Estoniya

Estoniya (estonsha: Eesti), Estoniya Respublikası - Shıǵıs Evropada, Baltik teńizi boyındaǵı mámleket. Maydanı 45,2 mıń km². Xalqı 1,408 mln. adam (2003). Paytaxtı - Tallin qalası. Basqarıw tárepten 15 uyezdke bólinedi. Estoniya xalqı 2023-jılǵa 2 628 238 adamdı quradı.

Mámleketlik basqarıw principi

Estoniya - parlamentli respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1992-jıl 3-iyulda kúshke kirgen. Mámleket baslıǵı - prezident (2001-jıldan Arnold Ryuytel), ol Mámleket keńesi tárepinen jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Izbe-iz eki múddetke saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı bir palatalı parlament - Mámleket keńesi (Riigikogu), atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Estoniya aymaǵı Shıǵıs Evropa tegisliginiń arqa-batıs bóleginde jaylasqan. Estoniya jaǵa sızıǵınıń uzınlıǵı 3780 km. Jaǵaları, ásirese, batıs hám arqa-batıs kóp bóleklengen, qoltıq hám qoltıqshalar kóp. Estoniya aymaǵında 1500 den artıq ataw hám mayda ataw bar. Jer maydanınıń úlken bólegi oypatlıq (ortasha biyikligi 50 m). Batıs bólegi hám Batıs Estoniya arxipelagi atawları hám de shıǵıs sheti (Chud kóli jaǵası) niń kópshilik bólegi oypatlıq (eń irisi torflı batpaqlıqlardan ibarat Batıs Estoniya oypatlıǵı bolıp tabıladı). Estoniyanıń arqa hám oraylıq bólegi biyikligi 160 m ge shekem bolǵan tolqın tárizli tegislik. Virts'yarv kólinen qubla-shıǵısta Estoniya aymaǵınıń eń biyik bólegi - Xaanya (biyikligi 318 m), Otepya qırları, olardan batısta Sakala qırı bar. Arqa hám oraylıq bóleginde morena jatqızıǵı bar. Tiykarǵı qazılma baylıqları: janıwshı slanets, fosforit, qurılıs materialları, torf, sapropel, shıpalı balshıqlar. Íqlımı teńiz ıqlımınan kontinentallıqqa ótetuǵın aralıq ıqlım, shıǵısı hám qubla-shıǵısında kontinentallıq artıp baradı.

Tallinda fevraldıń ortasha temperaturası - 5,5°, iyul ayında 16,6°. Jıllıq jawın 600-700 mm; eń kóp jawın qubla-shıǵısta jawadı. Estoniyada suw tarmaqları tıǵız; 420 dárya bar. Barlıq dáryalardıń ulıwma uzınlıǵı 31,2 mıń km. Eń irileri: Pyarnu, Emayigi, Narva, Kazari. Estoniya kól hám suw bazaları maydanı boyınsha Baltik boyı mámleketleri arasında 1-orında turadı; ulıwma maydanı 2130 km² dan artıq 1000 den zıyat kól hám suw bazaları bar. Eń iri kólleri: Chud-Pskov, Virt'syarv. Narva suw bazası bar. Topıraqları, tiykarınan, torflı podzol, torflı karbonatlı, batpaqlasqan hám batpaq topıraqlar. Estoniya aralas ormanlar zonasında jaylasqan. Aymaǵınıń 40% i orman; onıń 2/3 bólegi iyne japıraqlı terekler (qaraǵay, shırsha). Arqa-batıs bólegi hám atawlarda keń otlaqlar bar. Haywanot dúnyası hár túrli: sút emiziwshilerden los, yelik, qaban, qońır qoyan, aq qoyan, qasqır, túlki; quslardan qur, keklik, karqur, buldırıq, ivolga hám basqalar jasaydı. Teńiz jaǵasında ushıp ótetuǵın quslar (ǵaz, úyrek, aq quw, gagara) kóp. Teńizdiń jaǵaǵa jaqın suwı awlanatuǵın balıq túrlerine bay. Estoniya aymaǵında Viydumyae, Vilsandi, Matsalu, Nigula qorıqxanaları, Laxemaas milliy baǵı bar.

Xalqı

Tiykarǵı xalqı estonlar; sonıń menen birge, rus, ukrain, belorus, fın hám basqalar da jasaydı. Rásmiy tili - eston tili. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi lyuteranlar hám pravoslavlar. Qala xalqı 71,5%. Iri qalaları: Tallin, Tartu, Narva.

Tariyxı

Eramızǵa shekemgi 3 mıń jıllıqta Estoniya aymaǵında finugor qáwimleri jasaǵan. Eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıq ortalarında jezden, 1 mıń jıllıq ortalarında bolsa temirden ásbaplar islengen. Sol dáwirge kelip Baltik boyı fın qáwimleri (estlar hám livlar) dıń birlesiwi baslandı. 2 mıń jıllıq basında sawda orayları, gavanlar [Tallin, Tartu (Yuryev)] payda boldı. áyyemgi qáwimlerdiń aymaqlıq awqamı hám olardıń birlespesi payda boldı. Eston elatı qáliplese basladı. 1030-1061-jıllarda Estoniyanıń qubla-shıǵıs bólegi Kiyev Rusına ǵárezli boldı. XIII ásirden baslap nemisler, keyinirek daniyalıqlar agressiyası nátiyjesinde Estoniyada mámleket qáliplesiwi procesi toqtap qaldı. XIII ásirdiń 2-yarımı - XVI ásirdiń ortalarında nemis atanaqshıları tárepinen basıp alınǵan Estoniya aymaǵı Livoniyanıń bir bólegi bolıp qaldı. 1558-jıl yanvarda Rossiya Livon urısın basladı. Rus áskerlerinen jeńilgen Livon ordeni tarqalıp ketti. 1572-1577-jıllarda Rossiya Estoniyanıń barlıq bólegin (Tallin hám atawlardan tısqarı) basıp aldı, biraq Rech Pospolita hám Shveciya áskerleriniń qarsı hújimi (1580-1581) nátiyjesinde Arqa Estoniya (Estlyandiya) Shveciyaǵa, Qubla Estoniya Rech Pospolitaǵa ótti, Saaremaa atawı Daniyada qaldı. Shveciya menen Rech Pospolita arasındaǵı urıslar (1600- 1611, 1617-1629) nátiyjesinde 1625-jılǵa kelip Shveciya Estoniyanıń barlıq materik bólegin basıp aldı. 1645-jıl Saaremaa atawı da Shveciyaǵa ótti.

1656-1658-jıllarda Rossiya-Shveciya urısları aqıbetinde Shıǵıs Estoniya Rossiyaǵa qosıp alındı, biraq 1661-jıl urıstan aldınǵı shegara qayta tiklendi. Shveciyaǵa qaraslı Baltik boyı Estlyandiya (Arqa Estoniya) hám Liflyandiya (Qubla Estoniya hám Arqa Latviya) guberniyalarına bólindi. Arqa urıs (1700-1721) nátiyjesinde Estoniyanıń barlıq bólegi Rossiyaǵa qosıp alındı. Bul 1721-jılǵı Nishtadt kelisim shártnaması menen rásmiy tastıyıqlandı. 1917-jıl aprelde eston jerleri avtonomiya mártebesindegi bólek provinciya etip ajıratıldı. 1917-jıl oktyabr aqırında shoro hákimiyatı ornatıldı. 1918-jıl 24-fevralda Estoniya ǵárezsizligi daǵaza etildi. 1918-jıl 29-noyabrden 1919-jıl 5-iyunǵa shekem Estoniya Sovet Respublikası (Estlyandiya miynet kommunası atında) bar boldı. 1919-jıl 19-mayda Shólkemlestiriw jıynalısı Estoniya Respublikası dúzilgenligin járiyaladı; 1934-jıl martta mámleket awdarıspaǵı ámelge asırıldı hám diktatura ornatıldı, parlament tarqatıp jiberildi. 1935-jıl barlıq siyasiy partiyalar iskerligi qadaǵan etildi. 1940-jıl iyulda Estoniya aymaǵına sovet áskerleri kirgizildi.

1940-jıl 21-iyulda Estoniya SSR dúzildi. 1940-jıl 6-avgustta SSSR quramına qosıp alındı hám estonlardıń bir bólegi deportaciya etildi. 1941-jıl dekabrden nemisfashist áskerleri tárepinen basıp alındı; 1944-jıl azat etildi. 1988-jıl 1-2-dekabrde Estoniya xalıq frontı dúzildi; ol óz aldına Estoniya ǵárezsizligin qayta tiklew wazıypasın qoydı. 1990-jıl 8-mayda Estoniya SSR Joqarı Keńesi Estoniya Respublikasın járiyaladı. 1991-jıl 20-avgustta Estoniya Joqarı Keńesi Estoniya Respublikasınıń milliy ǵárezsizligi tuwrısında qarar qabılladı. Estoniya 1991-jıldan BMSh aǵzası. 1992-jıl 20-fevralda Ózbekstan Respublikası suverenitetin tán alǵan hám 1994-jıl 10-oktyabrde diplomatiyalıq qatnasların ornatqan. Milliy bayramı - 24-fevral - Ǵárezsizlik kúni (1918).

Tiykarǵı siyasiy partiya hám birlespeleri, kásiplik awqamları

"Respublika" partiyası, 2001-jıl dekabrde dúzilgen; Estoniya birlesken xalıq partiyası, 1994-jıl dúzilgen; Reformalar partiyası, 1994-jıl tiykar salınǵan; Ortalar partiyası, 1996-jıl dúzilgen; Watan birlespesi, 1995-jıl dúzilgen; Estoniya sentristler partiyası, 1992-jıl tiykar salınǵan; Estoniya xalıq birlespesi, 2000-jıl dúzilgen. Estoniya kásiplik birlespeleri oraylıq birlespesi, 1989-jıl dekabrde dúzilgen.

Ekonomikası

Estoniya - industrial-agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde sanaat 24,3%, awıl xojalıǵı 6,2%, xizmet kórsetiw tarmaǵı 69,5% еi quraydı. Ekonomikada slanets hám fosforit qazıp alıw zárúrli orın tutadı. Sanaatı jergilikli tábiyiy resurslar, birinshi náwbette paydalı qazılmalar hám de orman hám teńiz baylıqları, awıl xojalıǵı shiyki óniminen paydalanıw tiykarında rawajlanıp atır. Slanets qazıp alıw jáne onı qayta islew, mashinasazlıq hám metallsazlıq (elektrotexnika, radiotexnika, priborsazlıq hám keme remontlaw), ximiya (mineral tógin, altınkúkirt kislotası, juwıwshı qurallar islep shıǵarıw), aǵashsazlıq, mebel, sellyuloza qaǵaz, jeńil (toqımashılıq hám basqalar) hám azıq-awqat (gósh-sút, balıq, shireshilik ónimlerin islep shıǵarıw) sanaattıń jetekshi tarmaqları bolıp tabıladı. Qurılıs materialları islep shıǵarıladı. Jılına ortasha 9,2 mlrd. kvt/saat elektr energiyası payda etiledi. Awıl xojalıǵı gósh-sút shárwashılıǵı (qaramal, qoy, shoshqa baǵıladı) hám duzlanǵan hám de qaqlanǵan shoshqa góshin jetistiriwge qánigelestirilgen. Dıyqanshılıqta dánli (42,2%; biyday, arpa, sulı) hám ot-jem eginleri, kartoshka, palız eginleri egiledi. Qusshılıq, terili jabayı haywanshılıq hám palshılıq rawajlanǵan.

Transportı

Transportınıń tiykarǵı túrleri transport jolı hám avtomobil transportı. Transport jolı uzınlıǵı 1,02 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı 15 mıń km (hámmesi qattı qatlamlı). Tiykarǵı teńiz portları - Tallin, Novotallinskiy. Emayigi dáryasında keme qatnaydı. Estoniya shetke elektrotexnika hám radioelektronika sanaatı ónimleri, sanaat úskeneleri, ximikatlar, azıq-awqat hám tutınıw buyımları, orman hám aǵashsazlıq sanaatı ónimlerin shıǵaradı. Shetten neft hám gaz, mashinasazlıq sanaatı ónimleri, shiyki ónim aladı. Sırtqı sawdada Rossiya, Shıǵıs hám Batıs Evropa mámleketleri hám basqalar menen sheriklik etedi. Pul birligi - eston kronasi.

Medicinalıq xızmeti

Shıpakerler Tartu universitetiniń medicina fakultetinde, orta medicina xızmetkerleri Tallin, Tartu, Koxtla-Yarvedaǵı medicina bilim orınlarında tayarlanadı. Pyarnu qalasında ıqlım hám balshıq, Xaapsulada balshıq, NarvaYiesuu hám Kuressaare qalalarında ıqlım kurortları bar. Bunnan tısqarı, bir qansha sanatoriya hám dem alıw úyleri bar.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Estoniya aymaǵında dáslepki mektepler XIII-XIV ásirlerde monastrlar qasında payda bolǵan. Estoniyada májburiy 8 jıllıq tálim engizilgen. Mámlekettegi 600 ge jaqın ulıwma tálim mektebi, 30 dan zıyat orta arnawlı oqıw orınlarında 200 mıńnan aslam oqıwshı, 6 joqarı oqıw jurtı (Tartu universiteti, Tallin texnika universiteti, Tallin pedagogika institutı, Estoniya teologiya institutı, Estoniya awıl xojalıǵı akademiyası, konservatoriya) nda 20 mıńnan zıyat student tálim aladı. Estoniyalar Estoniya pánler akademiyası institut hám ilimiy mákemelerinde alıp barıladı. Sonıń menen birge, qurılıs, orman xojalıǵı hám tábiyattı qorǵaw, pedagogika ilimiy tekseriw institutları da bar. Estoniyada 700 ge jaqın kitapxana bar. Irileri: Tallindaǵı Mámleket kitapxanası, Tartu universiteti ilimiy kitapxanası, Tallindaǵı ilimiy-texnika kitapxanası. 60 qa jaqın muzey bar. Irileri: Tallindaǵı Kardiorg sarayı, Pyotr 1 úy muzeyi, Tariyxıy muzey, úlketanıw muzeyi, Tartudaǵı qala tariyxı muzeyi, universitet tariyxı muzeyi, ádebiyat muzeyi, O. Luts úy muzeyi, Virudaǵı F. R. Kreysvald úy muzeyi, KoxtlaYarvedaǵı slanets muzeyi.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Estoniyada bir qansha gazeta hám jurnal baspa etiledi. Jergiliklileri: "Kultuur ya elyu" ("Mádeniyat hám turmıs", eston tilindegi aylıq jurnal, 1858-jıldan), "Maalext" ("Mámleket", eston tilindegi háptenama, 1987-jıldan), "Molodej Estonii" ("Estoniya jasları", rus tilindegi kúndelik gazeta, 1950-jıldan), "Raxva xyayal" ("Xalıq dawısı"), eston tilindegi kúndelik gazeta, 1940-jıldan), "Estoniya" (rus tilinde háptede 5 ret shıǵatuǵın gazeta, 1940-jıldan), "Eesti nayni" ("Estoniya hayal-qızları", eston tilindegi aylıq jurnal, 1924-jıldan), "Eesti ekspress" ("Estoniya ekspressi", eston tilindegi háptenama, 1989-jıldan). ETA, Estoniya telegraf agentligi, 1918-jıl dúzilgen; Baltik jańalıqlar xızmeti, menshikli informaciya agentligi, 1990-jıl dúzilgen. Estoniya radiosına 1926-jıl, Estoniya televideniesine 1955-jıl tiykar salınǵan.

Ádebiyatı

XIX ásir ortalarına shekem eston xalqınıń ruwxıy turmısı xalıq awızeki dóretiwshiligi (xalıq qosıqları, ertek, naqıl, maqal hám jumbaqlar) nde óz kórinisin taptı. Birinshi jazba estelikler XVI asrga tiyisli. XVII XVIII ásirlerde diniy ruhdagi dóretpeler júzege keldi. XVIII ásir aqırı - XIX ásir baslarında didaktikalıq dúnyalıq ádebiyat payda boldı. Eston milliy ádebiyatı XIX ásir ortalarında payda boldı. Aǵatrıwshı jazıwshı F. R. Felman, xalıq awızeki dóretiwshiligi tiykarında "Kalevipoeg" dástanın jaratqan F. R. Kreysvald onıń tiykarshıları bolıp tabıladı. 1860-1880-jıllar ádebiyatında xalıq romantizmi hám patriotlıq lirikası ústemlik etti, dramalıq dóretpeler hám romantikalıq tariyxıy qıssalar jaratıldı. 1890-jıllarda sın kózqarastan realizm qáliplesti. E. Vildeniń "Ayaz mámleketine" (1896) hám "Temir qol" (1898) romanları eston ádebiyatında sın kózqarastan realizm baǵdarı hám roman janrına tiykar boldı.

1900-jıllar basında proletar ádebiyatı hám siyasiy satira payda boldı (X. Pegelman, Yu. Lishenbax, Eessaaru Aadu). F. Tuglas, G. Suyts sıyaqlı jazıwshılar neoromantizm wákilleri bolıp tabıladı. 1919-jıldan keyin eston ádebiyatına nemis ekspressionizmi áhmiyetli tásir kórsetti. Prozada realistlik usıl, neoromantikalıq, impressionistlik hám simvolistlik formalardan barǵan sayın ústem kele basladı (A. X. Tammsaare, M. Metsanruk, M. Under, O. Luts, X. Visnaputs, I. Barbarus, A. Gaylit, Yil. Semper, A. Yakobson, Yu. Syutiste dóretpeleri). Ekinshi jáhán urısı jılları (1939-1945) ádebiyatqa D. Vaarandi, R. Parve, E. Myannik hám basqalar kirip keldi. Urıstan keyingi jıllarda shayırlar M. Raud, Yil. Semper, Yu. Smull, jazıwshılar A. Xint, R. Sirge, G. Leberext, E. Krusten, dramaturglar A. Yakobson, E. Rannet hám basqalar nátiyjeli dóretiwshilik etti. 1960- 1980-jıllarda shayır hám jazıwshılardıń jańa áwladı ádebiyatqa zamanagóy filosofiyalıq-etikalıq máselelerdi alıp kirdi. Bul dáwirde ádebiyatqa E. Beekman, E. Vetemaa, M. Traat, A. Valton hám basqa jazıwshılar kirip keldi.

Arxitektura

Estoniya aymaǵındaǵı áyyemgi arxitektorlıq imaratları eramızǵa shekemgi 3 hám 2 mıń jıllıqlarǵa tiyisli. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqta bekkemlengen qalashalar (Asva, Iru, Ridala), eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıq baslarında bolsa awıllar payda boldı. XIII ásirden tas arxitektorlıǵı, atap aytqanda, qorǵanlar (Tallindaǵı Vishgorod qorǵanı, XIII-XIV ásirler), bekkemlengen shirkewler (Valyala, XIII ásir; Karya, XIV ásir) qurıw háwij aldı. XIV ásirden gotika usılında shirkew, ratushalar qurıldı. XVI ásirdiń 1-yarımında Oyanıw dáwiri baǵdarları da payda boldı. 1640-jıllarda Estoniya arxitektorlıǵına barokko usılı kirip kele basladı [Narvadaǵı ratusha (1670) hám birja (1704); Tallindaǵı Kadriorg saraybaǵ kompleksi (1718-1725, arxitektorlar N. Miketti, M. Zemsov)]. Klassicizm usılı dáwirinde jámiyetlik ımaratları (Tartu universiteti ımaratı, 1803-1809, arxitektor I. Krauze) hám qorǵanlar qurıldı.

XIX ásir 2-yarımı arxitekturada eklektizm, XX ásir baslarında modern (milliy romantikalıq jónelis penen), funkcionalizm tarqaldı. 1960-jıllardan baslap jańa turar jay kompleksleri qurıldı [Tallindaǵı Mustamyae (1961-jıldan, arxitektorlar V. Tippel, L. Pettay hám basqalar), VyaykeIysmyae (1973-jıldan, arxitektorlar M. Port, M. Meelak hám basqalar) massivleri]. Awıl qurılısı rawajlandı (Yanedas sz texnikumınıń oqıw korpusı, 1974, arxitektor V. Pormeyster; Viru rayonındaǵı "Linda" kzi mákemesi, 1972, arxitektor T. Reyn), turar jay hám jámiyetlik ımaratları qurıldı [Tallinda "Viru" (1972, arxitektorlar X. Sepmann, M. Port hám basqalar) hám "Olimpiada" (1980, arxitektorlar T. Gelles, R. Kersten hám basqalar) mıymanxanaları, Parus sportı orayı (1980, arxitektorlar X. Sepmann, P. Yanes, X. Looveer hám basqalar), Mádeniyat hám sport sarayı (1980-1981, arxitektorlar R. Karp, R. Altmyae hám basqalar), Tartuda "Vanemuyne" teatrı (1967-1970, arxitektorlar A. Volberg, P. Tarvas, U. Telpus hám basqalar)].

Súwretlew kórkem óneri

Eston xalqınıń áyyemgi kórkem dóretiwshiligi, tiykarınan, dıyqanlardıń ámeliy bezew kórkem ónerinde óz kórinisin taptı (gúlalshılıq, súyek hám metall buyımlar soǵıw, tas hám aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, qolda toqıw, terige naǵıs salıw). Gotika, Oyanıw dáwiri hám barokko kórkem óneri dáwirinde diywal (freskalar) hám de dáske súwretshiligi, sonıń menen birge, tas hám aǵash naǵıs oyıwshılıǵı keń taraldı. XIX ásir 1-yarımında portret hám tábiyat kórinisi janrları, grafika rawajlandı. XIX ásir 60-jıllarınan professional kórkem óneri rawajlandı. Milliy súwretshilik mektebiniń tiykarshısı Yil Kyoler, músinshilik mektebiniń tiykarshısı A. Veysenberg bolıp tabıladı.

XIX ásir - XX ásir ortalarında súwretshiler A. Laykmaa, K. hám P. Raud, N. Triyk, músinshiler A. Adamson hám Ya. Koort dóretiwshiligi dıqqatqa iye. 1920-jıllarda Estoniya kórkem óneriniń rawajlanıwında Tartudaǵı "Pallas" kórkem mektebi úlken rol oynadı. Bul dáwirde súwretshiler A. Yoxani, K. Liymand, grafik X. Mugasto, músinshiler Ya. Koort, F. Sannamees, V. Mellik hám basqalar óz dóretpelerin jarattı. 1940-jıllardan keyin súwretshiler E. Okas, E. Kits, N. Kormashov, L. Mikko, grafikler G. Reyndorf, E. Eynmann, A. Bax, V. Tolli, P. Ulas, músinshiler A. Starkopf, E. Roos, A. Kaazik, M. Varik nátiyjeli dóretiwshilik etti. Ámeliy bezew kórkem óneri ustaları M. Adamson, E. Adamson Erik, M. Roosma, L. Erm, M. Ryaek hám basqalar óz dóretiwshilikleri menen dańq shıǵardı.

Muzıka

Eston xalıq qosıq (runo) ları, tiykarınan, bir dawıslı. Ásbap muzıkası xalıq oyınları (polka, reynlender hám basqalar) menen baylanısqan. Muzıka ásbapları: vargan, túrli naylar, volinka, konus tárizli kannel, puw sıyaqlı bilo hám XVIII ásirden skripka payda boldı. XIX ásirde garmon keń tarqaldı. 1857-1861-jıllarda milliy qosıqlar tolıq baspa etildi ("Kalevipoeg", F. Kreysvald). Professional muzıka dáslep shirkew muzıkası menen birge rawajlandı. XIX ásirde birinshi qor hám háwesker úflep shertiletuǵın sazlar orkestrleri dúzildi. 1869-jıldan dástúrge aylanıp qalǵan milliy qosıq bayramları ótkeriledi. Qor muzıkası birinshi professional kompozitorlar (I. Kappel, K. Tyurinu, M. Xyarma) dóretiwshiliginde de jetekshi muzıka bolǵan. R. Tobias simfoniyalıq hám vokal simfoniyalıq muzıkalar jarattı. XX ásir 1-yarımında A. Kapp, X. Eller, M. Lyudig, E. Oya simfoniyalıq hám kamer dóretpeler, M. Saar, K. Kreek hám basqalar qor muzıkasın jarattı. E. Aav, A. Lemba, A. Vedro eston operası, E. Tubin eston baleti tiykarshıları bolıp tabıladı. Eston muzıka mádeniyatı gúllep jaynawı E. Kapp, G. Ernesaks dóretiwshiligi menen baylanıslı.

1950-jıllardıń ortalarında kompozitorlardıń jańa áwladı (E. Tamberg, V. Tormis, Ya. Ryaets, A. Pyart) muzıkanıń mazmunlılıǵın jańa qurallar menen bayıttı. Atqarıwshılar arasında qosıqshılar - T. Kuuzik, G. Ots, X. Krumm, T. Mayste, I. Kuusk, M. Voytes, A. Kaal, U. Tauts, dirijyorlar - N. Yarvi, E. Klas, R. Matsov, G. Ernesaks, O. Oya hám basqalar, skripkashılar - V. Alumyae, Yu. Gerrets, pianinoshılar - B. Lukk, K. Randalu hám basqalar ataqlı. Estoniyada "Estoniya" mámleket akademiyalıq opera hám balet teatrı (1906-jıl dúzilgen, Tallin), Estoniya akademiyalıq er adamlar qorı (1944), filarmoniya, konservatoriya (1919-jıl tiykar salınǵan, Tallin), muzıka bilim orınları (Tallin, Tartu), Mámleket simfoniyalıq orkestri isleydi.

Teatr

Dáslepki teatr tamashaları XVI ásirde latın tilinde, XVII ásirde nemis tilinde kórsetilgen. 1665-jıl birinshi menshikli teatr payda boldı. 1784-jıl jergilikli oqımıslı adamlar Tallinda háwesker teatr dúzdi. 1870-jıl Tartudaǵı "Vanemuyne", Tallindaǵı "Estoniya" jámiyetleri janında milliy háwesker teatrlar dúzildi hám olar 1906-jıldan professional teatrlarǵa aylandı. Bul teatrlarda muzıkalı drama spektaklleri, shet el klassikleri, milliy dramaturglar dóretpeleri saxnalastırıldı. 1920-1930-jıllar Tallinda Drama teatrı (1916-1924), "Tańǵı teatr" (1920-1924), "Dramstudio" (1924-jıl dúzilgen, 1937, jıldan Eston drama teatrı, 1952-jıldan drama teatrı), Jumısshı teatrı (1926-1941), Pyarnuda "Endla" (1911-1953, keyinirek Drama teatrı), Narvada Narva teatrı (1928-1940) isledi. Keyingi jıllarda teatr kórkem óneri jáne de rawajlandı. Estoniyada Mámleket quwırshaq teatrı, Mámleket akademiyalıq teatrı, "Eski qala studiyası" (hámmesi Tallinda), Tartudaǵı "Vanemuyne" mámleket akademiyalıq teatrınıń dramalıq truppası, Pyarnudaǵı teatr hám basqa teatrlar iskerlik kórsetedi. Teatr ǵayratkerlerinen K. Ird, K. Karm, A. Lauter, Yu. Yarvet hám basqalar ataqlı.

Kino

Estoniya aymaǵında dáslepki kinosyujetlar francuz firmaları tárepinen súwretke alındı (1908-1914). 1914-jıl fotograf Ya. Pyazuke birinshi eston kórkem filmin jarattı. 1920-jıllarda bir qansha menshikli kinofirmalar iskerlik kórsetti. "Ótmish kóleńkeleri" (1924) hám "Rummu Yuri" (1929) filmleri professional túrde súwretke alınǵan dáslepki filmler bolıp tabıladı. 1930-jıl K. Myarska birinshi ret "Altın qońız" atlı dawıslı filmdi jarattı. Ekinshi jáhán urısınan keyin eston kinematografshıları "Lenfilm" kinostudiyası menen birgelikte "Qorǵan ishindegi turmıs" (1947) hám "Andrus baxıtı" (1955) filmlerin súwretke aldı (ekewiniń rejissyor G. Rappaport). Keyinirek eston kino ustaları "Qáwipli burılıslar" (1961, rejissyorlar Yu. Kun, K. Kiysk), "Yarım kúnlik parom" (1968), "Ólim qádirin óliklerden sora" (1977; eki filmniń rejissyor K. Kiysk), "Ormandaǵı bulaq" (1973, rejissyor L. Layus), "Jasaw hám súyiw dáwiri" (1976, rejissyor V. Kyasper), "Ne ekseń..." (1980, rejissyor P. Simm) sıyaqlı filmlerdi ekranǵa shıǵardı. Kino aktyorları arasında E. Kivi, E. Kull, R. Allabert, T. Kark, L. Ulfsak, O. Eskola hám basqalar ataqlı.

Ózbekstan - Estoniya qatnasları

Tiykarǵı maqala: Ózbekstan - Estoniya qatnasları