Burkina-Faso

Burkina-Faso (Bourkina Faso) (1984-jıl avgustqa shekem Joqarı Volta Respublikası) - Batıs Afrikadaǵı mámleket. BMSh aǵzası. Maydanı 274,2 mıń km2. Xalqı 10,4 mln. adam (1990-jıllar aqırı). Paytaxtı - Uagadugu qalası. Basqarıw tárepten 45 wálayatqa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Ámeldegi konstituciya 1991-jıl 2-iyundaǵı referendumda maqullanǵan. Mámleket baslıǵı - prezident. Ol ulıwma tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 7 jıl múddetke saylanadı hám shegaralanbaǵan muǵdarda qayta saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı húkimet - Milliy assambleya. Atqarıwshı húkimet - prezident hám ol tárepinen tayınlanatuǵın bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet.

Tábiyatı

Jer maydanı qır-adırlardan ibarat 200-500 m ge shekem biyikliktegi plato. Qubla-batısındaǵı tawlar 750 m ge shekem baradı. Íqlımı - subekvatorial mussonlı, arqa aymaqlarında qurǵaq máwsim 8-10 ay dawam etedi. Ortasha aylıq temperatura 24-26° tan 30-35° qa shekem. Jılına 500-1000 mm ge shekem jawın jawadı. Tiykarǵı dáryaları - Qara Volta hám Aq Volta. Topıraqları qızıl hám qızıl-qońır, laterit topıraqlar. Ósimlikleri savannaǵa tán, ayırım jaylarında orman hám putalıqlar ushıraydı. Aymaǵınıń 9% orman. Savannalarda arıslan, qaplan, pil, buǵı, kiyik sıyaqlı haywanlar saqlanıp qalǵan. Qublada sese shıbını tarqalǵan. Milliy baǵlar hám qorıqxanalar, atap aytqanda mámleket shıǵısında Dubl-Be, Kurtyagu, Arli milliy baǵları bar.

Xalqı

Xalqınıń tiykarǵı bólegi (50%) mosilar; lobi, fulbe, bobo hám basqa da xalıqlar jasaydı. Xalıqtıń 50% ten kóbi jergilikli dástúriy dinlerge, 40% musulman dinine sıyınadı; qalǵanları xristianlar. Qala xalqı 9% ti quraydı. Rásmiy tili - francuz tili.

Tariyxı

Arxeologiya tabılmalarına qaraǵanda, Burkina-Fasoda neolit dáwirinde adamlar jasaǵan. Arqa-batısta áyyemgi qorǵanlar hám qudıqlar, Yatenga átirapında ańshılar hám jabayı jániwarlar súwretlengen jartas súwretleri tabılǵan. XI ásirde Burkina-Faso aymaǵında mosilar mámleketi qurala basladı. XIV ásirde Uagadugu, Yatenga hám basqa mámleketler bolǵan. XIX ásir aqırı - XX ásir baslarında francuz kolonizatorları tárepinen basıp alındı. 1904-jıl Burkina-Faso Franciyanıń Joqarı Senegal-Niger koloniyası quramına qosıp alındı. 1919-jıl Franciya Batıs Afrikası quramında bólek-bólek basqarıw birlik etip ajıratıldı, biraq 1932-jıl Franciya Burkina-Faso aymaǵın Pil Súyegi Jaǵası, Niger hám Franciya Sudanı koloniyaları arasında bólip jiberdi.

1947-jıl Burkina-Faso aldınǵı shegaralarda Franciyanıń "teńiz artındaǵı aymaǵı" retinde tiklendi, 1958-jıl dekabrde Burkina-Faso mámleket atın aldı hám Franciya Doslıq awqamı quramında avtonomiya respublika dep daǵaza etildi. 1960-jıl 5-avgustta ǵárezsizlikke eristi. 1984-jıl 4-avgusttan Burkina-Faso dep atala basladı. M. Yameogo Joqarı Volta Respublikası (házirgi Burkina-Faso) nıń birinshi prezidenti bolıp tabıladı. 1983-jılǵa shekem bir neshe ret mámleket awdarıspaǵı boldı. 1983-jıl 4-avgustta húkimet" joqarı jaǵına T. Sankara basshılıǵındaǵı Milliy revolyuciya keńesi keldi. 1987-jılda bolsa Burkina-Fasoda náwbettegi mámleket awdarıspaǵı bolıp, kapitan Blez Kompaore basshılıǵındaǵı Xalıq frontı hákimiyattı qolǵa aldı. B. Kompaore - 1991-jıl 1-dekabrden mámleket prezidenti. 1991-jıl mámlekette kóp partiyalı sistema engizildi. Burkina-Faso - 1960-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetin 1992-jıl 25-yanvarda tán alǵan. Milliy bayramı - 4-avgust - Revolyuciya kúni (1983).

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Demokratiya hám federaciya ushın alyans, 1990-jılda dúzilgen partiya; Afrika demokratiyalıq birlespesi partiyası; Demokratiya hám rawajlanıw kongressi partiyası, 1996-jılda dúzilgen; Aldınǵı patriotlar milliy konventi - Social-demokratiyalıq partiya, 1991-jıl dúzilgen; Demokratiya hám rawajlanıw partiyası, 1993-jılda dúzilgen; Xalıq frontı, túrli siyasiy jáne sociallıq shólkemler awqamı, 1987-jılda dúzilgen. Burkina-Faso bas miynet konfederaciyası, 1988-jılda dúzilgen; Burkina-Faso miynetkeshleri kásiplik birlespesi, 1958-jılda dúzilgen.

Ekonomikası

Burkina-Faso - agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 40%, sanaattıń úlesi - 14%. Egin maydanınıń 75% ine ǵálle egiledi. Awıl xojalıǵınıń tiykarǵı ónimleri: paxta, jer ǵoza, maylı palma, qumshekerqamıs, salı, batat, lobıya. Dárya balıqshılıǵı menen shuǵıllanıladı. Jaylaw shárwashılıǵı ústem. 4 mln. ǵa jaqın qaramal bar. Jılına 68 mıń tonna gósh jetistiriledi. 100 ge jaqın kárxana, atap aytqanda aǵash tiliw, paxta tazalaw, toqımashılıq, sabın, sherim ayaq kiyim, salı aqlaw kárxanaları, qassapxanalar bar. Sınap, altın, marganes, nikel, mramor qazıp alınadı. Jılına ortasha 157 mln. kvt/saat elektr energiya payda etiledi. Shetke qaramal, shárwashılıq ónimleri, paxta, jer ǵoza, palız eginleri, kunjut tuqımın satadı. Shetten mashina hám ásbap-úskeneler, azıq-awqat, neft ónimlerin aladı. Avtomobil jollarıniń uzınlıǵı 4,6 mıń km, temirjol uzınlıǵı - 1 155 km. Sırtqı sawda-satıqtaǵı qarıydarları: Franciya. Kotd'Ivuar; Germaniya, Kanada, AQSh, Niderlandiya menen de jaqın baylanıs baylanıstırǵan. Xalıqaralıq aeroportları: Uagadugu, Bobo-Diulaso. Pul birligi - Afrika franki.

Medicinalıq xızmeti

Burkina-Fasoda mámlekettiń 9 emlewxanası hám 400 den artıq basqa medicinalıq mákemeler bar. 3,6 mıń orınlı emlewxanalarda 150 shıpaker, 800 den artıq miyirbiyke hám akusher isleydi.

Bilimlendiriwi, mádeniy-aǵartıwshılıq hám ilimiy mákemeleri

Ǵárezsizlik daǵaza etilgenge shekem (1960) xalıq sawatsız edi. Ǵárezsizlik sharapatı menen bilimlendiriwdi rawajlandırıw jobası qabıl etildi. Awıllarda 3 jıllıq tálim orayları ashıldı, májburiy biypul baslanǵısh tálim jolǵa qoyıldı. Burkina-Fasoda mámleket mektepleri menen bir qatarda pullı menshikli mektepler de bar. 6 jastan baslap balalar ushın 6 jıllıq baslanǵısh, awıllıq jaylarda 3 jıllıq tolıqsız baslanǵısh mektepler bar. Tolıqsız orta mektep (kolledj) 4 jıllıq, tolıq orta mektep (licey) 7 jıllıq. Baslanǵısh mektep negizinde 4 jıllıq tómen ónertexnika tálimi, 7 jıllıq orta texnika tálimi jolǵa qoyılǵan. Baslanǵısh mektepler ushın oqıtıwshılar pedagogika bilim orınlarında 3 jıl dawamında, orta mektepler ushın oqıtıwshılar universitette tayarlanadı.

Burkina-Fasoda Uagadugu universiteti (1969-jılda Joqarı tálim orayı retinde dúzilgen, 1974-jıldan universitet mártebesin alǵan), Kino hám telekórsetiw oqıw institutı bar. Mámlekettegi iri ilimiy mákemeler: Ilimiy izertlew orayı, Tropikalıq awıl xojalıǵı institutı, Ilimiy-texnika izertlewleri byurosı, kánshilik geologiya direksiyası, Tropikalıq orman texnika orayı (1963), Milliy pedagogika institutı, Paxta hám toqımashılıq institutı, Ekonomikalıq jáne sociallıq pánler orayı hám basqalar. Universitet janındaǵı kitapxana, Milliy pedagogika institutınıń kitapxanası, Ilimiy izertlewler orayı janındaǵı kitapxana, Kánshilik geologiya direksiyasınıń kitapxanası bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Burkina-Fasodaǵı iri gazeta hám jurnallar: "Sidvaya" ("Haqıyqat", francuz tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1984-jıldan), "Byulten de lajans denformason dyu Burkina" ("Burkina informaciya agentliginiń byulleteni", francuz tilinde shıǵatuǵın háptelik jurnal), "Jurnal dyu jyodi" ("Piyshembilik gazeta", francuz tilindegi háptelik gazeta, 1991-jıldan), "Maten" ("Tań", francuz tilindegi háptenama, 1992-jıldan), "Pen" ("Mámleket", francuz tilindegi kúndelik gazeta, 1991-jıldan). Burkina-Faso informaciya agentligi 1963-jılda dúzilgen. Burkina milliy radioesittiriwi húkimet agentligi. Burkina-Faso milliy telekórsetiwine 1963-jılda tiykar salınǵan.

Ádebiyatı

Ádebiyatı XX ásir 60-jıllarınıń ortalarınan baslap francuz tilinde rawajlana basladı. R. Nikyemniń xalıq awızeki dóretiwshiligi usılındaǵı "Ǵárez" romanı 1967-jılda basılıp shıqtı. P. Dabire óziniń "Samsoa" romanında mosilardıń awıl ómirin súwretledi. S. Kulibali qosıq hám romanları menen ataqlı boldı. A. Kere qosıqları ana jurt tábiyatın maqtaw etedi. F. Passer, E. Savadogo, J. Yu. Bazye hám basqalar milliy ádebiyattı rawajlandırıwǵa úles qostı. 1984-jılda baspa etilgen "Burkina-Faso poeziyası antologiyası" na kirgen dóretpeler mámlekettiń ótkir social-siyasiy máselelerin sáwlelendiredi. Jas shayırlar urısqa qarsı, jer júzinde tınıshlıqtı saqlaw temaların qálemge almaqta.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Burkina-Faso xalıqları (moyey, baba, fulbe hám basqalar) nıń turar jayı konus formasındaǵı dóńgelek yamasa tegis tóbeli tuwrı múyeshli 4-5 xanalı úylerden ibarat. Ayırım xalıqlardıń bekkemlengen turar jayları 2-3 qabatlı tegis tóbeli dóńgelek minarlardı yadqa saladı. Ílaydan jasalıp qurǵatılǵan qurılıs materialınan dóńgelek etip tiklengen dán bazalarınıń diywallarına "kóz tiymesin" dep hayallar, tasbaqalar hám kesirtkeler súwreti túsirilgen. Ílaydan jasalıp qurǵatılǵan qurılıs materialınan tegis tóbeli meshitlerdi minar hám mezanalar menen birge qurıw ádet bolǵan. Ayırım ımaratlardıń bosaǵaına kiyik shaqları hám túrli naǵıslar salınǵan taxtalar ilip qoyıladı. Házirgi francuz arxitektorları joybarı tiykarında zamanagóy ımaratlar qurılıp atır. Bronzadan jasalǵan buyımlarda ósimlikke uqsatıp naǵıs salınǵan kórkem óner dóretpeleri jaratıladı. Milliy kiyim-kensheklerge kók reńde túrli naǵıslar tigiledi.

Muzıka

Burkina-Fasodaǵı kóplegen xalıqlardıń muzıkalıq dástúrleri hár túrli. Awıl toparlarında miynet processleri, bayram dástúrleri, diniy úrp-ádetlerge baǵıshlanǵan túrlishe muzıkalıq usıl hám jollar bar. Kóbinese muzıka, oyın hám qosıq birge atqarıladı. Bayram dástúrlerinde atqarılatuǵın kóplegen qosıqlarda áwladlar ruwxına shaqırıq etilip, densawlıq, aman-esenlik hám ónim payda bolıwı haqqındaǵı tilekler aytıladı. Saz ásbapları: nay, dombıra, shań, girjek hám haywan shaqlarınan jasalǵan gernay sıyaqlılar. Keyingi jıllarda zamanagóy muzıkanı rawajlandırıwǵa úlken áhmiyet berilmekte. Uagadugudaǵı milliy teatr hám milliy folklor dástesi, bir qansha estrada qosıq hám oyın dásteleri bar.

Kino

1969-jılda Uagaduguda bolıp ótken 1 Ulıwma Afrika kinofestivalı milliy kinematografiyanıń rawajlanıwına túrtki boldı. Birinshi tolıq metrajlı film 1972-jılda jaratılǵan. Keyinirek "Jarasıw jolı", "Allahtıń sawǵası", "Poko-Poko" sıyaqlı filmler júzege keldi.