Kabo-Verde

Kabo-Verde (Savo verde), Kabo-Verde Respublikası (República de Cabo verde) - Atlantika okeanında, Batıs Afrika jaǵası qasındaǵı Jasıl Murın atawlarında jaylasqan mámleket. 10 iri hám 5 mayda atawdı óz ishine aladı. Mayd. 4,033 mıń km2. Xalqı 405 mıń adam (2001). Basqarıw tárepten 14 rayon (conselho) ǵa bólinedi. Paytaxtı - Praya qalası.

Mámleketlik basqarıw principi

Kabo-Verde - respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1992-jılda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı - prezident (2001-jıldan P. V. Piresh). Ol ulıwma, tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı joqarı organı - ulıwma saylaw jolı menen 5 jıl múddetke saylanatuǵın Milliy assambleya (bir palatalı parlament). Atqarıwshı hákimiyattı prezident hám bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Atawlar, tiykarınan, vulkanlardan payda bolǵan. Jaǵaları tik hám jartaslı; qolay tábiyiy gavanları az. Relyefi - tiykarınan, tawlı. Eń biyik shıńı 2829 m (Fogu atawda). Íqlımı - tropikalıq, passatlı. Ortasha aylıq temperatura 22-27°. Jıllıq jawın 100-250 mm. Jiyi-jiyi qurǵaqlıq bolıp turadı. Dáryaları az. Ósimligi shól hám shala shólge tán. Haywanat túrleri az. Teńiz qusları kóp. Jaǵa átirapı suwları balıqqa bay. Fosforit, qurılıs materialları, atap aytqanda, gips kánleri bar.

Xalqı

Xalqınıń 62% mulatlar, 35% afrikalıqlar (fulbe, balante, manjaklar); qala xalqı 30%. Rásmiy tili - portugal tili. Xalıqtıń 98% - katolikler.

Tariyxı

Kabo-Verde jaylasqan Jasıl Murın atawların Portugaliya ekspediciyaları 1456 hám 1460-jıllar arasında oylap tapqan. Sol waqıtqa deyin bul jerde adam jasamaǵan. Afrikadan qullar, Portugaliyadan dıyqanlar kóshirip keltirildi. 1495-jıl Portugaliya koloniyası dep daǵaza etildi. XV-XVI ásirlerde bul aymaq Afrikanıń Gvineya jaǵası janındaǵı qul sawdası oraylarınan birine aylandı. Qul sawdası páseńlewge ushırawı menen (1876-jıl tolıq qadaǵan etildi) bul jerden AQSh hám basqa mámleketlerge kóship ketiw ǵalabalıq tús aldı. Ekinshi jáhán urısı (1939-1945) nan keyin Portugaliya jáne onıń awqamlasları Kabo-Verdeniń port hám aerodromlarınan Gvineya-Bisau, Angola hám Mozambiktegi milliy azatlıq kúshlerine qarsı gúreste aralıq baza retinde paydalandı. 1951-jılda Portugaliyanıń "teńiz artındaǵı wálayatı" mártebesin aldı.

50-jıllardan Kabo-Verdeda milliy azatlıq háreketi kúsheydi. Bul háreket Portugaliya koloniyası Gvineya-Bisau xalıqlarınıń azatlıq gúresi menen bekkem baylanıslı boldı. Bul gúreske Gvineya hám Kabo-Verde ǵárezsizligi afrikalıqlar partiyası (PAIGK, 1956-jıl dúzilgen) basshılıq etti. 1972-jılda Portugaliya Kabo-Verdeǵa "jergilikli avtonomiya" huqıqın berdi. 1974-jıl 24-aprelde Portugaliyadaǵı fashizm rejimi awdarıp taslanǵannan soń, PAIGK menen Portugaliya waqıtsha húkimeti arasında Kabo-Verdeǵa 1975-jıl 5-iyuldan ǵárezsizlik beriliwi haqqında pitimge qol qoyıldı. 1974-jıl dekabr aqırında ótiw dáwiri húkimeti dúzildi. 1975-jıl 30-iyunda Xalıq milliy jıynalısına birinshi saylaw ótkerildi. Kabo-Verde sol jılı iyulda Afrika Birligi Shólkemine, sentyabrde BMSh ǵa qabıllandı. 1975-jıl aqırına kelip, Kabo-Verde 60 mámleket penen diplomatiyalıq qatnasların ornattı. 1986-jıl 6-fevralǵa shekem mámlekettiń atı portugalshadan awdarma etilip, Jasıl Murın atawları dep atalıp kelindi. Kabo-Verde 1992-jıl 16-yanvarda Ózbekstan Respublikası suverenitetin tán alǵan. Milliy bayramı - 5 iyul - Ǵárezsizlik kúni (1975).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Kabo-Verde ǵárezsizligi afrikalıqlar partiyası (PAIKV), 1956-jılda dúzilgen; 1981-jıldan házirgi atamada; Demokratiya ushın háreket, 1990-jılda tiykar salınǵan. Kabo-Verde miynetkeshleri milliy birlespesi - kásiplik orayı, 1978-jılda dúzilgen.

Xojalıǵı

Ekonomikalıq tárepten hálsiz agrar mámleket. Xojalıǵınıń tiykarın awıl xojalıǵı quraydı. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 11%, sanaattıń úlesi 10%. Ekonomikalıq aktiv xalıqtıń 80% awıl xojalıǵında bánt. Tez-tez bolıp turatuǵın qurǵaqlıq awıl xojalıǵına úlken zıyan jetkeredi. Xalıqtıń azıq-awqatqa bolǵan mútájliklerin qaplamaydı. Ǵárezsizlik daǵaza etilgennen soń, kolonizatorlik aqıbetlerin tamamlaw ilajları kórildi; milliy rawajlanıw shólkemi dúzildi, awıl xojalıǵın rawajlandırıwdıń ayrıqsha programması islep shıǵıldı, kooperaciyanıń túrli formaların rawajlandırıwǵa, sanaat kárxanaların qurıwǵa kirisildi.

Awıl xojalıǵı

Xalıqtıń dástúriy shınıǵıwları - dıyqanshılıq hám balıqshılıq. Ishki mútájlik ushın mákke, kartoshka, sobıqlı dán eginleri, maniok, noqat, qızıl burısh, pomidor egiledi. Eksport ushın kakao, banan, qumshekerqamıs, jer ǵoza, temeki, kanakunjut, indigo jetistiriledi. Shárwashılıǵında qaramal, eshki, qoy baǵıladı. Balıq hám teńiz jániwarları awlanadı. Sanaatı teńiz ónimlerin qayta islew, duz qazıp alıw hám basqa kárxanalardan ibarat. Spirt (qumshekerqamıstan), sabın, ósimlik mayı hám cement islep shıǵaratuǵın kárxanaları bar. Eksport ushın duz hám putssolan qazıp alınadı. Ónermentshilik rawajlanǵan. Temirjol joq. Avtomobil jollarıniń uzınlıǵı 5,6 mıń km. Jılına ortasha 36 mln. kvt/saat elektr energiya payda etiledi. Tiykarǵı portı - Mindelu (San-Visenti atawında). Sal atawında iri aerodrom bar. Tiykarınan, Portugaliya, Niderlandiya, Ispaniya, Franciya menen sawda etedi. Shetke balıq, banan, qantsheker, duz satadı. Shetten azıq-awqat, mashina-úskeneler, neft ónimlerin keltiredi. Pul birligi - Kabo-Verde eskudosi.

Xalıq tálimi

1960-jıllardıń aqırında xalıqtıń 90% ten kóbi sawatsız bolǵan. Mektep sisteması Portugaliya tásirinde qáliplesti. Mekteplerde tálim portugal tilinde alıp barıladı. Ǵárezsizlikke erisilgennen keyin (1975), 6 jastan 12 jasqa deyingi balalar ushın biypul májbúriy tálim engizildi. Baslanǵısh mektepte oqıw múddeti 4 jıl, orta mektepte 5 jıl etip belgilendi. Orta mektep eki basqısh: 2 jıllıq tayarlaw klassları hám 3 jıllıq úlken orta mektep (licey) ten ibarat boldı. 1980-jıllardıń basınan mektep sisteması jańadan dúzildi. Mektepte oqıw múddeti 11 jıl, 6 jıl tiykarǵı mektepte, 3 jıl tolıqsız orta mektepte hám 2 jıl tolıq orta mektepte oqıladı. Tolıq orta mektepte gumanitar, tábiyiy-ilimiy, texnika bólimleri bar. Mámlekette 3 pedagogika bilim jurtı hám industrial mektep isleydi. Joqarı oqıw jurtı joq.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Kabo-Verdeda bir qansha gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Jergiliklileri: "Boletin informativu" ("Informatsion byulleten", háptenama, 1976-jıldan), "Boletin ofisial de Republika di Kabo-Verde" ("Kabo-Verde Respublikası rásmiy byulleteni", húkimet háptenaması), "Voj di povu" ("Xalıq dawısı", húkimettiń portugal tilinde shıǵatuǵın háptelik gazetası, 1975-jıldan), "Raizesh" ("Tamırlar", portugal tilinde hár sherekte shıǵatuǵın ádebiy jurnal, 1977-jıldan), "Tribuna" ("Minber", háptede 2 ret shıǵatuǵın gazeta, 1984-jıldan), "Unidadi i luta" ("Birlik hám gúres", aylıq jurnal, 1976-jıldan). Kabopress agentligi húkimat informaciya agentligi bolıp tabıladı. Kabo-Verde radiotelevideniesi húkimet ıqtıyarında. "San-Visenti dawısı" húkimet radiostanciyası 1975-jıl dúzilgen.

Ádebiyatı

Ádebiyatı portugal hám kreol tillerinde. Jergilikli kreol tilinde bay awızeki ádebiyat qáliplesken. Xalıq qosıq hám qosıq dóretiwshiliginiń formalarınan biri - mornlar (muhabbat hám ayralıq haqqındaǵı muńlı qosıqlar) ásirese keń tarqalǵan. Bul temalar Kabo-Verde ádebiyatında dástúrge aylandı. E. Tavarish, P. Kardozu hám basqalar sol janrda dóretiwshilik etti. Jorji Barboza mádeniy-aǵartıwshılıq hám ádebiy jurnallar shólkemlestiriwshilerinen biri boldı. O. Alkantar "Shikino" hám M. Lopish "Shıǵıs samal áshkara etedi" romanlarında sociallıq motivler, birinshi ret sociallıq teńsizlik teması qálemge alındı. A. Fonseka qosıqlarında portugal "koloniya jánneti" n áshkara etti. Shayır Kabverdiano Dambara kreol tilinde dóretiwshilik etip, xalıqlardıń ǵárezsizlik ushın gúresin jırladı. A. A. Gonsalvishtiń qıssaları, M. Ferreyranıń romanları 60-70-jıllarda Kabo-Verde ádebiyatında salmaqlı dóretpeler boldı. 80-90-jıllar ádebiyatında eskilikti biykar etiw hám buzıw menen sheklenbey, jańalıq jaratıwǵa umtılıw principlerı bórtip kórindi. Romanu di Meludıń portugal hám kreol tillerinde basıp shıǵarılǵan "Qap-qara" romanı buǵan mısal bola aladı.