Er toqım
ER TOQIM (Attıń eri) HAQQINDA
Jılqıǵa tiyisli buyımlar aǵash ustashılıǵı, zergerlik ónerleri, kónshilik islew beriwdi talap etetuǵın buyımlar. Biz tómende sol buyımlardıń túrlerine qoldan kelgenshe sıpatlama berip ótemiz.
JILQIǴA TIYISLI BUYIMLAR:
Er, jona, noqta, júwen, ayıl, shap ayıl, tóslik, toqım, jabıw, záńgi, taǵa, taralǵı, qamshı, aylan soq, suwlıq, dizgin, qarınsha, dorba, qanjıǵa, qazıq, qurıq, arqan, terlik, tebingi, at kózlik, attıń duwa bası, júwen qas, omırawlıq, tusawlıq, jip hám tartpa.
1. ER qaraqalpaqlarda er-aq baslı er, aǵash er, eshek er, jadaǵay er, arba er, shashaq er,--dep hár túrli túrlerge bólinip, atlarınan kórinip turǵanınday, erlerdiń qollanılatuǵın orınları boladı.
Er kóbinese erik, aq tal sıyaqlı óz jerimizde ósetuǵın soǵılıp, -er soǵatuǵın usta,-degen kásipler payda bolǵan hám qálegen adam soǵa bermey, bul jumıs arnawlı "ershi usta"lardıń qolınan ótedi.
Erdi bılǵarı teriden qaplap, mıs shegeler menen sulıwlap, naǵıs oyadı. Negizi, erdiń ózine temir shege qaǵılmaydı, tek sırtın teri menen qaplaǵanda bir-eki jerine sulıwlıq ushın qaǵadı. Demek, bul jerde kónshilerdiń, mıskerlerdiń miynetleri arqalı bul jumıslar ámelge asadı.
Attıń "aq baslı" eri eń baslı múlki bolıp, saltanatlı jaǵdaylarda ertlewge saladı.
TERI
Jılqıǵa tiyisli buyımlardı islewde teri baslı orındı iyeleydi. Teriden islenetuǵın buyımlar, xalqımızda "kónshiler",--degen at alǵan kásip iyeleriniń qolınan ótken.
Teri túrlerinen-jılqınıń terisi hám iri qara mal terisi paydalanıladı.
Teri menen erdiń sırtın qaplaydı, jonanıń ústi teri, astı kiyizden boladı, qamshı óriledi, noqta tigiledi.
Terini ayranǵa salıp, buqtırıp, demlep qoyadı, soń shıǵarıp, iylep, aǵash penen ısqılaydı, anıq islew berilip bolǵannan soń, teri hár túrli buyım soǵıwǵa tayar boladı.
JONA er attıń arqasına batpaslıǵı ushın astına salınatuǵın buyım jonanıń ústi teri menen qaplanıp, astına soǵan ılayıqllap kiyiz salınıp, sırıp tigiledi.
JÚWEN at mingen jigit ushın eń kereklisi bolıp, attı basqarıwda mashina ruli xızmetin atqaradı. Júwenniń eki basına suwlıq (temir) taǵılıp, attıń awzına kiygiziledi. Suwlıq kóbinese asaw, úrkek at mingende payda beredi.
QAMSHI bul da jılqını basqarıw, jónge salıw ushın qollanıladı. Qamshınıń sabı aǵashtan bolıp, aǵashtıń sırtı uzınına tilingen teri menen óriledi, sol órimniń aǵashtıń basına shıqqan tárepi naǵıslanıp, qızdıń burımın órgen táqilette órilip, belgili ólshemde ushı túyilip, mayda shashaqshalar islenedi.
Qamshılardıń sabına geyde teri qollanbawı da múmkin, bunday jaǵdayda, naǵıslı, túyinli, qandayda sulıw kórinis beretuǵın aǵash putaǵınan paydalanıp, qosımsha bezew berilip qoyıladı.
Qamshı islewde ustalar sapalılıq tárepin baslı orınǵa qoyıp, ózgeshe bezewler beredi, bul sheberden kóp miynetti talap etetuǵın mayda jumıs.
AYIL, TARTPA ayıl erdiń attıń ústinde bekkem turıwın támiyinlewshi belgili ólshemdegi, uzınsha, enli lentaday buyım. Qarın tusınan hám artqı jaǵınan "shap ayıl" tartıladı.
Jılqınıń eri aldıǵa ketpeydi, ol basın tik kóterip júretuǵın jániwar. Sol ushın eshekke tartılatuǵın "quyısqan ayıl" bunda bolmaydı.
Jılqınıń "bir ishek" dep atalatuǵın túri qarnı joq bolıp keledi, sonday túrine "omırawlıq" dep atalatuǵın ayıl taǵıladı.
ZAŃGI erdiń eki qaptalına teriden islengen qayıslar menen bekilip, temirden soǵılatuǵın buyım. Záńgi atqa miniw ushın hám ayaq talmaw ushın qollanılatuǵın buyım.
Záńgi "temirshi" ustalarımızdıń qolınan ótedi, "gúmis záńgi"-dep sırtına gúmis puwı berilip, arnawlı, saltanatlı bezelgen záńgi hám temir záńgiler boladı.
DORBA jolǵa shıqqanda attı jemlew ushın qosımsha arpa, sulı sıyaqlı jem salıp júretuǵın qalta. Dorbada jemlegende attıń basına kiygiziletuǵın bolǵanlıqtan, tez jırtılmaytuǵın teriden, yamasa bekkem materialdan tigilip, belgili ólshemde baw taǵıladı.
Bunnan basqa da, at jabıw, toqım, dizgin, taǵa, qanjıǵa, qurıq, qazıq hám taǵı basqa buyımları boladı.