Ekvatorlıq Gvineya

Ekvatorlıq Gvineya (Ekvatorlıq Gvineya Respublikası) - Afrika ekvatorınan arqaraqta, Atlantika okeanı jaǵasında jaylasqan mámleket. Quramına materik bólim - Rio Muni hám de Bioko atawı hám basqa mayda atawlar kiredi. Maydanı 28,1 mıń km2. Xalqı 498,1 mıń adam (2002). Paytaxtı - Malabo qalası. Basqarıw tárepten 7 provinciya (rgoutse) ǵa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Ekvatorlıq Gvineyası - respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1991-jıl 17-noyabrdegi referendumda maqullanǵan; 1995-jılda ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı - prezident; ol ulıwma dawıs beriw jolı menen 7 jıl múddetke saylanadı hám taǵı bir neshe ret saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı parlament (xalıq wákilleri palatası), atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Ekvatorlıq Gvineyası kontinental bóleginiń jer maydanı biyikligi 600-900 m bolǵan tawlıqlar (eń biyik noqatı 1200 m), jaǵası ensiz oypatlıq. Bioko vulkanlı atawında mámlekettiń eń biyik noqatı -SantaIsabel shıńı (3008 m) bar. Íqlımı Ekvatorial, mudam joqarı ıǵallıqtaǵı. Aylıq ortasha temperatura 24° tan 28° qa shekem. Jawın muǵdarı jılına 2000 mm den zıyat, atawlarda 2500 m ge shekem. Dárya kóp, hámmesi suwlı hám kóp bosaǵalı, tek tómen bóleginde kemeler qatnaydı. Tiykarǵı dáryası - Mbini. Ósimlikleri qızıl-sarı laterit topıraqdarda ósiwshi mudam jasıl joqarı ıǵallıqtaǵı Ekvatorial ormanlardan ibarat. Ormanlarda qımbat bahalı aǵash alınatuǵın 150 den artıq terek túri - maylı hám kokos palmaları, temir teregi, okume hám basqalar ósedi. Haywanat dúnyası bay hám hár qıylı: meshin, kiyik, mangust, taw eshki, pil, qaplan hám basqalar jasaydı.

Xalqı

Xalqınıń ayırımların bantularǵa tiyisli fang hám bubi xalıqları quraydı. Rio Muni jaǵasında benga, kombu, lenge hám basqa xalıqlar jasaydı. Rásmiy tili - ispan tili. Dinge sıyınıwshılardıń tiykarǵı bólegi katolikler; protestantlar da bar. Xalıqtıń bir bólegi dástúriy jergilikli dinlerge sıyınadı. Qala xalqı 29,2%. Zárúrli qalaları: Malabo, Bata.

Tariyxı

1472-jıl basında Portugaliyanıń Fernando Po basshılıǵındaǵı ekspediciyası Gvineya qoltıǵındaǵı atawǵa kelip tústi (keyinirek bul ataw Fernando Po atı menen ataldı; 1979-jıldan Bioko atawında) jáne onı óz múlki dep járiyaladı. 1592-jıldan atawlardı koloniyaǵa aylandırıw háreketi baslandı. 1778-jıldan ol Ispaniya Gvineyası atı menen Ispaniya múlki bolıp qaldı (1843-jıldan Ispaniya atawda bekkem jayǵasıp aldı). Mámlekettiń materik bólegi - RioMuni Ispaniya hám Franciya múlkine aylandı (olar arasındaǵı shegara 1900-jıl belgilep alındı). Ekvatorlıq Gvineyası xalqı kóp jıllar dawamında óz azatlıǵı hám ǵárezsizligi ushın gúresip keldi.

Ásirese, bul gúres XX ásirdiń 30-jılları aqırınan saldamlı tús aldı. 1960-jıl Ispaniya húkimeti Ekvatorlıq Gvineyasınıń koloniya mártebesin bıykarlawǵa májbúr boldı jáne onı Ispaniyanıń "teńiz artı" provinciyasına aylandırılǵanlıǵın járiyaladı. 1964-jıl oǵan "ishki avtonomiya" mártebesin berdi. Milliy azatlıq háreketiniń kúsheyiwi nátiyjesinde 1968-jıl 12-oktyabrde mámleket Ekvatorlıq Gvineyası atı menen ǵárezsizlikke eristi. Ekvatorlıq Gvineyası 1968-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetin 1992-jıl 17-yanvarda tán alǵan hám 1993-jıl 24-iyunda diplomatiyalıq qatnasların ornatqan. Milliy bayramı - 12-oktyabr - Ǵárezsizlik kúni (1968).

Siyasiy partiyaları

Social-demokratiyalıq partiya, 1991-jıl dúzilgen; Ekvatorlıq Gvineyası demokratiyalıq partiyası, 1987-jıl dúzilgen; Liberal-demokratiyalıq konvent; Social demokratiya ushın konvergensiya; Social-demokratiyalıq xalıq konventi.

Ekonomikası

Ekvatorlıq Gvineyası - agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl hám orman xojalıǵı 46%, sanaat 33%, xizmet kórsetiw tarmaǵı 21% ti quraydı. Awıl xojalıǵı - mámleket ekonomikasınıń tiykarı. Miynetke jaramlı xalıqtıń 80% awıl xojalıǵında bánt. Dıyqanshılıq hám aǵash tayarlaw áhmiyetli rol oynaydı. Eksport ushın kakao, kofe, banan, maylı palma jetistiriledi. Ishki mútajlik ushın maniok, batat, jer ǵoza, mákke, salı, citrus miyweler, palız eginleri egiledi. Ormanda jabayı maylı palma miyweleri jıynaladı, qımbat bahalı aǵash tayarlanadı. Shárwashılıq tómen rawajlanǵan. Balıq awlanadı.

Sanaatı, tiykarınan, mayda ónermentshilik kárxanalarınan ibarat. Palma mayın islep shıǵarıw, aǵashsazlıq, aǵash tiliw, awıl xojalıǵı ónimlerin qayta islew kárxanaları bar. Jılına ortasha 20 mln. kvt/saat elektr energiyası payda etiledi. Avtomobil jolları uzınlıǵı 2,7 mıń km. Teńiz portları - Bata, Malabo. Shetke kofe, kakao, aǵash shıǵaradı. Shetten azıq-awqat, mashina hám úskeneler, keń tutınıw buyımların aladı. Sırtqı sawdada Kamerun, AQSh, Yaponiya, Evropa Awqamı mámleketleri menen sheriklik etedi. Pul birligi - KFA franki.

Medicinalıq xızmeti

Ekvatorlıq Gvineyasında 1100 orınlı 20 ǵa jaqın emlewxana, 150 dyspenser, 600 den zıyat awıl medicina punkti bar. Shıpakerler shet elde tayarlanadı.

Xalıq bilimlendiriwi

Mámlekette 6 jastan 14 jasqa deyingi balalar ushın májburiy tálim engizilgen. Mámleket mektepleri menen birge menshikli mektepler de bar. Baslanǵısh mektep 8 jıllıq. Tolıq orta maǵlıwmat alıw ushın 9-11-klasslarda 3 jıl oqıw kerek. Túrli óner mektepleri bar. Malaboda basqarıw xizmetkerler mektebi hám oqıtıwshılar tayarlaw (baslanǵısh mektepler ushın) mektebi, Bata qalasında orta arnawlı maǵlıwmat beretuǵın Politexnika institutı iskerlik kórsetedi. 1980-jıldan Malabo hám Batada Ispaniya universitetiniń sırtqı tálim filialları isleydi. Joqarı maǵlıwmatlı kadrlar shet elde tayarlanadı. Malaboda kitapxana bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Ekvatorlıq Gvineyasında "Afrika 2000" jurnal (3 ayda 1 ret ispan tilinde), "Vos del pueblo" ("Xalıq dawısı", ispan tilinde) gazeta, "ElSol" ("Quyash") háptenaması (ispan tilinde) baspa etiledi. Ekvatorlıq Gvineyası milliy radiosı húkimet radiostanciyası bolıp tabıladı. Ekvatorlıq Gvineyası milliy televideniesi, telekórsetiw xızmeti, Malabo qalasında jaylasqan.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Xalıq turar jayları aǵashtan tuwrı múyeshli etip qurıladı hám tóbesi eki qıyalı bolıp, palma japıraqları menen jabıladı. Qalalar, tiykarınan, tártipsiz qurılǵan 1 qabatlı úylerden ibarat bolıp, úlken maydandı iyeleydi (Malabo hám Bata qalalarında 2-3 qabatlı). XX ásirdiń baslarında ayırım ımaratlar jalǵan gotika usılında, 60-jıllarda zamanagóy Evropa arxitekturası ruwxında (Malabodaǵı aeroport hám telegraf, Bata qalasındaǵı radiostanciya, syezdler sarayı hám basqalar) qurıldı. Ekvatorlıq Gvineyasında aǵash naǵıs oyıwshılıǵı (túrli ayaq oyınlarda kiyiw ushın nıqaplar, domalaq barabanlar tayarlaw), aǵashtan geometriyalıq naǵıslar menen bezetilgen qońırawǵa uqsas (lebo) muzıka ásbapların soǵıw rawajlanǵan.