Biosfera
Biosfera túsinigi.
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Biosfera dárejesi planetamızdaǵı barlıq tiri organizmler hám olardıń jasaw ortalıǵın qamrap alǵan pútin sistema esaplanadı. Jerde tirishiliktiń payda bolıwı hám rawajlanıwı biosfera quramı hám strukturasınıń qáliplesiwine alıp keledi. Ekologiyalıq kóz qarastan biosfera Jer planetasındaǵı barlıq ekosistemalardı birlestiretuǵın, toqtawsız zatlar hám energiya almasıwı júz beretuǵın global ekosistema. «Tirishilik qabıǵı» haqqında dáslepki pikirler J.B. Lamark atı menen baylanıslı. Biosfera ataması birinshi bolıp pánge 1875-jılı avstriyalıq alım Eduard Zyuss tárepinen kiritilgen. Akademik V.I. Vernadskiy biosfera haqqında táliymattı jaratqan. Bul táliymatqa tiykarlanıp, biosfera – tábiyattaǵı barlıq tiri organizmler hám olardıń qaldıqları, atmosfera, gidrosfera litosferanıń tiri organizmler jasaytuǵın yamasa tirishilik iskerligi izlerine iye bólimlerdi óz ishine aladı. Biosferanı úyreniw geologiyalıq proceste tirishiliktiń hám tiri zattıń áhmiyetin túsinip jetiwge sebep boldı. Jerdiń házirgi kórinisi, onıń atmosferası, shógindi jınıslar, landshaftlardıń barlıǵı tiri organizmler tirishilik iskerliginiń nátiyjesi. V.I.Vernadskiy:«Biosfera geologiyalıq hám biologiyalıq rawajlanıwdıń jáne biogen hám zatlardıń óz ara tásiri nátiyjesi», dep tastıyıqlaǵan. Biosfera bir tárepten tiri organizmlerdiń jasaw ortalıǵı bolsa, ekinshi tárepten bolsa tiri organizmlerdiń tirishilik iskerligi ónimi.Jer planetasınıń jaǵdayı kóp jaqtan onda jasap atırǵan tiri organizmler tirishilik iskerligi menen baylanıslı. Tiri organizmler tárepinen ámelge asırılatuǵın zat hám energiya almasıwı Jer planetası jaǵdayınıń turaqlılıǵın támiyinlewshi faktor esaplanadı. V.I. Vernadskiy biosfera payda bolıwında insan iskerliginiń ornın óz aldına aytıp ótken.