Qazılma kómir

QAZÍLMA KÓMIR - Qattı jaǵıdaydaǵı janıwshı paydalı qazılma shógindi taw jınısları arasında qatlam kórinisinde jatadı. Quramında organikalıq mineral qospalar hám ıǵallıq 50% ge shekem boladı. Qazılma kómir paydalı qazılmalardıń eń kóp tarqalǵan túrlerinen biri. Jer sharınıń barlıq materiklarında ushraydı hám házirgi waqitta 3000 nan artıq kómir kánleri bar. Reńi qońırdan  qaraǵa shekem boladı. Qazılma kómir energetikalıq shiyki ónimniń tiykarǵı túrlerinen biri, onıń dúnya boyınsha janar may energetika balansındaǵı úlesi 30-35% ti quraydı. Qazılma kómirden sanaattıń túrli tarawlarında: elektrenergiya, metallurgiya ushın koks islep shıǵarıwda, energetikalıq maqsetlerde, ximiyalıq qayta islew jolı menen hár qıylı (300 den artıq ) ónim alıwda paydalanıladı. Qazılma kómirden germaniy, galiy ajıratıp alınadı. Tiykarǵı komponenti — organikalıq elementtiń quramına kóre, Qazılma kómir 3 genetikalıq gruppaǵa bólinedi: gumolitler (qońır kómir, tasko'mir hám antratsit), sapropelitler hám saprogumolitler. Kóbirek ushraytuǵınları gumolitler bolıp, qurǵaqlıqdaǵı ósimlikler qaldıqlarınan payda boladı. Olar kóbirek batpaqlıq, qoltıq, laguna hám dushshı suwlı háwizlerde payda boladı.Toplanıp qalǵan ósimlik qaldıqları bioximiyalıq bólekleniwi nátiyjesinde torfga aylanadı, bunda suwlı ortalıqtıń ximiyalıq quramı hám suwlılıǵı zárúrli tásir kórsetedi. Sapropelitlardıń kóp kulli túrleri janıwshı slanetslar dep ataladı. Qazılma kómirde minerallı qosımshalar deregi bolıp, kómir payda etiwshi ósimliklerdiń organikalıq emes strukturalıq bólimleri, torf payda bolǵan jerge suw hám samal járdeminde keltirilgen terrigen materiallar, sonıń menen birge torflarda cirkulyatsiya payda  etiwshi suw qospalarınan ajralıp shıǵıwshı minerallı jańa tuwındılar bolıwı múmkin. Mineral qospalardıń quramı - kvarts, gilli minerallar, karbonatlar hám  Fe, Ca, K dan ibarat. Torflardıń ústin qaplaytuǵın jınıslar payda bolıwı menen torf payda bolıw procesi toqtaydı. Salıstırmalı joqarı bolmaǵan temperatura hám basımda payda bolǵan diagenetik (tiǵızlanıw, shógindilerdiń degidratsiyası, gáz ajralıp shıǵıwı ) hám tikleniw xarakterine iye bolǵan bioximiyalıq processler torflardıń qońır kómirge aylanıwına sebep boladı. Joqarı temperatura hám basımnıń uzaq múddetli tásiri nátiyjesinde qońır kómirler tasko'mirge, olar bolsa, antratsitlarǵa aylanadı (qazılma qońır kómir, Tasko'mir, Antratsit). Kómir payda bolıw procesi regional geologik processlerden biri bolıp, barlıq kontinentlerdiń aymaqlarında baqlanadı. Kómirli formatsiyalardıń úziliksiz tarqalıw maydanı bir neshe km² den júz mıń km² ge shekem, qalıńlıǵı  10 m den bir neshe km ge shekem, olardaǵı qatlamlar sanı 100 ge shekem jetedi. Iri masshtabdaǵı kómirleniw procesi platformalı aymaqlarǵa tuwrı keledi.

Derekler

ÓzME, Birinshi tom, Tashkent, 2000-jıl