Koreya tariyxı ushın derekti kóriw


'''Koreya tarıyxı''' Koreya yarım aralı hám Manchuriya aymaǵında koreys xalqı menen júz bergen waqıyalardı súwretleydi.

== Eń áyyemgi tarıyxı ==
Arxeologiyalıq izertlewler sonı kórsetedi, aqıllı adamlar yaǵnıy Homo Sapines Koreya yarım aralı aymaǵında shama menen 40-30 mıń jıl aldın payda bolǵan. Hamgyongbukdo, Pyongannamdo, Kyonnggido hám Chungcheong- bukdo provinsiyalarında paleolit dáwirine tiyisli kóplep tas quralları tabılǵan. Sol jıllardaǵı adamlar [[úngir]]<nowiki/>lerde jasap, baslanıw úyler qurǵan, ańshılıq hám terimshilik penen shuǵıllanǵan.

Koreya yarım atawındaǵı eń áyyemgi gúzeshilik úlgileri eramızdan aldınǵı 8000 jılǵa tuwrı keledi. Eramızǵa shekemgi 3500-2000 jıllardaǵı ılaydan islengen ıdıs buyımlar ("Chilmun keramikasi"( koreyscha: 즐문토기 )) Yarım araldıń barlıq bólimlerinen tabılǵan, sonıń menen birge ılaydan islengen ıdıs buyımların [[Primorsk úlkesi]], [[Manǵolstan]] hám [[Manchuriyada]] da ushıratıw múmkin. Chilmun keramikası óziniń tiykarǵı qásiyetlerine kóre [[Yaponiya]]<nowiki/>daǵı tap sol dáwirdegi Jomon keramikasına júdá uqsas.

== Áyyemgi Choson ==
Ańızǵa kóre, birinshi Koreya mámleketine eramızǵa shekemgi 2333 jılda samaviy Tangun balası tárepinen tiykar salınǵan. Tarıyxshılar Koreya tarıyxınıń eń dáslepki basqıshın Áyyemgi Choson (Ko Joseon) dáwiri dep ataydı. Áyyemgi Choson aymaǵı Koreya yarım atawınıń arqasında hám [[Liaodong yarım atawında]] jaylasqan. Kóplegen zamanagóy tarıyxshılardıń pikirine kóre, eramızǵa shekemgi 2333 jıl júdá áyyemgi esaplanadı, sebebi bul dáwir bólek orta ásirge tiyisli koreys jılnamalarınan (Samguk Yusa hám basqalar ) basqa hesh qanday tarıyxıy hújjetler menen tastıyıqlanbaǵan. Áyyemgi Choson haqqındaǵı birinshi maǵlıwmatlar eramızǵa shekemgi 4-3-ásirlerge tuwrı keledi<ref>{{Maqala|заглавие=Два источника и две составные части корейского национализма|издание=Русский журнал|ссылка=http://lankov.oriental.ru/d51.shtml|язык=ru|тип=журнал|аvtor=[[Ланьков, Андрей Николаевич|Ланьков, Андрей]]|месяц=9|год=2002}}</ref>. Áyyemgi Choson óziniń rawajlanıwınıń basında bólek basqarılatuǵın qala-mámleketlerden shólkemlesken qáwim birlespesi bolıp, [[eramızǵa shekemgi IV ásirde oraylasqan mámleketke aynalǵan]]. Shama menen sol dáwirde yarım araldıń qublasında Shın mámleketi, sonıń menen birge Trixan mámleketleri shólkemlesken. [[Eramızǵa shekemgi 108 jılda]] Áyyemgi Choson Qıtay [[Xan imperiyasi|Xan imperiyası]] tárepinen boysındırılǵan.

== Dáslepki mámleketler (eramızdan aldınǵı 108 jıl)- III ásir ) ==
[[Fayl:Goguryeo_tomb_mural.jpg|nobaý|250x250 nükte| Goguryeodaǵı qábir ]]
Áyyemgi Choson mámleketinen keyin yarım aral aymaǵında úsh qáwim birlespesi dúzildi. Bular : Maxan, Chinxan hám Pyonxan (jámáát atı Úsh xanlıq yaǵnıy Samxan) qáwim birlespeleri edi. Samxan arqasında Buyeo (Fuyu) mámleketi rawajlanǵan. Sonıń menen birge, burınǵı Choson aymaǵında bir neshe kishi mámleketlikler, atap aytqanda Okjo hám Dongye (arqa Ye) payda bolǵan. 

== Úsh xanlıq ==
[[Fayl:Korean_clothing-Hanbok-Three_Kingdoms_period-01.jpg|oñğa|nobaý| Úsh karollıq dáwirindegi  húkimdarlardıń kiyimler]]
Biziń eramız basında Choson mámleketi bóleklengeninen keyin qáwim birlespelerinen úsh dáslepki feodal mámleket - Silla, Pekche hám [[Goguryeo]] mámleketleri payda boldı.

== Birleskenn Silla va Boxay (Arqa hám Qubla dinastiyalar) ==
[[Fayl:Korea-National.Folk.Museum-01.jpg|oñğa|nobaý| Silla dáwiriniń xan hám xanımı]]
676-jılda Goguryo hám Pekje mámleketleri basıp alınǵannan keyin Birlesken Silla mámleketi payda boldı, onıń ornına 935-jılda Goryo (918-1392) mámleketi dúzildi.

Usınıń menen birge, arqada [[Boxay]] mámleketi rawajlandı.

Koreya tarıyxında bul dáwir [[buddizm]]<nowiki/>nıń rawajlanıwı menen belgilenedi.

== Aqırǵı úsh xanlıq dáwiri ==
Aqırǵı Úsh xanlıq dáwirinde (892-936) Koreya yarım atawında úsh mámleket bar edi: Silla, Baekje hám Goguryeo (904 jılda bul at Majinga hám 911 jılda Taebongǵa ózgertirilgen).
[[Fayl:Koryo_map.png|nobaý| Goryeo 1374 jılda.]]

== Koryo ==
Koryo [[918-jılda]] payda bolǵan, [[935-jılda]] Silla mámleketi jerlerin basıp alǵan hám [[1392-jıl]] [[Choson úrim-putaǵı]] tikleniwine shekem<ref>{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/topic/Koryo-dynasty|bet=Koryŏ dynasty &#124; Korean history|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190209125403/https://www.britannica.com/topic/Koryo-dynasty|arxivsáne=2019-02-09|til=en|jumıs=Encyclopedia Britannica|baspaxana=Encyclopædia Britannica, Inc.|qaralǵan sáne=2019-02-08}}</ref> ámelde bolǵan. " Goryeo" atı 668 jılda Silla tárepinen birlestirilgen Koreyanıń úsh dáslepki feodal mámleketlerinen biri bolǵan [[Goguryeonıń]] qısqartpası{{Sfn|Kim|2012}} {{Sfn|Lee|1984}}. Zamanagóy " Korea" sózi " Koryo" dan kelip shıqqan<ref name="Korea">{{Web deregi|url=http://www.culturecontent.com/content/contentView.do?search_div=CP_THE&search_div_id=CP_THE004&cp_code=rp0703&index_id=rp07032344&content_id=rp070313990001&search_left_menu=8|bet=고려|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181103091924/http://www.culturecontent.com/content/contentView.do?search_div=CP_THE&search_div_id=CP_THE004&cp_code=rp0703&index_id=rp07032344&content_id=rp070313990001&search_left_menu=8|arxivsáne=2018-11-03|til=ko|jumıs=문화콘텐츠닷컴|baspaxana=Korea Creative Contents Agency|qaralǵan sáne=2018-11-02}}</ref>. Mámlekettiń eń ataqlı jetiskenliklerine Koryo gúzeshilik kórkem-óneri hám Koreya tripitakasi - [[buddist]] kanon (Tripitaka), on mińlaǵan aǵash taxtalarda oyılıp jazılǵan<ref>{{Web deregi|url=https://whc.unesco.org/en/decisions/3097|bet=Inscription: Haeinsa Temple Changgyong P'ango, the Depositories for the Koreana Woodblocks (Republic of Korea)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190209125430/https://whc.unesco.org/en/decisions/3097|arxivsáne=2019-02-09|til=en|jumıs=UNESCO World Heritage Centre|baspaxana=United Nations|qaralǵan sáne=2019-02-08}}</ref>. 1234 jılda dúnyadaǵı birinshi metall baspa matritsası Koryoda jaratılǵan (2-súwretke qarań)<ref name="The Met">{{Web deregi|url=https://www.metmuseum.org/toah/ht/07/eak.html|bet=Korea, 1000–1400 A.D.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190327034517/https://www.metmuseum.org/toah/ht/07/eak.html|arxivsáne=2019-03-27|jumıs=Heilbrunn Timeline of Art History|baspaxana=The Metropolitan Museum of Art|qaralǵan sáne=2019-02-08}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.loc.gov/rr/asian/guide2007/guide-korean.html|bet=Korean Classics|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191118063653/http://www.loc.gov/rr/asian/guide2007/guide-korean.html|arxivsáne=2019-11-18|jumıs=Asian Collections: An Illustrated Guide|baspaxana=Library of Congress|qaralǵan sáne=2019-02-08}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.bl.uk/learning/timeline/item100565.html|bet=Gutenberg Bible|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161025033159/http://www.bl.uk/learning/timeline/item100565.html|arxivsáne=2016-10-25|jumıs=Timelines: Sources from History|baspaxana=British Library|qaralǵan sáne=2019-02-08}}</ref>. Koryo dáwiri Koreyada “Buddizmnıń altın dáwiri” esaplanadı. 11-ásirde bir ǵana paytaxttıń ózinde 70 ke jaqın buddist ibadatxanlar bolǵan{{Sfn|Kim|2012}} . Jaqın Shıǵıstan kelgen sawdagerler menen sawda-satıqta rawajlanǵan.

993-jıldan baslap, Koryo Liao dinastiyasınıń kóplegen shabıwıllarına dus keldi. 1019-jıldaǵı áskeriy jeńisten keyin Koryoda tınıshlıq hám párawanlıq ásiri baslandı hám Koryo óziniń altın dáwirine kirdi {{Sfn|Kim|2012}}. Bul dáwirde Arqa Aziyada Koryo, Liao hám Song{{Sfn|Kim|2012}} {{Sfn|Rossabi|1983}}  mámleketleri ortasındaǵı kúshler teń salmaqlılıq saqlanıp qalınǵan.

== Derekler ==
<references group="" responsive="1"></references>
[[Kategoriya:Koreya mádeniyatı]]
[[Kategoriya:Koreya tarıyxı]]