılıwı múmkin.
2. Nızamshılıq hám mámleket qollap-quwatlawı
Ózbekstan húkimeti balıqshılıq tarawın rawajlandırıw ushın arnawlı programmalar hám joybarlardı ámelge asırıp atır. Salıq jeńillikleri, subsidiyalar, kreditler hám grantlar kórinisindegi qollap-quwatlaw ilajları kishi hám orta biznesler ushın zárúrli boladı.
3. Innovaciyalıq texnologiyalar hám ilimiy izertlewler
Zamanagóy texnologiyalar hám ilimiy izertlewler járdeminde balıq jetistiriw processlerin natiyjeliligin asırıw múmkin. Mısalı, akvakultura, intensiv balıqshılıq usılları hám genetikalıq seleksiya arqalı jemisdarlıqtı asırıw.
4. Jergilikli hám xalıq aralıq bazar
Ózbekstanda balıq hám balıq ónimlerine bolǵan talap joqarı. Sonıń menen birge, eksport múmkinshilikleri de keńeymekte, bul bolsa ekonomikalıq ósiw ushın jańa múmkinshilikler jaratadı. Atap aytqanda, Qitay, Rossiya, hám qońsılas mámleketlikler menen sheriklik qılıw balıq eksportın asırıwı múmkin.
5. Tálim hám kadrlar tayarlaw
Balıqshılıq tarawında maman kadrlardı tayarlaw hám olardı qollap-quwatlaw zárúrli bolıp tabıladı. Arnawlı oqıw programmaları, seminarlar hám treninglar arqalı qánigeler tayarlaw, tarawdıń rawajlanıwına úlken úles qosadı.
6. Ekologiyalıq tárepler
Balıqshılıqta ekologiyalıq máselelerge itibar beriw de zárúrli bolıp tabıladı. Suw resursların taza saqlaw, bio túrlilikti qorǵaw hám ekologiyalıq turaqlılıqtı támiyinlew arqalı balıqshılıqtıń uzaq múddetli rawajlanıwı támiyinlenedi.
7. Awıl xojalıǵı menen integraciya
Balıqshılıqtı awıl xojalıǵı menen birgelikte rawajlandırıw, mısalı, akvaferma hám jer zúráátliligi sistemaları integraciyası arqalı eki tarawdı bir-birine járdemshi etip rawajlandırıw múmkin. Bul resurslardan nátiyjeli paydalanıwǵa alıp keledi.
Ózbekstan balıqshılıq tarawında joqarıdaǵı jónelislerdi rawajlandırıw arqalı tek ǵana ishki bazardı qandırıw, bálkim xalıq aralıq kólemde de óz ornın tabıwı múmkin.
Balıqshılıq xojalıǵı - xalıq xojalıǵında júdá kútá úlken áhmiyetke iye. Sonlıqtan onnan alınatuǵın ónimler insan salamatlıǵı ushın áhmiyetli elementlerden quralǵan. Atap aytqanda insanlardıń haywanat dúnyası esabına qabıl etetuǵın beloklardıń 18-20 procenti suwda jasawshı organizmlerge, tiykarlanıp, balıqlarǵa tuwrı keledi. Balıq góshi quramında toyımlı elementler ámeldegi bolǵan jaǵdayda olardıń adam organizminde as sińiriw bolıw dárejesi joqarı bolıp tabıladı. Balıq góshi hám ásirese, mayı «D» vitaminine oǵada bay bolıp, onı jetkilikli dárejede tutınıw qılıw elementlae almasınıwın normasında saqlap turadı. Ásirese, jas balalarda kesh gúz hám qıs aylarında quyash kem bolǵanda keselliklerdiń aldın alıwda zárúrli áhmiyetke iye.
Tómende balıqlardan alınatuǵın tıykarsiy eki ónimdi keltirip ótemiz:
1. Balıq mayı (mayı ).
Balıq mayı - balıqlardıń teri astı may qatlamınan alınatuǵın may. Raxit, tuberkulyoz hám tawıqkózliktiń aldın alıw hám emlewde, sınǵan súyektiń pitiwin tezlestiriw maqsetinde isletiledi.
2. Balıq unı.
Balıq unı - balıqtan yamasa balıqtı konservalaw shıqıtlarınan tayarlanatuǵın un. Balıq onı tiykarlanıp sharba buyımlarına hám qusqa azıq retinde beriledi. Kórinip turıptı, olda, balıqshılıq xojalıǵınan alınatuǵın ónimler járdeminde tek ǵana insanlarǵa bálkim sharba buyımlarına da talayyin paydası bar.
Házirde balıqshılıq tarmaqlardı nátiyjeli rawajlandırıw tiykarǵı wazıypalardan biri esaplanadi. Sol maqsette Ózbekstan Respublikası Ministrler mákemesiniń 2003 hám 2009-jıllarda “Balıqshılıq tarmaǵın monopoliyadan shıǵarıw hám de bul tarmaqtı jáne de rawajlandırıw” tuwrısında bir qatar qararlar imzalanǵan. Biraq ele-elege shekemge shekem eskiden qalıp ketgen usıllar menen bul tarawda jumıs alıp barılmaqta. Tómende dúnya tájiriybesinen ótken bir qatar bul tarawdı shólkemlestiriw hám rawajlandırıw ushın maqsetke saykes bolǵan mısallardı keltirip ótemiz.
a) “Suw ósimlikleri-balıq integraciyası” sisteması tiykarında ónim jetistiriw. Bunda bólek bir suw háwizinde otxor balıqlar sanına qaray, olar tutınıw etetuǵın suw ósimlikleri — azolla, suw giatsinti hám pisciyaları jetistiriledi. Usı texnologiyanı qollaw nátiyjesinde bir gektar suw háwizde 18-20 sentnerge shekem balıq jetistiriw múmkinligi ámelde sınap kórilgen.
b) Salı óstiriletuǵın (salıpaya) suwlıqlarda balıq jetistiriw. Salıpayalardan kompleks túrde paydalanıw maqsetinde, uzaq jıllardan berli balıq óstirilmekte. Salıpayalarda balıq ósiriw - Qublası Arqa Aziyada keń tarqalǵan hám birinshi bolıp ámeliyatda qollanılǵan. Bunda tiykarlanıp salıpayalarga karp segoletkaları taslanıp, salıpoyalardaǵı biygana suw ósimligi kemeytirilgen. Bunnan tısqarı karp balıǵı jerdi 10-15 smǵa shekem kewlep salınıń rawajlanıwına da úlken úles qosadı.
c) Balıq-úyrek suw saqlaǵıshları.
Suwlıqlardan kompleks túrde paydalanıw usıllarınan biri balıq menen birgelikte suw qusı — úyrekti birge ósiriw bolıp tabıladı. Balıq ósiriw qaǵıydalarına ámel ete otırıp bul usıldı qollaw, yaǵnıy qosımsha túrde úyrek ósiriwdi jolǵa qoyıw ámeliy hám ekonomikalıq áhmiyetke iye. Bul bolsa xalıqtı sapalı úyrek góshi menen támiyinlew múmkinshiligin jaratadı. Nátiyjede yaǵnıy balıq penen úyrekti birge baǵıwda bulardıń jalǵız baǵıwdan kóre, ónimdarliǵi joqarı boladı.