Ferǵana

Ferǵana (1907-jılǵa shekem — Jańa Marǵilon; 1907—1924-jıllarda Skobelev, jergilikli aytılıwda — Iskobil dep atalǵan. Patsha Rossiyasınıń Orta Aziyanı basıp alıwda hám keyingi jıllarda kóplegen obabarotlar shólkemlestirgen generalı M.D.Skobelev atına qoyılǵan) — Ferǵana wálayatınıń basqarıw, ekonomikalıq hám materiallıq orayı, respublikanıń iri qalalarınan biri. Maydanı 0,09 mıń km². Xalqı 222,4 mıń adam (2004, Ferǵana oypatlıǵındaǵı qalalar ishinde xalıq sanı boyınsha 3-orında). Qala Ferǵana oypatlıǵınıń qubla bóleginde, Olay tawlarınıń eteginde, 580m biyiklikte jaylasqan. Klimatı kontinental. Ortasha jıllıq temperatura 13°. Yanvardıń ortasha tempaturası — 2,7°, iyulda - 26,4°. Eń tómen temperatura 27°, eń joqarı temperatura 42°. Jılına 192 mm jawın túsedi. Jawınnıń kóp bólegi qıs hám báhár máwsimlerinde jawadı. Batıstan geyde qattı samal hám qurǵaq ıssı samal, Olay tawı (Shahimardansay oypatlıǵı) nan taw oypatlıǵı samalı esedi.

Tariyxı

Ferǵana sóziniń kelip shıǵıwı haqqında túrli pikirler bar. Ilimpazlar „Ferǵana“ sóziniń bunnan 13 ásir aldın soǵd jazıwlarında „Parǵana“, „Praǵana“ formalarında jazılǵanlıǵın hám de hind-sanskrit tilinde „kishi wálayat“; parsı tillerinde „taw aralıǵındaǵı oypatlıq“, „átirapı berik saylıq“ degen mánislerge iye bolǵanlıǵın aytıp ótedi. Ferǵana óziniń gózzal landshaftları menen ataqlı bolǵan alıs qala. „Chimyan“ kurortı Olay taw eteklerindegi dárilik mineral bulaqlardıń teń salmaqlılıǵı menen ataqlı bolǵan Chimyan awılına tiykarlanǵan. Eń úlken kurort Oraylıq Aziyada jaylasqan.

1876-jıl Rossiya imperiyasi Qoqan xanlıǵın joǵaltıp onıń aymaǵında Ferǵana wálayatın dúzgennen soń, basqarıw oray qurıw ushın Marǵılannan 10 km qublasında jaylasqan Yarmazar hám burınǵı Sım, Chiringan awılları ornın tańladı. Qala qurılısı joybar boyınsha 1877-jıl iyunda baslandı. Qurılıs ǵárejetleri, tiykarınan, miynetkeshler moynına júklendi (salıq salındı). Bul qalanı úlken maydandı qorshap alǵan qorǵan ishinde qurıw názerde tutıldı. Qorǵannan arqa-batıs hám batısqa qarap radius formasında úsh uzın kóshe qurıldı. Olardan biri eski Marǵılan tárepke jóneldi. Bul kósheler parallel kelte kósheler menen tutastırıldı. General-gubernator qalanı Jańa Marǵılan dep aytıwdı buyırdı. Qalanıń qurılısı 1904-jılda juwmaqlandı. Jańa Marǵılan, tiykarınan, Marǵılan saydıń shep jaǵasında jaylastı. Oń jaǵası bazar ushın qaratıldı. Qalanıń qubla bóliminde kazarmalar qurıldı, batıs bóliminde áskeriy basqarma jaylastırıldı. 1880-jılda bul basqarma jazǵı áskeriy lagerge ózgertildi.

Qala kósheleriniń hár eki tárepine terek egildi. Qalada sanaat kárxanaları qurılmadı. 1898-jıl Samarqand—Ándijan temir jol ótkeriliwine qaramastan, qalanıń keńeyiwi hám rawajlanıwı áste-aqırınlıq penen bardı. 1891-jılda qalada 2 pivo pisiriw hám bir kánshilik zavodı iskerlik kórsetti. Jergilikli yarım ónermentshilik kárxanalar jergilikli shiyki ónimdi qayta islew menen shuǵıllanatuǵın edi. Paxta tazalaw zavodı tek ǵana temir jol ótkerilgennen keyin qurıldı. 1899-jılda Jańa Marǵılan qalası xalqı tek 4 mıń adamdı quradı.

1907-jılda kolonizator administratorlar qala atın ózgertip, Skobelev dep at qoydı. Sol jılı temir jol vokzalın qurıw baslandı.

1914-jılda taǵı 4 paxta tazalaw zavodı hám 8 pille keptiriw úskenesi paydalanıwǵa tapsırıldı. Qalada, tiykarınan, patsha administraciyası hám hámeldarları, áskerler, sawdager hám jergilikli baylar jasaytuǵın edi. 1913-jılda qala xalqı 14 mıń adamǵa jetti. Sonnan ózbekler tek 3216 adamdı quradı.

Qala túnde 80 dana jaqtılandırıwshı (fonus) menen jaqtılanar edi. Dúkanlar xalıqqa xızmet kórsetken. 1917-jılǵa shekem qaladaǵı 3 gimnaziyada 600 oqıwshı, 5 mektepte bolsa 821 oqıwshı oqıdı. Olarǵa 20 oqıtıwshı sabaq berdi. Qalada bir ǵana emlewxana (35 orın) hám bir dárixana bar edi.

1917-jıl 6-7-dekabrde Skobelevte hákimiyattı shorolar iyeledi. 1921-jılda Orta Aziya jipekshilik sanaatınıń dáslepki kárxanası — pillekeshlik fabrikası paydalanıwǵa tapsırıldı. 1917-jılǵa shekem qalada, quwatı 700 kvt bolǵan menshikli (Lipinskiyǵa qaraslı) elektr styasi bolǵan. Sol jıldan keyin Ferǵana oypatlıǵında birden-bir bolǵan ıssılıq elektr orayı iske túsirildi. Quvasay ıssılıq elektr styasi iskerlik kórsete baslaǵannan keyin olar birden-bir energiya sistemasına birlestirildi. Sonnan keyin toqımashılıq fabrikası, may zavodı isley basladı. Paxta tazalaw zavodları, digirmanlar, ónermentshilik kárxanalar qayta qurılıp keńeytildi hám elektr energiya quwatı menen isley basladı. Ekinshi jáhán urısınan keyingi jıllarda iske túsirilgen Xojaabad — Ferǵana, Arqa Sox — Ferǵana — Quvasay gaz trubaları Ferǵananı Buxara qasınan baslanǵan birden-bir gaz trubası sisteması menen baylanıstırdı.

Onnan keyin gidroliz zavodı, 1958-jılda neftti qayta islew zavodı iske túsirildi. 1960-jıllarda Ferǵanada temir beton buyımları, shifer-gerbish zavodları, 2 ıssılıq elektr orayı qurıldı.

Ekonomikası

Qalada 2300 den artıq kishi kárxana, 10 avto kárxana, jergilikli shiyki ónimnen ximiyalıq talshıq (atsetat jipegin) islep shıǵaratuǵın, azot, sabın, gaz apparatları, neftti qayta islew, mexanika, paxta tazalaw, konserva zavodları; úysazlıq, may, sút kombinatları, trikotaj, pillekeshlik, ayaq kiyim fabrikaları, „Ferǵana pivo“, dán ónimleri kárxanaları islep turıptı. 24 qospa kárxana („KabulFerǵana“, „O'zsalaman“, „Ferteks“, „Yevraziya Tapo Disk“, „Ferkon“ hám basqalar) iskerlik kórsetedi. Sanaat kárxanaları, tiykarınan, qala orayında hám de Qirguli jerinde jaylasqan.

Ferǵana Respublikanıń iri ilim hám mádeniyat oraylarınan biri bolıp tabıladı. Ferǵanadan 52 km qublada Shahımardan kurortı, qaladan 32 km arǵı jaǵında, Oltiariq rayonındaǵı sulıw orında 2 iri emlewxana jaylasqan. 2 mádeniyat sarayı, 28 kitapxana, wálayat úlketanıw muzeyi, 4 mádeniyat úyi, muzıkalıq drama teatrı, orıs drama teatrı, quwırshaq teatrı, jaslar qıyabanı, mádeniyat hám dem alıw baǵı, Tashkent 2-medicina institutı filialı, universitet, politexnika institutı, 3 balalar muzıka mektebi, kórkem-óner mektebi, 41 ulıwma tálim, 4 úlkenler tálimi mektepleri, 3 akademiyalıq licey, 18 kásip-óner kolledji iskerlik kórsetedi. 3 stadion, sport kompleksi, emlewxana, poliklinika, dárixanalar bar. Ferǵanadan rayon orayları, qala hám kishi qalalarına avtobus qatnaydı. Hawa transportı arqalı Tashkent qalası, wálayat orayları hám shet el mámleketler menen baylanısqan. Qalada 2 wálayat gazetası, qala gazetası („Ferǵana tańı“, 1955-jıl 29 -dekabrde islengen, tirajı 3000), 22 tarmaq gazeta, 15 menshikli gazeta hám 6 jurnal basıp shıǵarıladı. 3 telestudiya iskerlik kórsetedi.

Xalqı

Xalqı 250,000. Ferǵana qalasına Marǵılan hám Taslaq qalaları tutasıp ketken. Eger 3 qalanı xalqı menen esaplasaq, 400,000 nan asadı. Ferǵana qalasınıń simvolı shınar japıraǵı bolıp tabıladı. Ferǵanada Oraylıq Aziyadaǵı eń ataqlı futbol komandası — „Neftchi“ qalanıń abıroyın qorǵaydı. „Neftchi“ FC 5 márte Ózbekstan chempionı, 7 márte gúmis medal iyesi, 2-ret xrustal kubok iyesi, 1 márte Aziya Chempionler Ligası 3-orın iyesi hám MDH mámleket chempionları 2-orın iyesi bolıp tabıladı.

Klimatı

Ferǵananıń klimatı tap basqa oypatlıqlar sıyaqlı, kontinental. Qıs — jumsaq. Yanvarda ortasha temperatura +0,2°, tómen dáreje —25,8°. Uzaq qar jawıw dawamlı emes. Bazıbir qıs kúnleri kún ıssı boladı. Jaz ıssı. Iyulda ortasha temperatura +27,4°, Biyik temperatura +45,2°. Iyul ayında ıssı samal baqlanadı, tiykarınan batıs bóliminde.

Derekler

ÓzME, Birinshi tom, Tashkent, 2000-jıl