Norvegiya ushın derekti kóriw

{{Infobox_Country|
|native_name = Norvegiya
|conventional_long_name = <big><big>'''Norvegiya Patshalıǵı'''</big></big><br />'''Kongeriket Norge'''<br />'''Kongeriket Noreg'''
|common_name = Norvegiya
|image_flag = Flag of Norway.svg
|image_coat = Coat of Arms of Norway.svg
|image_map = Norway on the globe (Europe centered).svg|250px]]
|national_anthem = ''[[Ja, vi elsker dette landet]]''<br /><br /><center>[[File:Norway (National Anthem).ogg]]</center>
|official_languages = [[:no:Norsk|Norsk tili]] <small>([[:no:Bokmål|Bokmål tili]] / [[:nn:Nynorsk|Nynorsk tili]])</small><br />[[:se:Sámegielat|Davvisámegiella tili]]
|capital = Oslo
|latd=59 |latm=54.78 |latNS=N |longd=10 |longm=44.41 |longEW=E |
|largest_city = Oslo
|government_type = [[Unitary state|Unitary]] [[Parliamentary system|parliamentary]] [[constitutional monarchy]]
|leader_title1 = [[Monarchy of Norway|Monarch]]
|leader_name1 = [[Harald V]]
|leader_title2 = [[Prime Minister of Norway|Prime Minister]]
|leader_name2 = [[:en:Jonas Gahr Støre|Jonas Gahr Støre]] ([[:en:Arbeiderpartiet|Ap]]) (2021–)
|leader_title3 = [[President of the Storting|President of the ''Storting'']]
|leader_name3 = [[:en:Eva Kristin Hansen|Eva Kristin Hansen]] ([[:en:Arbeiderpartiet|Ap]]) (2021–)
|leader_title4 = [[Chief Justice of the Supreme Court of Norway|Chief Justice]]
|leader_name4 = [[Toril Marie Øie]]
|area_rank = 67-şi
|area_km2 = 385 207
|area_footnote = Does include [[Svalbard and Jan Mayen]].<ref name="kart">{{Cite web|url=https://www.kartverket.no/Kunnskap/Fakta-om-Norge/Arealstatistikk/Arealstatistikk-Norge/|title=Arealstatistics for Norway 2020|publisher=Kartverket, mapping directory for Norway|year=2019|date=2019-12-20|accessdate=2020-03-09|language=no}}</ref>
|area_sq_mi = 148,718 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]-->
|percent_water = 6
|percent_water footnote = This percentage is for the mainland, Svalbard, and Jan Mayen. This percentage counts glaciers as "land". It's calculated as 19,940.14/(365,246.17+19,940.14).<ref name="land area"/>
|population_estimate_year = 2024
|population_estimate = 5 550 203<ref name="ssbf">{{Cite web|url=https://www.ssb.no/en/befolkning/statistikker/folkemengde/aar-per-1-januar|title=Population, 2024-01-01|publisher=Statistics Norway|date=2024-02-21|accessdate=2024-02-27|language=en}}</ref>
|population_density_km2 = 14.4
|population_density_rank = 213-şi
|GDP_PPP_year = 2017
|GDP_PPP = $377.1 billion<ref name="imf2">[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2017/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=52&pr.y=9&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=142&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= Norway, International Monetary Fund]</ref>
|GDP_PPP_rank = 46-şi
|GDP_PPP_per_capita = $70,665<ref name=imf2/>
|GDP_nominal = $391.959 billion<ref name=imf2/>
|GDP_nominal_rank = 22-şi
|GDP_nominal_year = 2017
|GDP_nominal_per_capita = $73,450<ref name=imf2/>
|GDP_nominal_per_capita_rank = 3-şi
|HDI_year = 2022 <!--Please use the year to which the HDI data refers, not the publication year-->
|HDI_change = increase <!--increase/decrease/steady-->
|HDI = 0.966<ref name="UNDP2023">{{Cite web|url=https://hdr.undp.org/data-center/human-development-index#/indicies/HDI|title=2022 Human Development Index Ranking|publisher=United Nations Development Programme|date=2023-03-13|accessdate=2024-03-16|language=en}}</ref>
|HDI_rank = 2-şi
|currency = [[Norvegiya krone]]
|currency_code = NOK
|country_code = NO
|time_zone = [[Central European Time|CET]]
|utc_offset = +1
|time_zone_DST = [[Central European Summer Time|CEST]]
|utc_offset_DST = +2
|date_format = dd.mm.yyyy
|drives_on = right
|calling_code = [[Telephone numbers in Norway|+47]]
|cctld = [[.no]]<ref>Two more TLDs have been assigned, but are not used: [[.sj]] for Svalbard and Jan Mayen; [[.bv]] for [[Bouvet Island]].</ref>
|}}

'''Norvegiya''', '''Norvegiya Korolligi''' (bukmolsha: Kongeriket Norge, nyunorsksha: Kongeriket Noreg) — [[Arqa Evropa]]daǵı mámleket. [[BMSh]] aǵzası. Skandinaviya yarım atawınıń batıs hám arqa bóliminde. Maydanı 385 mıń km2. Xalqı 5 404 844 adam (2023). Paytaxtı [[Oslo]] qalası. Basqarıw jaǵınan 19 fyulke (wálayat) ge, atap aytqanda, fyulkege teńlestirilgen Oslo qalasına bólinedi. Shpitsbergen arxipelagi, Aiyq atawı, Yan Meyen hám Buve atawları da Norvegiyaǵa qaraydı. Norvegiya úlken neft hám sanaat mámleketi esaplanadı.

==Mámleketlik basqarıw principi==
Norvegiya — konstituciyalı monarxiya. 1814-jıl 17-mayda qabıl etilgen Norvegiya Korolligi Konstituciyası ámel etedi, oǵan keyinirek ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — patsha (1991-jıl 21-yanvardan Harald V). Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı eki palatalı (joqarı palatası lagting, tómengi palatası odelsting) parlament — storting ámelge asıradı. Atqarıwshı húkimet korol qolında bolıp, ol Mámleket keńesi (húkimet) n tayınlaydı. Bas ministr 2013: Erna Solberg.

==Tábiyatı==
Norvegiya — tawlı úlke. Aymaǵınıń derlik 2/3 bólimi teńiz betinen 500 m den biyik; teńiz jaǵasındaǵana oypatlıq bar. Batıs jaǵasında tik janbawırlı tar qoltıq (ford) kóp. Iri atawları — Lofoten, Vesterolen, Senya, Mageryo hám basqalar. Aymaǵınıń úlken bólimin Skandinaviya tawları basıp aladı (eń biyik noqatı Galxyopiggen tawı — 2470 m). Paydalı qazılmaları: temir, nikel, mıs, titan, uran, molibden, kobalt hám gúmis rudaları. Arqa teńizdiń qurǵaqlıqqa jaqın sayız bóliminde neft hám gaz kánleri bar. Íqlımı ortasha, arqa shetinde subarktika, jaǵasında okean ıqlımı yanvardıń ortasha temperaturası arqada -2-4 °C, qublada 2°C. Jazı salqın, tez-tez jawın jawadı. Jıllıq jawın 1000-3000 mm. Muzlıqlardıń ulıwma maydanı 3000 km2 ge jaqındı quraydı. Iri dáryaları — Glomma, Logen (Gudbransdal), Logen (Numedal). Úlken gidroenergiya potencialına iye bolǵan bul dáryalar qar, jawın hám muzlıqlardan toyınadı. Eń úlken kóli — Myosa. Tiykarǵı topıraǵı — juqa tundra topıraǵı, qublada taw podzol topıraǵı ushıraydı. Mámleket aymaǵınıń 27% i orman. Jabayı haywanlardan túlki, silovsin, rosomaxa, suvsar, los, buǵa, qoyan, tıyın, lemming hám basqalar bar. Teńiz jaǵasında pada-pada quslar, teńizlerde túrli balıq hám tyulen kóp.

==Xalqı==
Xalqınıń 97% i norveglar. Saamlar, kvenlar, shvedlar, danler, nemecler hám basqalar da jasaydı. Rásmiy tili — norveg tili. Rásmiy dini — lyuteranlik. Qala xalqı 50%. Iri qalaları — Oslo, Bergen, Tronxeym hám basqalar.

==Tariyxı==
Norvegiya aymaǵında adam muzlıq dáwirinen keyingi ásirlerden berli jasaydı. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıq ortalarında saam hám german qáwimleri jasaǵan. Norveglardıń turmısı ázeldaen teńiz benen baylanıslı: mámlekettiń atı da „norveg“ — „arqa jol“, „teńiz jolı“ mánisin ańlatadı. 872-jıl birinshi norveg patshası taxtqa otırdı. VIII-XI ásirlerde sheber teńizshi bolǵan norveg vikingleri Islandiyaǵa, Grenlandiya jaǵaları hám Arqa Atlantikadaǵı atawlarǵa jetip barıp, olardı koloniyaǵa aylandırdı. XI ásirde xristianlıq engizildi, oraylasqan monarxiya payda boldı. XIV ásir ortalarında tarqalǵan tırıspa mámleket xojalıǵın, sociallıq hám siyasiy ómirdi izden shıǵardı, az-azdan ǵárezsizliktiń joq bolıwına alıp bardı. 1319-jıl Shveciya, 1380-jıl Daniya menen awqam dúzdi. 1397-jıl Kalmar awqamına kóre, Norvegiya Daniyaǵa baǵınıńqılı bolıp qaldı, 1537-jıl Daniyanıń wálayatına aylandı. 1805-1814-jıllardaǵı Angliya-Daniya urısı hám ónimsizlik Norvegiyanı apat jaǵasına keltirip qoydı, on mıńlaǵan adam ashlıqtan óldi. 1814-jıl Kil kelisim shártnamasına kóre, Norvegiya shvedler múlki bolıp qaldı. Bunnan narazı bolǵan norveg xalqı ǵárezsizlik ushın gúres basladı. Sol jılı 17-mayda birinshi parlament (shólkemlestiriw jıynalısı) shaqırılıp, konstituciya qabıllandı hám korol saylandı. Shveciya-Norvegiya awqamı 1905-jılǵa shekem ámel etti, Norvegiya ishki ǵárezsizlikten paydalandı. 1905-jıl 7-iyunda storting Shveciya-Norvegiya awqamın biykar etti. [[Birinshi jáhán urısı]]nda Norvegiya biytáreplik járiyaladı. [[Ekinshi jáhán urısı]] baslanıwı menen-aq Norvegiya biytárep ekenliginin bildirgen bolsa da, 1940-jılda gitler Germaniyası oǵan bastırıp kirdi, Norvegiya húkimeti Londonǵa kóshti. 1942-jıl fashistler Norvegiyada V. Kvisling basshılıǵında satqın húkimet dúzdi. Mámlekette Qarsılıq kórsetiw háreketi háwij aldı. 1945-jıl 8-mayda Norvegiya azatlıqqa eristi. Urıstan keyingi jıllarda mámleket ekonomikasın qayta tiklew hám rawajlandırıwǵa kirisildi. 1945-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq múnásibetlerin 1992-jıl 10-iyunda ornatqan. Milliy bayramı — 17-may Konstituciya kúni (1814). Maqtaw qosıǵı: Civil.

==Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları==
Norvegiya jumısshı partiyası, 1887-jıl tiykar salınǵan; Oray partiyası, 1920-jıl dúzilgen; Rawajlanıw partiyası, 1973-jıl dúzilgen; Venstre, liberal partiyası, 1884-jıl tiykar salınǵan; Socialistlik shep partiyası, 1975-jıl dúzilgen; Xristian xalıq partiyası, 1933-jıl dúzilgen. Xeyre, konservativ partiyası, 1884-jıl tiykar salınǵan. Norvegiya kásiplik awqamları oraylıq awqamı, 1899-jıl dúzilgen. Xalıqaralıq erkin kásiplik awqamları konfederaciyası hám Evropa kásiplik awqamları konfederaciyasına kiredi.

==Ekonomikası==
Norvegiya — rawajlanǵan industrial-agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 28,6%, awıl xojalıǵınıń úlesi 2,9%. Teńiz keme reysi, balıq tutıw, sırtqı sawdanıń roli úlken.

===Sanaatı===
Sanaattıń jetekshi tarmaqları: elektr metallurgiya, elektr ximiya, sellyuloza-qaǵaz, balıq sanaatı, tiykarınan sırtqı bazar ushın isleydi. Ishki bazarǵa xızmet etetuǵın tarmaqlar arasında azıq-awqat hám jeńil sanaat menen birge mashinasazlıq hám metallsazlıq durıs rawajlanǵan. Kánshilikte temir hám titan rudası, kómir, neft hám gaz qazıp alıw úlken orın tutadı. Elektr energiyanıń 99% GES larda payda etiledi (jılına ortasha 122 mlrd. kVt saat). Qara hám reńli metallurgiya, kemasazlıq, elektrotexnika, radiotexnika hám aǵashsazlıq sanaatı kóbirek rawajlanǵan. Xalıq jan basına elektr energiyası, sellyuloza-qaǵaz ónimleri, ferro birikpe, alyuminiy islep shıǵarıw hám kemasazlıqta Norvegiya dúnyada aldınǵı orınlarda turadı.

===Awıl xojalıǵı===
Mámlekettiń tábiyiy shárayatı awıl xojalıǵı ushın júdá qolaysız. Taw-tas kópliginen Norvegiya aymaǵınıń 3% ke jaqını awdarıladı. Awıl xojalıǵı, tiykarınan, gósh sút shárwashılıǵına qánigelesken. Dıyqanshılıǵında ot-jem eginleri, biraz muǵdarda ǵálle (salı hám arpa), kartoshka egiledi. Shárwashılıqta jılqı, qaramal, qoy, shoshqa, qus baǵıladı. Awıl xojalıǵı mámlekettiń azıq-awqatqa bolǵan zárúrligin qandıra almaydı. Teri haywanshılıǵı, balıqshılıq rawajlanǵan, ormanlarda kóp muǵdarda aǵash tayarlanadı.

==Transportı==
Ishki júkler hám sırtqı sawda ónimleriniń kópshiligi teńiz kemelerinde tasıladı. Teńiz sawda flotınıń tonnası 38,3 mln. tonna dedveyt. Iri portları: Oslo, Bergen, Stavanger. Temirjol uzınlıǵı — 4 mıń km, avtomobil jolları 89,7 mıń km. Tiykarǵı aeroportları — Gardermoen (Oslo), Sulla (Stavanger) hám Budyo.

==Eksport hám import==
Shetke neft hám tábiyiy gaz, kemasazlıq, sellyuloza-qaǵaz hám ximiya sanaatı ónimleri, qara hám reńli metallar, balıq ónimlerin shıǵaradı. Shetten mashina, mineral shiyki ónim, avtomobillerdi aladı. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı sherikleri: Ullı Britaniya, Shveciya, Germaniya, Niderlandlar. Pul birligi — krona.

==Medicinalıq xızmeti==
Norvegiyada densawlıqtı saqlaw joqarı dárejede dúzilgen. Medicinalıq xızmet mánisiniń 80% i sociallıq qamsızlandırıw esabınan qaplanadı. Shıpakerler universitetlerdiń medicina fakultetlerinde tayarlanadı. Sankt — Olafs — Kille, Sanneford, Larvik, Xanke balneologiyalıq kurortları, batıs jaǵasında Bergen teńiz jaǵası ıqlım emlewxanası bar.

==Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri==
Dáslepki mektepler XII ásir baslarında ashılǵan. 1848-jıl 7 jastan 13-14 jasqa deyingi balalar ushın májbúriy tálim engizildi, 1968-jıl 16 jasqa shekem jetkizildi. Házirgi tálim sisteması mektepke shekem tárbiya mákemeleri, 6 jıllıq kishi hám 3 jıllıq joqarı májbúriy mektepler, orta ulıwma tálim mektebi — gimnaziyalar, óner-texnikalar orta arnawlı oqıw orınların óz ishine aladı. Oslo, Bergen, Tronxeym, Tromsyodaǵı universitetler, 10 institut joqarı tálim beredi. Mámlekettegi ilimiy izertlewlerdi Pán hám texnika mámleket komiteti hám de ilimiy izertlewler másláhát keńesi úyrenedi. Norvegiya pán hám ádebiyat akademiyası (1857), 300 den artıq ilimiy izertlew institutı, sanaat hám sawda firmalarınıń 300 laboratoriya, 40 qa jaqın ilimiy jámiyet hám basqalar bar. Bunnan tısqarı, Oslo universitetinde 90, Tronxeym universitetinde 50 ilimiy izertlew institutı hám laboratoriya jumıs júrgizedi. Universitetler janında iri kitapxanalar hám Oslo qalası kitapxanası, Norvegiya xalıq muzeyi (1894), universitet milliy osori atiqalar muzeyi, Milliy galereya, Ámeliy kórkem óner muzeyi, Zoologiya muzeyi hám basqalar bar. Norveg vikingleriniń kemeleri, T. Xeyerdaldıń „Kon-Tiki“ soli muzeyde saqlanbaqta.

==Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi==
Eń iri gazeta hám jurnalları: „Adresseavisen“ („Mánzilli gazeta“, kúndelik gazeta, 1767-jıldan), „Arbeyderbladet“ („Jumısshılar gazetası“, kúndelik gazeta, 1884-jıldan), „Bergene arbeyderblad“ („Bergen jumısshılar gazetası“, kúndelik gazetası, 1927-jıldan), „Verdene gang“ („Hárekettegi dúnya“, kúndelik gazeta, 1945-jıldan), „Vort land“ („Biziń mámleket“, kúndelik gazeta, 1945-jıldan), „Dagbladet“ („Kúndelik gazeta“, 1969-jıldan), „Morgenbladet“ („Tańǵı gazeta“, kúndelik gazeta, 1819-jıldan), „Nashunen“ („Millet“, kúndelik gazeta, 1896-jıldan), „Norges indo'stri“ („Norvegiya sanaatı“, 2 háptede shıǵatuǵın jurnalı, 1920-jıldan), „Fremover“ („Alǵa“, kúndelik gazeta, 1903-jıldan), „Harstad tidende“ („Harstad gazetası“, kúndelik gazeta, 1887-jıldan), „Aktuelt perspektiv“ („Aktual keleshek“, jurnal, 1963-jıldan), „Fri fagbevegelse“ („Erkin kásiplik háreketi“, 2 háptede shıǵatuǵın jurnal, 1906-jıldan) hám basqalar. Norvegiya telegraf byurosı (NTB) — norveg gazetalarınıń akciya jámiyeti, 1867-jılda dúzilgen. Norvegiya mámleket radioesittiriw mákemesi (1933-jılda tiykar salınǵan) mámlekettegi radioesitiriw hám telekórsetiwlerdi qadaǵalaydı.

==Ádebiyatı==
Áyyemgi norveg ádebiyatı estelikleri derlik saqlanıp qalmaǵan. Awızeki xalıq ańızları hám qaharmanlıq qosıqları jazba ádebiyattıń dáslepki dárekleri bolǵan. „Tústegi ruwx“ dástanı hám „Korol aynası“ aytısıwı (dialogı) XII ásirge tiyisli kórkem ádebiyatqa baylanıslı úlgiler bolıp tabıladı. XIV-XV ásirlerde ballada payda boldı. Daniya húkimranlıǵı dáwirinde ádebiyat degradaciyaǵa ushıradı, dan tili kóp waqıt Norvegiyanıń kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili bolıp turdı. XVIII ásirde milliy sezim kúsheyiwi menen norveg ádebiyatı rawajlanıp bardı, dramaturgiya hám lirika rawajlandı. Norveg hám dan mádeniyatlarınıń ataqlı wákilleri — Skandinaviya teatrınıń dóretiwshisi — L. Xolberg hám shayır K. Tullin sol dáwirde iskerlik kórsetti. 1772-jıl Kopengagenda norveg ádebiyatın qayta tiklew maqsetinde „Norveg jámiyeti“ dúzildi. Sol jılı Yu.N.Brun birinshi milliy drama hám Norvegiya gimnin jarattı, K. Fasting, K. Friman milliy patriotlıq ruwxındaǵı qosıqların jazdı. XIX ásir 1-yarımında tariyx hám folklorǵa qızıǵıwshılıq kúsheydi, P. K. Asbyornsen hám Y.E.Mu norveg xalıq erteklerin jıynap basıp shıǵardı, xalıq qosıqları hám balladaların jazıp alıwǵa kirisildi. Dramaturgiya hám lirika rawajlandı. 50-jıllardıń 2-yarımında realizm qásiyetleri payda boldı (B. M. Byornsonnıń „Ashıwlı Segurd“ dramalıq trilogiyası, Ya. K. Kollettiń „Amtmann qızları“ romanı hám basqalar). 70-90-jıllarda sın kózqarastan realizm ústemlikke erisip, norveg ádebiyatın jáhán dárejesine kóterdi. (G. Ibsen, B. M. Byornson, Yu. Li, A. Xyellann dóretiwshiligi). XX ásir baslarında Yu. Boyer, U. Duun, S. Unset sıyaqlı jazıwshılar ádebiyatqa kirip keldi. S. Xyol, A. Omre, A. Sandemuse, T. Vesos, Yu. Borgen insan ruwxıyatın tereń sáwlelendirdi. Ekinshi jáhán urısı jıllarında Norvegiya jazıwshıları fashizmge qarsı gúreste qatnastı, 300 ge jaqın jasırın gazeta shıǵarıp turıldı. Urıstan keyin jaratılǵan kóplegen dóretpeler Qarsılıq kórsetiw háreketine baǵıshlandı. 70-90-jıllarda dóretiwshilik etken shayırlar R. Yakobsen, Ya. Bryuxeym, A. Andersen dúnya qarsılıqların súwretledi. G. Lyunde, E. Xovardsxolm hám basqa jámiyet illetlerine sın pikir bildirdi.

==Arxitektura==
Orta ásirlerde Norvegiyada aǵash arxitektura rawajlandı, qos sırıqlı shirkew („stavkirka“) lerdiń ayrıqsha qatlamı payda boldı (Urnes hám Bargunnadaǵı shirkewler). XII-XVI ásirlerdegi gerbishli imaratlarda roman hám gotika arxitektorlıǵınıń tásiri bilinedi. Bergendaǵı XVI ásir 2-yarımı hám XVII ásirge tiyisli Rozenkrans minarasında Oyanıw dáwiri, Ser-Frundagi XVIII ásirge tiyisli shirkewde barokko hám rokoko, Tronxeymdaǵı XIX ásirge tiyisli patsha rezidenciyasında klassicizm arxitekturası elementlerinen paydalanıldı. XIX ásir arxitekturasında eklektizm (Byugdyo yarım atawındaǵı Oskarsxoll sarayı, arxitektor Yu. Nebelong), XX ásir baslarında funkcionalizm (Oslodaǵı „Skansen“ restoranı, arxitektor L. Bakker) usılları ústemlik etti. Keyingi on jıllıqlarda Oslodaǵı ratusha (arxitektorlar A. Arneberg hám M. Poulson), „viking“ mıymanxanası (arxitektor K. Knutsen), Húkimet úyi (arxitektor E. Vikshe), Xovikaddendaǵı muzey (arxitektorlar I. Eykvar, S. Engebretsen) ımaratları qurılısında ayrıqsha milliy arxitekturalıq sırtqı kórinisler payda boldı. Jergilikli xalıq arxitekturası dástúrlerine múráját etilip, mıymanxana, menshikli villalar, dálizli sánli úyler qurıla baslandı.

==Súwretlew kórkem óneri==
Neolit hám jez dáwirlerinde jartaslarǵa islengen súwretler Norvegiya aymaǵındaǵı eń áyyemgi kórkem óner estelikleri bolıp tabıladı. VIII ásir aqırında orta ásir kórkem óneri (aǵash, pil súyegi naǵıs oyıwshılıǵı hám taǵı basqalar) júzege kelgen. XIII-XIV ásirlerde gotika usılındaǵı súwretlew kórkem óneri rawajlandı. Haqıyqıy norveg kórkem óneri XIX ásirde júzege keldi. Ataqlı súwretshi Yu. Dal gózzal tábiyat kórinislerin sızdı, A. Tidemann, X. Gude, F. Kollett, X. Bakker xalıq ómirin súwretledi. XX ásir 1-yarımında monumental bezew kórkem óneriniń roli kúsheydi. Músinshilerden R. Lunne, G. Yanson ataqlı boldı. XX ásirdiń 2-yarımında abstrakcionizm hám túrli modern aǵımları payda boldı. Ámeliy kórkem óner (metall buyımlar, kórkem aǵash úskeneler soǵıw, gezleme, tor toqıw, kesteshilik, gúlalshılıq) xalıq arasında keń tarqalǵan.

==Muzıkası==
Muzıkası áyyemde júzege kelgen. Ayrıqsha norveg xalıq qosıqları (qaharmanlıq hám muhabbat qosıqları, qıssa-qosıqlar, qoyshı hám balıqshı qosıqları), oyınlar (xalling, springtar hám basqalar), saz namaları (lyuarslott hám basqalar) keń jayılǵan. Ázelden saz ásbapları — buk-kexorn (eshki shaxı), prillar (buǵa shaxı), selye (naydıń bir túri), har-tingfele (girjektiń bir túri) hám basqalar. XVI ásirde kóshpeli baqsı (zingmeyster) lar, sheber skripkashılar, organshılar bolǵan. XVIII ásir aqırı — XIX ásir baslarında F. Grot, A. Flintenberg, F. Fogel, L. M. Linneman sıyaqlı kompozitor, dirijyor hám muzıka teoretikleri dóretiwshilik etken. 1850-60-jıllarda X. Xyerulf, Ol. Bull, R. Nurdrok hám basqalar milliy muzıka mektebin jarattı. E. Grig dóretiwshiligi jáne sociallıq iskerligi muzıka mádeniyatı rawajlanıwına úlken tásir etti. Kompozitor F. U Valen zamanagóy norveg muzıkasına tiykar salındı. XX ásir ortalarında X. Severud, K. Egge, E. Tveyt, L. Yensen, A. Yanson, L. Nilsen sıyaqlı kompozitorlar dóretiwshilik etti. Osloda Norvegiya operası (balet truppası menen), Oslo hám Bergenda konservatoriya, Tronxeymda Joqarı muzıka mektebi hám basqalqar bar.

==Teatr==
Milliy teatr iskerligi diniy hám xojalıq úrp-ádetlerdi saxnalastırıwdan baslanǵan. XVIII ásir ortalarında Kristianiya (házirgi Oslo) hám Bergenda háwesker teatr truppaları dúzildi. 1780-jıl turaqlı teatr ashıldı. 1899-jıl Kristianiyada júzege kelgen Milliy teatrda G. Ibsen, B. M. Byornson, U. Shekspir, F. Shiller, B. Shou dóretpeleri qoyıldı. XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında Kristianiya, Bergen, Tronxeym, Stavangerda jańa teatrlar qurıldı. X. Krog, N. Grig hám basqa jazıwshılardıń pyesaları saxnalastırıldı. Ekinshi jáhán urısı (1939-45) dáwirinde N. teatrları kriziske dus keldi. Mámleket azat etilgennen keyin, teatrlarda jáhán hám milliy eski dramaturgiyasınıń dóretpeleri kórsetildi. Osloda aktyor hám rejissyorlar tayarlaytuǵın Mámleketlik teatr mektebi (1953) bar.

==Kino==
1908-jıldan kinofilmler shıǵarıla baslandı. 20-jıllarda sırt el filmlerine sın kózqaraslı filmler jaratılǵan bolsa, 30-jıllarda ótkir sociallıq hám tárbiyalıq temalarǵa shaqırıqıldı („Sırǵıya“, „Torres Snertevold“, rejissyorı T. Ibsen). 40-60-jıllarda Qarsılıq kórsetiw háreketine arnalǵan filmler — „Jasawdı qáleymiz“ (rejissyorı U. Dalgar), „Qashqınlar“ (rejissyorı T. San ne), „Toǵız turmıs“ (rejissyorı A. Skouen) Norvegiya kinosınıń úlken jetiskenligi boldı. Keyingi jıllarda rejissyorlardan N. Myuller, N. Kristensen, T. Vibe-Myuller hám basqa eki júzli adamgershilik etikanı áshkara etiwshi filmler jaratıldı. Norvegiyada hújjetli, ilimiy kópshilikke arnalǵan (rejissyorı P. Xest, A. Berg, T. Xeyerdal) hám multiplikaciya (rejissyorı I. Kaprino) kinosı da rawajlanǵan.

==References==
<references>
</references>

{{Commons|Norway|Norvegiya}}

{{Evropa}}

[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Norvegiya| ]]
[[Kategoriya:Evropa]]