Informaciya túsinigi ushın derekti kóriw

'''Informaciya'''  ''([[Latın tili|latınsha]] informatio -túsindiriw, usınıw, túsinik)−'' bul maǵlıwmat beriw múmkinshiligi bar nárseni bildiretuǵın abstrakt túsinik. Eń úlken dárejede ol seziniwge bolatuǵın nárseni túsindiriwge yamasa olardıń abstrakciyalarına baylanıslı. Tolıq tosınnan bolmaǵan hár qanday tábiyiy procesti hám qálegen ortalıqtaǵı qálegen baqlanatuǵın nızamlılıqtı informaciyanıń belgili bir kólemin beredi dep aytıwǵa boladı. [[Cifrlı]] signallar menen basqa maǵlıwmatlar informaciyanı jetkiziw ushın diskret belgilerdi paydalansa, analog signallar, poemalar, súwretler, muzıka yamasa basqa dawıslar sıyaqlı basqa qubılıslar menen artefaktlar, al aǵımlar informaciyanı anaǵurlım úziliksiz túrde beredi.<ref name="Anderson">{{Cite book|title=Understanding Information Transmission|author2=Rolf Johnnesson|publisher=Ieee Press|year=1996|isbn=978-0471711209}}</ref>  Informaciya bilimniń ózi emes, túsindiriw arqalı sáwlelendiriwden payda bolıwı múmkin mánis.<ref name="Yockey">{{Cite book|title=Information Theory, Evolution, and the Origin of Life|publisher=Cambridge University Press|year=2005|isbn=978-0511546433}}</ref>

Informaciya túsinigi tiyisli yamasa hár túrli túsinikler menen baylanıslı,<ref name="Floridi">{{Cite book|author=Luciano Floridi|url=https://books.google.com/books?id=Ak__GBAcHU0C|title=Information – A Very Short Introduction|publisher=Oxford University Press|year=2010|isbn=978-0-19-160954-1}}</ref> sheklew, kommunikaciya, baqlaw, maǵlıwmatlar, forma, bilimlendiriw, bilim, mánis, túsiniw, psixikalıq xoshametlew, úlgi, qabıllaw, usınıs, sáwlelendiriw hám entropiya.

Informaciya jiyi qaytalanatuǵın túrde qayta islenedi: bir basqıshta bar maǵlıwmatlar keyingi basqıshta interpretaciyalanatuǵın hám qayta islenetuǵın informaciyaǵa qayta islenedi. Mısalı, jazba tekstte hár bir simvol yamasa hárip ózi aǵzası bolıp tabılatuǵın  sózge baylanıslı informaciyanı beredi, hár bir sóz quramındaǵı sóz dizbegine informaciyanı beredi, hárbir sóz dizbegi ózi aǵzası bolıp tabılatuǵın gápke baylanıslı informaciyanı beredi h.t.b. Cifrlı signalda bitlerdi keyingi dárejede bar informaciyanı jetkizetuǵın belgilerge, háriplerge, sanlarǵa yamasa strukturalarǵa túsindiriwge boladı. Informaciyanıń tiykarǵı xarakteristikası onıń túsindiriwge hám qayta islewge kiretuǵınlıǵı bolıp tabıladı. 

Signaldan yamasa xabardan informaciyanı alıwdı signal yamasa xabar ishindegi úlgilerdi interpretaciyalawda payda bolatuǵın anıq emeslikti yamasa belgisizlikti sheshiw retinde qarastırıwǵa boladı.<ref>{{Cite journal|last1=Webler|first1=Forrest|title=Measurement in the Age of Information|journal=Information|date=25 February 2022|volume=13|issue=3|page=111|doi=10.3390/info13030111}}</ref>

Informaciya maǵlıwmatlar retinde strukturalanǵan bolıwı múmkin. Artıq maǵlıwmatlardı optimal ólshemge shekem qısıwǵa boladı, bul qısıwdıń teoriyalıq shegarası.

Maǵlıwmatlardı toplaw arqalı ashıq bar informaciyanı analizlew arqalı alınıwı múmkin. Mısalı, restoran hárbir tutınıwshı buyırtpasınan maǵlıwmatlardı jıynaydı. Bul informaciyanı bizneste keyin eń ataqlı yamasa ataqlılıǵı az taǵamdı anıqlaǵısı kelgende paydalanıwǵa bolatuǵın bilimdi islep shıǵarıw ushın analizlewge boladı.

Informaciya waqıt boyınsha, maǵlıwmatlardı saqlaw arqalı hám keńislikte, baylanıs hám telekommunikaciya arqalı beriwge boladı.<ref name="Hilbertvideo2011">{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=iIKPjOuwqHo|bet=World_info_capacity_animation|arxivurl=https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211221/iIKPjOuwqHo|arxivsáne=2021-12-21|sáne=11 June 2011|baspaxana=[[YouTube]]|qaralǵan sáne=1 May 2017}}</ref> Informaciya xabardıń mazmunı retinde yamasa tikkeley yamasa tikkeley emes baqlaw arqalı kórsetiledi. Qabıllanatuǵın nárse óz aldına xabar retinde túsindiriliwi múmkin hám bul mániste barlıq informaciya bárqulla xabardıń mazmunı retinde beriledi.

Informaciyanı beriw hám túsindiriw ushın hár túrli formalarǵa kodlanıwı múmkin (mısalı, informaciya belgiler dizbeginde kodlanıwı yamasa signal arqalı beriliwi múmkin). Sonday-aq onı qáwipsiz saqlaw hám baylanıs ushın shifrlawǵa boladı.

Waqıyanıń belgisizligi onıń payda bolıw itimallıǵı menen ólshenedi. Belgisizlik payda bolıw itimallıǵına keri proporcional. Informaciya teoriyası sonıń artıqmashılıǵın belgisiz waqıyalardıń belgisizligin sheshiw ushın kóbirek informaciyanı talap etedi degen juwmaqqa keledi. Bit informaciyanıń tipli birligi bolıp tabıladı. Bul “belgisizlikti eki ese azaytatuǵın”.<ref>{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=9qanHTredVE&list=PLtjBSCvWCU3rNm46D3R85efM0hrzjuAIg&index=42|bet=DT&SC 4-5: Information Theory Primer, Online Course|jumıs=YouTube|baspaxana=University of California}}</ref> nat sıyaqlı basqa birliklerdi paydalanıwǵa boladı. Mısalı, bir “ádil” moneta awdarıwda kodlanǵan informaciya log<sub>2</sub>(2/1) = 1 bit, al eki ádil moneta awdarıwda log<sub>2</sub>(4/1) = 2 bit. 2011 jıldaǵı Science maqalasında texnologiyalıq saqlanǵan informaciyanıń 97% -ti 2007 jılı cifrlı bitlerde boldı hám 2002 jıl informaciyanı saqlawǵa arnalǵan cifrlı dáwirdiń bası boldı (cifrlı saqlaw sıyımlılıǵı analogtı birinshi ret aylanıp ótti).

== Informaciyalıq hám cifrlı qollanıwdıń anıqlaması ==
Informaciyanı jıynaw teoriyası arqalı dál anıqlawǵa boladı:

“Informaciya - bul informaciya domeninen tańlaw bolıp tabıladı”.

“[[Informaciya domeni]]” - informaciyanı jiberiwshi menen qabıllawshı informaciya almasıw aldında biliwi tiyis toplam. [[Cifrlı]] informaciya, barlıq sanlar dizbegi bolıp tabılatuǵın qurılıs bloklarınan ibarat. Hárbir cifr dizbegi onıń domeninen tańlawdı bildiredi. Cifrlı informaciyanı jiberiwshi hám qabıllawshı (cifrlar izbe-izligi) informaciya almasıw aldında hárbir cifr dizbeginiń (izbe-izliginiń) domenin hám ekilik formasın beriwi kerek. Internettegi cifrlar dizbegin anıqlaw arqalı sistemalı hám universal túrde qollanıwǵa boladı. Almastırılǵan cifrlı sanlar dizbegi aldında onıń onlayn anıqlamasına ónimlik unikal silteme ornatılıwı múmkin. Bul tarmaqta anıqlanǵan cifrlı informaciya (cifrlar dizbegi) global dárejede salıstırıwǵa hám global izlewge boladı.

== Etimologiya ==
Inglisshe “informaciya” sózi orta francuz tilindegi enformacion/informacion/information “qılmıslıq tergew” hám onıń etimonı, latınsha informatiō(n) “túsinik, oqıtıw, jaratıw” sózinen kelip shıqqan.

Inglis tilinde “information” - sansız ǵalabalıq atlıq. 

== Informaciya teoriyası ==
Informaciya teoriyası − informaciyanı [[cifrlı]] túrde anıqlaw, saqlaw hám jetkiziwdi ilimiy jaqtan izertlew bolıp tabıladı. Bul taraw 1920-jıllardaǵı Garri Naykvist penen Ralf Xartlidiń hám 1940-jılları Klod Shennonnıń miynetleri menen tiykarlandı. Bul taraw itimallıqlar teoriyasınıń, statistikanıń, informatikanıń, statistikalıq mexanikanıń, informaciyalıq injeneriyanıń hám elektrotexnikanıń kesilispesinde jaylasqan. 

Informaciyalıq teoriyadaǵı tiykarǵı ólshem entropiya bolıp tabıladı. Entropiya tosınnan shamanıń mánisine yamasa tosınnan procestiń nátiyjesine baylanıslı belgisizlik muǵdarın cifrlı kóriniste anıqlaydı. Mısalı, monetanıń ádil awdarılıwınıń nátiyjesin anıqlaw (birdey itimal eki nátiyje bar) matrica oramınıń nátiyjesin kórsetiwge qaraǵanda (tómendegi entropiya) az informaciya beredi (altı itimal nátiyje). Informaciya teoriyasındaǵı ayırım basqa zárúr ólshemler óz-ara informaciya, kanal sıyımlılıǵı, qátelik kórsetkishleri hám salıstırmalı entropiya bolıp tabıladı. Informaciya teoriyasınıń zárúr ishki tarawlarına dáslepki kodlaw, algoritmlik quramalılıq teoriyası, algoritmlik informaciya teoriyası hám informaciyalıq-teoriyalıq qáwipsizlik kiredi. 

Informaciyanıń universal anıqlamasına baylanıslı taǵı bir pikir bar. Bul koncepciyanıń ózi hár túrli tariyxıy dáwirlerdiń ózgeriwi menen birge ózgergenliginde hám bunday anıqlamanı tabıw ushın usı transformaciyanıń standart belgileri menen nızamlıqların tabıw kerek. Mısalı, informaciya tarawınıń izertlewshileri Petrichenko E.A. hám Semenova V.G. informaciya koncepciyasındaǵı ózgerislerdi retrospektiv analizlew tiykarında mınaday universal anıqlama beredi: “Informaciya − adam tájiriybesin (bilim) beriw forması”. Olardıń pikirinshe, informaciya koncepciyasınıń mánisin ózgertiw tájiriybeni (bilimdi) beriwdiń hár túrli jetilisken texnologiyalarınan, yaǵnıy jazıwdıń, baspa stanogınıń, dáslepki enciklopediyalardıń, telegraftıń, kibernetikanıń rawajlanıwınıń, mikroprocessordı, Internetti, smartfonlardı h.t.b. dúziw. Tájiriybe beriwdiń hárbir jańa túri aldıńǵılardıń sintezi bolıp tabıladı. Sonlıqtan da biz informaciyanıń túrli anıqlamaların kóremiz. óytkeni dialektikanıń “biykarlaw-biykarlaw” nızamı boyınsha informaciya tuwralı burınǵı barlıq oylar “filmge túsirilgen” formada hám onıń házirgi sáwlelendiriwinde qamtılǵan.<ref>{{Cite journal|last1=Semenova|first1=Veronika|last2=Petrichenko|first2=Evgeny|title=Information: The History of Notion, Its Present and Future|date=2022|url=https://cyberleninka.ru/article/n/informatsiya-istoriya-ponyatiya-ego-nastoyaschee-i-buduschee|journal=Izvestiya University. The North Caucasus Region. Series: Social Sciences|volume=1|issue=213|pages=16–26|doi=10.18522/2687-0770-2022-1-16-26|issn=2687-0770}}</ref>

Informaciya teoriyasınıń fundamental temalarınıń qollanbalarına dáslepki kodlaw/maǵlıwmatlardı qısıw (mısalı, ZIP faylları ushın) hám kanal kodlaw/qatelerdi anıqlaw hám dúzetiw (mısalı, DSL ushın) kiredi. Onıń tásiri Voyager-diń tereń kosmosqa missiyalarınıń tabıslı bolıwına, kompakt-disktiń oylap tabılıwına, uyalı telefonlardıń imkaniyatına hám Internettiń rawajlanıwına zárúr boldı. Teoriya statistikalıq juwmaqtı, kriptografiya, neyrobiologiya,<ref name="Spikes">{{Cite book|title=Spikes: Exploring the Neural Code|publisher=The MIT press}}</ref> qabıllaw, lingvistika, molekulalıq kodlardıń evolyuciyası hám xızmeti (bioinformatika), jıllılıq fizikası sıyaqlı basqa tarawlarda da qollanbalardı taptı, kvantlıq esaplawlar, qara tesikler, informaciyanı izlew, razvedka maǵlıwmatların toplaw, plagiattı anıqlaw, úlgini tanıw, anomaliyanı anıqlaw<ref>{{Web deregi|url=http://aicanderson2.home.comcast.net/~aicanderson2/home.pdf|bet=Some background on why people in the empirical sciences may want to better understand the information-theoretic methods|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110723045720/http://aicanderson2.home.comcast.net/~aicanderson2/home.pdf|arxivsáne=July 23, 2011|avtor=David R. Anderson|sáne=November 1, 2003|qaralǵan sáne=2010-06-23}}
</ref> hám óner jaratıw.

== Sensorlı kiriw retinde ==
Kóbinese informaciyanı organizmge yamasa sistemaǵa kirgiziw túri retinde qarastırıwǵa boladı. Kirgiziwler eki túrli boladı; ayırım kiriwler organnıń (mısalı, tamaq) yamasa sistemanıń (energiya) funkciyası ushın zárúr. Biofizik Devid B. Dyuzenberi óziniń kitabında sensorlı ekologiya<ref>{{Cite book|last=Dusenbery|first=David B.|date=1992|title=Sensory Ecology|url=https://archive.org/details/sensoryecologyho0000duse|publisher=W.H. Freeman|location=New York|isbn=978-0-7167-2333-2}}</ref> sebebine baylanıslı kiriwlerdi atap ótti. Basqa kiriwler (informaciya) sebep-saldarlıq kiriwler menen baylanıslı bolǵanlıqtan ǵana zárúr bolıp tabıladı hám sebep-saldarlıq kiriwdiń keyinirek (hám basqa jerde) payda bolıwın boljaw ushın paydalanıwı múmkin. Ayırım informaciya basqa informaciya menen baylanıslı bolǵanlıqtan zárúrli, biraq negizinde sebep-saldarlıq kiriw menen baylanıslı bolıwı kerek.

Tájiriybede informaciya ádette qánigelestirilgen sensorlı sistemalar arqalı anıqlanatuǵın hár organizmge yamasa sistemaǵa xızmet etpesten burın energiya kiriwleri arqalı kúsheytiliwi kerek hám jetkerip beriledi. Mısalı, jaqtılıq tiykarınan (biraq, mısalı, ósimlikler jaqtılıq dereginiń baǵıtında óse aladı) ósimliklerge sebep-saldarlıq tásir etedi, biraq haywanlar ushın ol tek informaciya beredi. Gúlden shaǵılısqan hár túrli jaqtılıq fotosintez ushın dım hálsiz, biraq hárreniń kóriw sisteması onı anıqlaydı hám hárreniń nerv sisteması informaciyanı hárreni gúlge baǵdarlaw ushın paydalanadı, solay etip hárre jiyi mazalı yamasa shańlanıwdı tabadı, azıqlıq funkciya retinde. 

== Wákillik hám quramalılıq retinde ==
Kognitivli alım hám ámeliy matematik Ronaldo Vigo informaciyanıń sanlı mániske iye bolıw ushın kem degende eki baylanıslı subyektlerdi talap etetuǵın koncepciya ekenin aytadı. Bul S. obyektleriniń hár qanday ólshemi anıqlanǵan kategoriyası hám onıń qálegen ishki toplamları R.R mánisi boyınsha S kórinisi bolıp tabıladı, yamasa basqasha aytqanda, S.Vigo tuwralı reprezentativ (demek, konceptual) informaciyanı jetkizedi. S tuwralı R jetkiziletuǵın informaciya kólemi, R ishindegi obyektler S-dan joq etilgen sayın S quramalılıǵın ózgertiw tezligi retinde. “Vigo informaciyası” astında úlgi, invariantlılıq, quramalılıq, sáwlelendiriw hám informaciya - bes tiykarǵı strukturanı universal ilim - jańa matematikalıq sheńberde biriktirilgen.<ref>{{Cite journal|last=Vigo|first=R.|title=Representational information: a new general notion and measure of information}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Vigo|first=R.|title=Complexity over Uncertainty in Generalized Representational Information Theory (GRIT): A Structure-Sensitive General Theory of Information}}</ref><ref>{{Cite book|last=Vigo|first=R.|date=2014|title=Mathematical Principles of Human Conceptual Behavior: The Structural Nature of Conceptual Representation and Processing|publisher=Scientific Psychology Series, Routledge|location=New York and London|isbn=978-0415714365}}</ref> Basqa nárseler menen, struktura subyektiv informaciyanı sáwlelendiriw hám ólshew háreketinde Shennon-Viver informaciyasınıń sheklewlerin jeńiwge baǵdarlanǵan.

== Wazıypanıń ornına waqıttı, energiyanı hám materialdı almastırıw retinde ==
Maykl Grivz informaciyaǵa itibar beriw onıń ne ekenin anıqlawǵa emes, al onıń ne qılatuǵınlıǵına itibar beriwdi usındı. Grivz <ref>{{Cite book|title=Product Lifecycle Management: Driving the Next Generation of Lean Thinking|publisher=McGraw Hill|year=2006|isbn=0-07-145230-3}}</ref> informaciyanı maqsetke baǵdarlanǵan wazıypalar ushın qurı jumsalǵan fizikalıq resurslardı, waqıttı, energiyanı hám materialdı almastırıwǵa bolatuǵının usındı. Maqsetke baǵdarlanǵan wazıypalardı eki komponentke bóliwge boladı: fizikalıq resurslardı anaǵurlım únemli paydalanıw: waqıt, energiya hám material hám wazıypa boyınsha qollanılatuǵın fizikalıq resurslardı qosımsha paydalanıw. Bul ekinshi kategoriya anıqlaması boyınsha fizikalıq resurslardı bosqa jumsaydı. Informaciya fizikalıq resurslardı eń únemli paydalanıwdı almastırmaydı yamasa ornın baspaydı, biraq bosqa jumsalǵan fizikalıq resurslardı almastırıw ushın paydalanıwı múmkin. Bul júz beretuǵın shárt informaciya bahası boyınsha bosqa jumsalǵan fizikalıq resurslardıń qunınan az boladı. Informaciya básekiles emes bolǵanlıqtan, bul qaytalanatuǵın wazıypalar ushın ásirese payda bolıwı múmkin. Óndiriste fizikalıq resurslardı anaǵurlım únemli paydalanıw minneti kategoriyası únemli óndiris dep ataladı.

== Transformaciyaǵa alıp keletuǵın tásir retinde ==
Informaciya − basqa úlgilerdiń qáliplesiwine yamasa ózgeriwine tásir etetuǵın hár qanday úlgi túri.<ref>{{Cite book|author=Shannon|title=The Mathematical Theory of Communication|year=1949}}</ref><ref>{{Cite journal|author=Casagrande|title=Information as verb: Re-conceptualizing information for cognitive and ecological models|year=1999|url=http://www.lehigh.edu/~dac511/literature/casagrande1999.pdf}}</ref> Yaǵnıy, úlgini qabıllaw ushın sanalı aqıldıń keregi joq, álleqayda az. Mısalı, DNK-nı alayıq. Nukleotidler dizbegi - sanalı aqıldı talap etpey-aq organizmniń qáliplesiwi menen rawajlanıwına tásir etetuǵını nızamlıq. Adamnıń úlgini, mısalı, nukleotidti sanalı túrde anıqlawı, álbette sanalı túrde informaciyanı qayta islewdi qamtıydı dep dawlasıwǵa boladı. Biraq, quramalı bioximiyası bar bir kletkalı hám kóp kletkalı ornanizmlerdiń bolıwı, basqa waqıyalar menen qatar, biologiyalıq tártipti saqlaytuǵın hám kóp kletkalı organizmlerdiń rawajlanıwına qatnasatuǵın óz-ara háreketlesetuǵın fermentler menen polinukleotidlerdiń bolıwına alıp keletuǵını millionlaǵan jıllar burın payda boladı. Adam sanası menen ximiyalıq nomenklaturanı payda etken ilimiy mádeniyatlı jaratıw.

Sistemalar teoriyası geyde bul mániste informaciyaǵa silteme beretuǵın sıyaqlı, eger informaciya shártli túrde heshqanday sanalı aqıldı qamtımaydı hám sistemada aylanatuǵın úlgilerdi (keri baylanısqa tiyisli) informaciya dep atawǵa boladı. Basqasha aytqanda, bul mánistegi informaciya usı maqset ushın jaratılmaǵanın yamasa usınılmaǵanı menen, sáwlelendiriw retinde qabıllanatuǵın nárse dep aytıwǵa boladı. Mısalı, Gregori Beytson “informaciyanı” “ózgeris payda etetuǵın ayırmashılıq” dep anıqlaydı.<ref>{{Cite book|last=Bateson|first=Gregory|title=Form, Substance, and Difference, in Steps to an Ecology of Mind|publisher=University of Chicago Press}}</ref>

Degen menen, eger “tásir etiw” negizgi informaciyanıń sanalı aqıl menen qabıllanǵanın hám onıń menen túsindiriletuǵının bildirse, bul interpretaciya menen baylanıslı anıq kontekst informaciyanıń bilimge aylanıwın payda etiwi múmkin. “Informaciyanıń” da, “bilimniń” de quramalı anıqlamaları bunday semantikalıq hám logikalıq tallawdı qıyınlastıradı, biraq “transformaciya” shárti informaciyanı izertlewdiń áhmiyetli noqatı bolıp tabıladı, óytkeni ol bilimge baylanıslı, ásirese bilimdi basqarıwdıń iskerlik páninde. Bul tájiriybede bilim xızmetkerine izertlewler alıp barıwǵa hám qararlar qabıllawǵa járdemlesiw ushın qurallar menen procesler paydalanadı, sonıń ishinde:

* Bahalılıq penen mánisti ónimli alıw ushın informaciyanı kórip shıǵıń
* Bar bolsa, silteme metaderekleri
* Kóbinese kóplegen múmkin kontekstlerden sáykes kontekstti ornatıń
* Informaciyadan jańa bilim alıw
* Alınǵan bilimnen sheshim yamasa usınıslar qabıl etiń

Styuart (2001) informaciyanı bilimge aylandırıw házirgi kárxana ushın bahalılıq penen básekileslik artıqmashılıqtıń tiykarı bolıp tabılatuǵın, áhmiyetke iye ekenin aytadı. 

Biologiyalıq sheńberde Mizradji <ref>{{Cite journal|last=Mizraji|first=E.|title=The biological Maxwell's demons: exploring ideas about the information processing in biological systems}}</ref> informaciyanı nızamlıqlardıń receptorlıq sistemalar menen óz-ara háreketlesiwinen payda bolatuǵın obyekt retinde sáwlelendirdi (mısalı: belgili bir úlgiler menen háreketlese alatuǵın molekulalıq yamasa neyron receptorlarda, informaciya sol óz-ara háreketlesiwlerden payda boladı). Sonıń menen qatar, ol “informaciyalıq katalizatorlar” ideyasın, payda bolıp atırǵan informaciya úlgini tanıwdan maqsetke baǵdarlanǵan háreketke (mısalı, substrakt fermenttiń tásirinen ónimge specifikalıq túrlendiriwge yamasa informaciyanı esitiw arqalı qabıllawǵa) ótiwge túrtki bolatuǵın strukturalar ideyasın kirgizdi. Sózler hám awızsha juwap beriw)

Daniyalı informaciyalıq terminler sózligi<ref>{{Web deregi|url=http://www.informationsordbogen.dk/concept.php?cid=902|bet=Informationsordbogen – vis begreb|avtor=Simonsen|at=Bo Krantz|jumıs=Informationsordbogen.dk|qaralǵan sáne=1 May 2017}}</ref> informaciya tek berilgen sorawǵa juwap beredi dep dálilleydi. Juwaptıń bilim beriwi xabardar adamǵa baylanıslı. Sonıń menen, koncepciyanıń ulıwmalastırılǵan anıqlaması: “Informaciya” = Anıq sorawǵa juwap.

Marshall MakLuxan ǴXQ hám olardıń adam mádeniyatına tásiri tuwralı aytqanda, ol óz gezeginde biziń minez-qulqımız benen sanalarımızdı qáliplestiretuǵın artefaktlerdiń strukturasına silteme beredi. Sonday-aq, feromonlar bul mánide “informaciya” dep jiyi aytadı. 

== Texnologiyalıq dáldállıq informaciya ==
Bul bólimler informaciyanı emes, maǵlıwmatlardı ólshewdi paydalanadı, sebebi informaciyanı tikkeley ólshew múmkin emes.

=== 2007 jıldaǵı jaǵday boyınsha ===
Dúnyajúzindegi informaciyanı saqlawdıń texnologiyalıq imkaniyatı 1986 jılı 2,6 (optimal qısılǵan) ekzabayttan - bul bir adamǵa 730 MB CD-ROM-nan (bir adamǵa 539 Mbayt) informaciyalıq ekvivalentten - 295 ke (optimal túrde) ósti dep bahalandı) ekzabayt 2007 j.<ref name="HilbertLopez2011">{{Cite journal|title=The World's Technological Capacity to Store, Communicate, and Compute Information|date=2011}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFHilbertLópez2011">Hilbert, Martin; López, Priscila (2011). [[doi:10.1126/science.1200970|"The World's Technological Capacity to Store, Communicate, and Compute Information"]]. ''[[Science (journal)|Science]]''. '''332''' (6025): 60–65. [[Bibcode (identifier)|Bibcode]]:[https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2011Sci...332...60H 2011Sci...332...60H]. [[Doi (identifier)|doi]]:<span class="id-lock-free" title="Freely accessible">[[doi:10.1126/science.1200970|10.1126/science.1200970]]</span>. [[PMID (identifier)|PMID]]&nbsp;[https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21310967 21310967]. [[S2CID (identifier)|S2CID]]&nbsp;[https://api.semanticscholar.org/CorpusID:206531385 206531385].</cite> Free access to the article at martinhilbert.net/WorldInfoCapacity.html</ref> Bul 2007 jılı bir adamǵa 61 CD-ROM derlik informaciyalıq ekvivalenti.<ref name="Hilbertvideo2011"/>

Bir tárepleme xabar tarqatıw tarmaqları arqalı informaciyanı alıwdıń global biriktirilgen texnologiyalıq imkaniyatı 2007 jılı bir adamǵa kúnine 174 gezetanıń informaciyalıq ekvivalentine teń edi..<ref name="HilbertLopez2011"/>

Eki tárepleme telekommunikaciyalıq tarmaqlar arqalı informaciya almasıwdıń global biriktirilgen ónimli imkaniyatı 2007 jılı bir adamǵa kúnine 6 gazetanıń informaciyalıq ekvivalentine teń edi.<ref name="Hilbertvideo2011"/>

2007 jıldaǵı jaǵday boyınsha barlıq jańa informaciyanıń shama menen 90%-ti cifrlı bolıp tabıladı, kóbinese qattı disklerde saqlanadı.

=== 2020 jıldan baslap ===
Dúnya júzinde jaratılǵan, túsirilgen, kóshirilgen hám tutınılatuǵın maǵlıwmatlardıń ulıwma kólemi tez pát penen artıp, 2020 jılı 64,2 zetabaytqa jetedi dep kútilmekte. 2025 jılǵa shekemgi keyingi bes jılda global maǵlıwmatlar jaratıw 180 zetabayttan asadı dep boljanbaqta.<ref>{{Web deregi|url=https://www.statista.com/statistics/871513/worldwide-data-created/|bet=Total data volume worldwide 2010–2025|til=en|jumıs=Statista|qaralǵan sáne=2021-08-06}}</ref>

== Informaciyanı izertlewdi qollanıw ==
Informaciyalıq cikl (tutas yamasa onıń bólek quramlı bólimlerinde qarastırılǵan) informaciyalıq texnologiyalardı, informaciyalıq sistemalardı, sonday-aq informaciyalıq ilimdi alańlatadı. Bul tarawlar informaciyanı jıynawǵa (datchikler arqalı) hám generaciyalawǵa (esaplaw, qáliplestiriw yamasa kompoziciya arqalı), qayta islewge (sonıń ishinde kodlaw, shifrlaw, qısıw, oraw), jetkerip beriwge (barlıq telekommunikaciya metodların qosqanda), usınıwǵa (sonıń ishinde) tiyisli procesler menen metodlar shuǵıllanadı. Vizualizaciya/kórsetiw metodları), saqlaw (mısalı, magnitli yamasa optikalıq, onıń ishinde golografiyalıq metodlar) h.t.b.

[[Informaciyalıq vizualizaciya]] (InfoVis retinde qısqartılǵan) maǵlıwmatlardı esaplaw menen cifrlı kórsetiwge baylanıslı hám paydalanıwshılarǵa úlgini tanıw menen anomaliyanı anıqlawǵa járdemlesedi.<gallery>
Fayl:Internet_map_1024.jpg|IP adreslerin bildiretuǵın túyinleri bar Internettiń bólim kartası
Fayl:Structure_of_the_Universe.jpg|Dúnyanıń tekshe bólegindegi galaktikalıq (sonıń ishinde qarańǵı) materiyanıń tarqalıwı
Fayl:XD_Aolet.jpg|Simmetriya simmetriyasın buzatuǵın yadrosı bar abstrakt matematikalıq obyektke engizilgen informaciya
Fayl:Attractor_Poisson_Saturne.jpg|Birtúrli attraktordıń fraktal strukturasınıń túrlendirilgen maǵlıwmatları menen vizual kórinis
</gallery>[[Informaciyalıq qáwipsizlik]] (ingl. InfoSec retinde qısqartılǵan) - baqlaw menen anıqlawǵa baǵdarlanǵan algoritmler menen proceduralar arqalı ruqsatsız kiriwden, paydalanıwdan, ashıwdan, óshiriwden, ózgertiwden, buzıwdan yamasa tarqatıwdan informaciyanı hám informaciyalıq sistemalardı qorǵaw ushın tiyisli tekseriwdi ámelge asırıwdıń úziliksiz procesine aytıladı. Sonday-aq waqıyaǵa juwap beriw hám ońlaw.

[[Informaciyalıq analiz]] - qarar qabıllaw procesin qollaw ushın dáslepki maǵlıwmatlardı háreket etetuǵın bilimge túrlendiriw arqalı informaciyanı tekseriw, túrlendiriw hám modellestiriw procesi.

[[Informaciya sapası]] (ingl. InfoQ retinde qısqartılǵan) - berilgen empirikalıq analizlew metodın paydalanıp, anıq (ilimiy yamasa ámeliy) maqsetke erisiw ushın maǵlıwmatlar jıynaǵınıń potencialı. 

[[Informaciyalıq kommunikaciya]] - informatikanıń, telekommunikaciyanıń hám audio-vizual media menen kontenttiń konvergenciyasın bildiredi.

== Derekler ==
{{Reflist}}

== Qosımsha oqıw ==

* {{Cite book|first=Alan|last=Liu|date=2004|title=The Laws of Cool: Knowledge Work and the Culture of Information|publisher=[[University of Chicago Press]]}}
* {{Cite journal|last=Bekenstein|first=Jacob D.|date=August 2003|title=Information in the holographic universe}}
* {{Cite book|last=Gleick|first=James|date=2011|title=The Information: A History, a Theory, a Flood|publisher=Pantheon}}
* {{Cite journal|first=Shu-Kun|last=Lin|date=2008|title=Gibbs Paradox and the Concepts of Information, Symmetry, Similarity and Their Relationship}}
* {{Cite journal|first=Luciano|last=Floridi|date=2005|title=Is Information Meaningful Data?}}
*  
* {{Cite book|first=Luciano|last=Floridi|date=2010|title=Information: A Very Short Introduction|publisher=[[Oxford University Press]]}}
* {{Cite book|first=Robert K.|last=Logan|title=What is Information? – Propagating Organization in the Biosphere, the Symbolosphere, the Technosphere and the Econosphere|publisher=DEMO Publishing}}
* Machlup, F. and U. Mansfield, ''The Study of information : interdisciplinary messages''. 1983, New York: Wiley. xxii, 743 p.  
* {{Cite journal|first=Sandro|last=Nielsen|title=The Effect of Lexicographical Information Costs on Dictionary Making and Use|date=2008}}
* {{Cite book|last=Stewart|first=Thomas|date=2001|title=Wealth of Knowledge|publisher=Doubleday}}
* {{Cite book|last=Young|first=Paul|title=The Nature of Information|date=1987|publisher=Greenwood Publishing Group}}
* {{Cite book|last=Kenett|first=Ron S.|title=Information Quality: The Potential of Data and Analytics to Generate Knowledge|date=2016|publisher=John Wiley and Sons}}

== Sırtqı siltemeler ==
 

* [http://plato.stanford.edu/entries/information-semantic/ Semantic Conceptions of Information] Review by Luciano Floridi for the Stanford Encyclopedia of Philosophy
* [http://pespmc1.vub.ac.be/ASC/NEGENTROPY.html Principia Cybernetica entry on negentropy]
* [https://wp.optics.arizona.edu/rfrieden/fisher-information/ Fisher Information, a New Paradigm for Science: Introduction, Uncertainty principles, Wave equations, Ideas of Escher, Kant, Plato and Wheeler.] This essay is continually revised in the light of ongoing research.
* [https://web.archive.org/web/20100407145846/http://www2.sims.berkeley.edu/research/projects/how-much-info-2003/index.htm How Much Information? 2003] an attempt to estimate how much new information is created each year (study was produced by faculty and students at the School of Information Management and Systems at the University of California at Berkeley)
* {{In lang|da}} [http://www.informationsordbogen.dk Informationsordbogen.dk] The Danish Dictionary of Information Terms / Informationsordbogen
[[Kategoriya:Kommunikaciya]]
[[Kategoriya:Programmalıq injiniring]]