Programmalastırıw paradigması ushın derekti kóriw


'''Programmalastırıw paradigması''' ''([[Inglis tili|ingl]]. programming paradigm)'' − bul [[Kompyuter programması|kompyuter programmasın]] ámelge asırıwdı strukturalastırıw menen koncepciyalawdıń salıstırmalı túrde joqarı dárejeli usılı. [[Programmalastırıw tili|Programmalastırıw tilin]] bir yamasa bir neshe paradigmanı qollaw retinde klassifikaciyalawǵa boladı.<ref>{{Web deregi|url=https://developer.mozilla.org/en-US/docs/multiparadigmlanguage.html|bet=Multi-Paradigm Programming Language|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130821052407/https://developer.mozilla.org/en-US/docs/multiparadigmlanguage.html|arxivsáne=21 August 2013|sáne=Jun 21, 2013|jumıs=Mozilla Developer Network|baspaxana=[[Mozilla Foundation]]}}</ref>

Paradigmalar programmalastırıwdıń hár túrli ólshemleri boyınsha bólinedi hám táriyiplenedi. Ayırım paradigmalar tikkeley emes tásirlerge ruqsat beriw yamasa háreketler izbe-izligin orınlaw modeli menen anıqlanǵanı sıyaqlı orınlaw modeliniń aqıbeti haqqında boladı. Bul paradigmalar jaǵdaydı da, minez-qulıqtı da óz ishine alatuǵın birliklerge gruppalaw sıyaqlı kodtı shólkemlestiriw usılı menen baylanıslı. Basqaları [[Sintaksis (programmalastırıw tilleri)|sintaksis]] penen grammatikaǵa baylanıslı. 

Ayırım ulıwma programmalastırıw paradigmaları tómendegilerdi óz ishine aladı (ierarxiyalıq qatnasta kórsetilgen):<ref>{{Web deregi|url=http://cgi.csc.liv.ac.uk/~frans/OldLectures/2CS24/declarative.html#detail|bet=Characteristics of declarative programming languages|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140227142223/http://cgi.csc.liv.ac.uk/~frans/OldLectures/2CS24/declarative.html|arxivsáne=2014-02-27|avtor=Frans Coenen|sáne=1999-10-11|til=en-US|jumıs=cgi.csc.liv.ac.uk|qaralǵan sáne=2014-02-20}}</ref><ref name="symbolic-programming-lisp">{{Web deregi|url=http://www.ai.uga.edu/mc/LispNotes/FirstLectureOnSymbolicProgramming.pdf|bet=CSCI/ARTI 4540/6540: First Lecture on Symbolic Programming and LISP|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120307124013/http://www.ai.uga.edu/mc/LispNotes/FirstLectureOnSymbolicProgramming.pdf|arxivsáne=2012-03-07|avtor=Michael A. Covington|sáne=2010-08-23|baspaxana=University of Georgia|qaralǵan sáne=2013-11-20}}</ref>

* [[Imperativ programmalastırıw|Imperativli]] − kod orınlaw aǵımı menen jaǵdaydıń ózgeriwin tikkeley basqaradı
** [[Proceduralı programmalastırıw|proceduralıq]] − bir-birin shaqıratuǵın proceduralar retinde shólkemlestirilgen
** [[Obyektke baǵdarlanǵan programmalastırıw|obyektke baǵdarlanǵan]] − [[maǵlıwmatlar strukturası]] menen baylanıslı minez-qulıqtı óz ishine alatuǵın obyektler retinde shólkemlestirilgen
* [[Deklarativ programmalastırıw|Deklarativ]] − kod qálegen nátiyjeniń qásiyetlerin járiyalaydı, biraq onı qalay esaplaw kerekligin emes
** [[Funkcional programmalastırıw|funkcionallıq]] − kerekli nátiyje funkciyanı bahalaw qatarınıń mánisi retinde járiyalanadı
** [[Logikalıq programmalastırıw|logika]] − kerekli nátiyje faktler menen qaǵıydalar sisteması tuwralı sorawǵa juwap retinde járiyalanadı
** [[Reaktiv programmalastırıw|reaktiv]] − kerekli nátiyje maǵlıwmatlar aǵımları menen hám ózgerislerdiń tarqalıwı menen járiyalanadı

== Sholıw ==
[[Fayl:Programming_paradigms.svg|solğa|nobaý|250x250 nükte|Piter Van Roy boyınsha hár túrli programmalastırıw paradigmalarına sholıw<ref>{{Web deregi|url=http://www.info.ucl.ac.be/~pvr/VanRoyChapter.pdf|bet=Programming Paradigms: What Every Programmer Should Know|avtor=Peter Van Roy|sáne=2009-05-12|baspaxana=info.ucl.ac.be|qaralǵan sáne=2014-01-27}}</ref>: 5 <ref name="Van-RoyHaridi2004">{{Cite book|author=Peter Van-Roy|title=Concepts, Techniques, and Models of Computer Programming|url=https://books.google.com/books?id=_bmyEnUnfTsC|publisher=MIT Press}}</ref>]]
Programmalastırıw paradigmaları programmalıq támiynattı islep shıǵıwdıń bar tájiriybelerine hám [[Informatika|informatika]] izertlewlerinen kelip shıǵadı. Nátiyjeler programmalastırıw tájiriybesin hám programmalardı kodlaw ushın qollanılatuǵın tillerdi sáwlelendiriwge hám salıstırıwǵa imkaniyat beredi. Perspektivalıq ushın basqa izertlewler [[programmalıq injiniring]] proceslerin izertleydi hám olardı sáwlelendiriw hám salıstırıw ushın hár túrli metodologiyalardı táriyipleydi.

[[Programmalastırıw tili|Programmalastırıw tilin]] paradigmalar arqalı sáwlelendiriwge boladı. Ayırım tiller tek bir paradigmanı qollaydı. Mısalı, Smalltalk [[Obyektke baǵdarlanǵan programmalastırıw|obyektke baǵdarlanǵan]], al Haskell funkcionaldı qollaydı. Kóplegen tiller bir neshe paradigmalardı qollaydı. Mısalı [[C++|C+]]+, Object Pascal yamasa [[PHP]] tillerinde jazılǵan programma taza proceduralıq, taza obyektke baǵdarlanǵan bolıwı múmkin yamasa ekewiniń yamasa basqa paradigmalardıń aspektlerin óz ishine alıwı múmkin. 

Bir neshe paradigmalardı qollaytuǵın tildi paydalanǵanda [[Programmist (Baǵdarlamashı)|baǵdarlamashı]] qanday paradigma elementlerin paydalanıw kerekligin tańlaydı. Biraq bul tańlaw paradigmalardı qarastırıwdı qamtımawı múmkin. Baǵdarlamashı [[Programmalastırıw tili|tildiń]] imkaniyatların til támiyinleytuǵınlıqtan hám baǵdarlamashı olardı biletuǵın dárejede jiyi paydalanadı. Alınǵan [[Derek kodı|kodtı]] paradigma boyınsha kategoriyalaw kóbinese retrospektiv túrde orınlanatuǵın akademiyalıq háreket bolıp tabıladı. 

'''Imperativ paradigma''' retinde klassifikaciyalanǵan tillerdiń tiykarǵı ózgesheligi bar: olar usı tártipti anıq basqaratuǵın strukturaları bar operaciyalardıń orınlanıw retin aytadı hám olar jaǵdaydıń bir kod birliginde waqıttıń bir noqatında ózgertiliwi múmkin tikkeley emes tásirlerge imkaniyat beredi, sonnan keyin kodtıń basqa birligi ishinde waqıttıń basqa noqatında. Kod birlikleri arasındaǵı baylanıs anıq emes. 

Kerisinshe, '''deklarativ paradigmadaǵı''' tiller operaciyalardı orınlaw retin kórsetpeydi. Kerisinshe olar hárqaysısı orınlawǵa ruqsat etilgen shártler menen birge sistemada bar bolǵan bir qatar operaciyalardı támiyinleydi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.ionos.com/digitalguide/websites/web-development/programming-paradigms/|bet=Programming paradigms: What are the principles of programming?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220629200645/https://www.ionos.com/digitalguide/websites/web-development/programming-paradigms/|arxivsáne=Jun 29, 2022|sáne=20 April 2020|til=en-US|jumıs=IONOS Digitalguide|qaralǵan sáne=2022-05-03}}</ref>  Tildiń orınlanıw modelin ámelge asırıw qaysı operaciyalardıń orınlanatuǵının qadaǵalaydı hám tártipti ózbetinshe tańlaydı. Tolıǵıraq “Kóp paradigmalı programmalastırıw tillerin salıstırıw” ''(ingl. Comparison of multi-paradigm programming languages)'' da aytılǵan.

'''[[Obyektke baǵdarlanǵan programmalastırıw|Obyektke baǵdarlanǵan]]''' programmalastırıwda kod obyektiniń kodına tiyisli bolǵan hám (ádette) basqarılatuǵın jaǵdaydı óz ishine alatuǵın obyektlerge shólkemlestiriledi. Obyektke baǵdarlanǵan tillerdiń kópshiligi imperativ tiller bolıp tabıladı.  

Obyektke baǵdarlanǵan programmalastırıwda programmalar óz-ara háreketlesetuǵın obyektlerdiń jıynaǵı retinde qarastırıladı. [[Funkcional programmalastırıw|Funkcional programmalastırıwda]] programmalar azamatlıǵı joq funkciyalardı bahalaw izbe-izligi retinde qarastırıladı. Kompyuterlerdi yamasa kóplegen processorları bar sistemalardı programmalastırǵanda, proceske baǵdarlanǵan programmalastırıwda programmalar logikalıq ulıwma [[Maǵlıwmatlar strukturası|maǵlıwmatlar strukturalarında]] háreket etetuǵın qatar júretuǵın proceslerdiń jıynaǵı retinde qarastırıladı. 

Kóplegen programmalastırıw paradigmaları tıyım salǵan texnikalar menen de, qollaytuǵınları menen de belgili. Mısalı, taza funkcional programmalastırıw tikkeley emes tásirlerge imkaniyat bermeydi, al strukturalıq programmalastırıw goto konstrukciyasına imkaniyat bermeydi. Usı sebepli ayırım jańa paradigmalar kóbinese doktrinator yamasa eskilerge úyrenip qalǵanlar dım qatal dep esaplaydı.<ref name="rubin87goto">{{Cite journal|author=Frank Rubin|date=March 1987|url=http://www.ecn.purdue.edu/ParaMount/papers/rubin87goto.pdf|title='GOTO Considered Harmful' Considered Harmful|journal=Communications of the ACM|volume=30|issue=3|pages=195–196|doi=10.1145/214748.315722}}</ref> Degen menen, belgili bir usıllardan awlaq bolıw programma háreketin túsiniwdi hám programmanıń durıslıǵı tuwralı teoremalardı dálillewdi ańsatlastıradı.

Programmalastırıw paradigmaların tek API paydalanıw arqalı orınlaw modelin shaqırıwǵa imkaniyat beretuǵın programmalastırıw modelleri menen salıstırıwǵa boladı. Programmalastırıw modellerin orınlaw modeliniń ózgesheliklerine qarap paradigmalarǵa da klasifikaciyalawǵa boladı. 

Parallel esaplawlar ushın tildiń ornına programmalastırıw modelin paydalanıw jiyi ushırasadı. Sebebi, parallel apparat maǵlıwmatlar [[Apparatlıq támiynat|apparatlıq támiynattı]] [[programmalastırıw]] ushın paydalanılǵan abstrakciyalarǵa aǵıp ketedi. Bul baǵdarlamashıǵa algoritmdegi úlgilerdi orınlaw modelindegi úlgiler menen salıstırıwǵa májbúr etedi (olar abstrakciyaǵa apparatlıq támiynattıń aǵıp ketiwine baylanıslı engizilgen). Nátiyjesinde, heshbir parallel programmalastırıw tili barlıq esaplaw máselelerine jaqsı sáykes kelmeydi. Usılayınsha, bazalıq izbe-iz tildi paydalanıw hám programmalastırıw modeli arqalı parallel orınlaw modellerine API shaqırıwların kirgiziw qolaylıraq. Bunday parallel programmalastırıw modellerin ulıwma yadı, xabar jiberiwi bar tarqatılǵan yad, kodta kórinetuǵın orın túsinikleri h.t.b. sıyaqlı apparatlıq támiynatlardı kórsetetuǵın abstrakciyalarǵa sáykes klassifikaciyalawǵa boladı. Olardı tek parallel tillerge hám programmalastırıw modellerine qollanatuǵın programmalastırıw paradigmasınıń “dámi” dep esaplawǵa boladı. 

== Sın ==
Ayırım programmalastırıw tilin izertlewshiler programmalastırıw tilleriniń klassifikaciyası retinde paradigmalar túsinigin sınǵa aladı, mısalı Xarper,<ref>{{Web deregi|url=http://www.cambridgeblog.org/2017/05/what-if-anything-is-a-programming-paradigm/|bet=What, if anything, is a programming-paradigm?|avtor=Harper|at=Robert|sáne=1 May 2017|jumıs=FifteenEightyFour|baspaxana=Cambridge University Press}}</ref> hám Krishnamurti.  Olar kóplegen programmalastırıw tillerin bir paradigmaǵa qatań túrde klassifikaciyalawǵa bolmaytuǵının, kerisinshe bir neshe paradigmalardıń imkaniyatların óz ishine alatuǵının aytadı. Kóp paradigmalı programmalastırıw tillerin salıstırıw bólimin qarań.

== Tariyxı ==
Waqıttıń ótiwi menen programmalastırıwdıń hár túrli usılları rawajlandı. Hárbir usıldıń klassifikaciyalanıwı usıl birinshi islep shıǵılǵan waqıtta sáwlelengen, biraq kóbinese keyinirek retrospektiv túrde emes. Sanalı túrde anıqlanǵan dáslepki usıl 1960-jıllardıń ortasınan berli úgit násiyatlanǵan strukturalıq programmalastırıw bolıp tabıladı. Programmalastırıw paradigmasınıń koncepciyası keminde 1978 jılı Robert B. Floydtıń Tyuring sıylıǵınıń “Programmalastırıw paradigmaları” atlı lekciyasında, Tomas Kun óziniń “Ilimiy revolyuciyalardıń strukturası” degen miynetinde paydalanǵan paradigma túsinigine silteme beredi (1962).<ref>{{Cite journal|last1=Floyd|first1=R. W.|title=The paradigms of programming|year=1979}}</ref> Dáslepki programmalastırıw tillerinde anıq anıqlanǵan programmalastırıw paradigmaları bolmadı, geyde programmalar goto [[Operator (programmalastırıw)|operatorların]] keńnen paydalandı. Onıń liberal qollanılıwı túsiniw hám saqlaw qıyın spagetti kodına alıp keldi. Bul goto [[Operator (programmalastırıw)|operatorların]] paydalanıwǵa ruqsat etpeytuǵın strukturalıq programmalastırıw paradigmalarınıń rawajlanıwına alıp keldi; tek strukturanı programmalastırıw strukturaların paydalanıwǵa imkaniyat beredi.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=POAplMgrk4wC&dq=programming+paradigm+structured&pg=PA20|title=Java 5: Objects First|isbn=9780763737207|last1=Soroka|first1=Barry I.|year=2006|publisher=Jones & Bartlett Learning}}</ref>

=== Basqa paradigmalar ===
[[Simvollı programmalastırıw]] − formulalar menen programma komponentlerin maǵlıwmatlar retinde basqarıwǵa qábiletli programmalardı táriyipleytuǵın paradigma.<ref name="symbolic-programming-lisp"/>  Programmalar usılayınsha ózin-ózi ónimli túrde ózgerte aladı hám olardı jasalma intellekt, ekspert sistemalar, [[tábiyiy tildi qayta islew]] hám kompyuter oyınları sıyaqlı qosımshalar ushın qolaylı etip, “úyrenetuǵın” bolıp kórinedi. Bul paradigmanı qollaytuǵın tillerge Lisp hám Prolog kiredi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.allbusiness.com/glossaries/symbolic-programming/4950308-1.html|bet=Business glossary: Symbolic programming definition|jumıs=allbusiness.com|qaralǵan sáne=2014-07-30}}</ref>

Differencial programmalastırıw strukturaları programmalardı ádette avtomat differencialaw arqalı saralawǵa boladı.<ref>{{Citation |last=Wang |first=Fei |title=Backpropagation with Callbacks: Foundations for Efficient and Expressive Differentiable Programming |date=2018 |url=http://papers.nips.cc/paper/8221-backpropagation-with-callbacks-foundations-for-efficient-and-expressive-differentiable-programming.pdf |work=Advances in Neural Information Processing Systems 31 |pages=10201–10212 |editor-last=Bengio |editor-first=S. |access-date=2019-02-13 |publisher=Curran Associates, Inc. |last2=Decker |first2=James |last3=Wu |first3=Xilun |last4=Essertel |first4=Gregory |last5=Rompf |first5=Tiark |editor2-last=Wallach |editor2-first=H. |editor3-last=Larochelle |editor3-first=H. |editor4-last=Grauman |editor4-first=K.}}</ref>

Sawatlı programmalastırıw imperativ programmalastırıwdıń bir túri retinde programmalardı gipertekstli essedegidey adamǵa baǵdarlanǵan veb retinde strukturalastıradı: hújjetlestiriw programmanıń ajıralmas bólimi bolıp tabıladı hám programma [[kompilyator]] qolaylıǵınan ǵore prozalıq ekspoziciya logikasına sáykes strukturalastırılǵan. 

Programmanıń ózine silteme beriwge imkaniyat beretuǵın refleksiya sıyaqlı simvollı usıllardı da programmalastırıw paradigması retinde qarastırıwǵa boladı. Degen menen, bul tiykarǵı paradigmalar menen sáykes keledi, sonlıqtan óz aldına anıq paradigma emes. 

== Derekler ==
{{Reflist}}

== Sırtqı siltemeler ==

* [http://www.info.ucl.ac.be/~pvr/paradigms.html Classification of the principal programming paradigms]
* [https://web.archive.org/web/20160303215115/http://www.janeve.me/articles/understanding-programming-paradigms How programming paradigms evolve and get adopted?]
[[Kategoriya:Programmalıq injiniring]]