Qalila hám Dimna

Hind xalıqlarınıń ájayip jazba estelikleriniń biri Qalila hám Dimna. Shıǵıstı izertlewshi alımlardıń pikirinshe bul dóretpe III-IV ásirlerde dúnyaǵa kelgen. Hind húkimdarı Dábshalimge Beydabo degen filosof jazıp tapsırǵan qusaydı. Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, bul tımsal janrında jazılǵan bolıp "Qalila hám Dimna" degen sózler hind tilinen erkek jınıslı shaǵal hám nashar jınıslı shaǵallardıń atların bildiredi. Kitaptıń avtorı Beydabo bul dóretpesi tuwralı mınaday dep jazıptı: "Bul kitaptı haywanlar menen quslar tuwralı jazdım… Insannıń haywanlardan joqarı uslaytuǵın tórt nársesi bar: Danıshpanlıq, Aqıl, Qanaat, Ádalat."

Hind húkimranları bul kitaptı "Danalıqtıń gilti" dep bahalaptı hám basqa mámleketlerge, kópshilikke taralıwına tıyım salınıptı. Iran patshası Ániwshırwan Ádil Qısraw bul kitaptı qolǵa túsiriwge hám onıń mazmunın biliwge oǵada qızıǵıptı. Oǵan múmkinshilik bolmaǵanlıqtan iranlı danıshpan Barzuyanı sol kitaptı kóshirip jazıp alıwǵa qupıya túrde Hindstanǵa jumsaptı. Barzum júdá kóp qıyınshılıqlardan soń bir hind dostınıń járdemi menen hind patshasınıń saray kitapxanasına kiriw múmkinshigine iye bolıptı. Ólim menen ómirdiń arasında jasaǵan ol birneshe jılda "Qalila hám Dimna"nı kóshirip alıw baxtına miyasar bolıptı.

Hind tilinde jazılǵan bul kitap soń parsı tiline awdarılǵan. "Qalila hám Dimna" túrkiy tillerge, sonıń ishinde ózbek, ázerbayjan hám qazaq tillerine bir neshe ret awdarılıp, baspadan shıqqan. "Qalila hám Dimna" 1991-jılı qaraqalpaq tilinde de basıldı. Kitaptı Qallıbek Ismaylov qaraqalpaqshalaǵan.

Kitapta insan turmısınıń túrli qatlamlarına maǵana-mánis beriwge siltewshi mazmundaǵı hikayatlar (qısqasha gúrrińler) kóp. Olardıń kópshiligi erteklik sıpatqa iye. Waqıyalardıń barlıǵınıń derlik personajları haywanlar hám quslar. Hádiyselerde sol personajlardıń tili menen bayan etiledi.

Máselen, Torǵay hám Pil tuwralı hikayatta dúnyadaǵı eń kúshsizlik-menmen bolıw, al eń kúshli nárse awızbirshilik, degen mazmundı kórkem bayanlaydı. Bul hikayatta jazılıwınsha haywanlar patshası Pil hesh kimdi kózge ilmeydi. Uya qurıp,ósip-óniwdi maqset etken bir torǵaydan máyeklerin basıp sındırıp kete beripti. Torǵaydıń jalınıshlarına sirá dá qulaq asbaptı. "Men patsha bolǵanlıqtan anaw-mınaw mayda-shúydege itibar bermeymen" deydi eken ol. Patsha Pildiń bul menmenligine qáhárlengen quslar awızbirshilikli túrde oǵan hújim etip eki kózin aǵızıp túsiripti. Buǵan ǵázeplengen Pil pútkil toǵaydı oyran qıla baslaptı, tereklerdi túp-tamırınan qoparıp búldiripti. Quslarǵa qurbaqalar járdem beripti. Sharpan hám shóller soqır Pil "Ol jerge suw bar shıǵar" dep juwırıp barıp, tereń qándekke jıǵılıp ólipti.

Ekinshi bir hikayatta aqıllı qoyannıń hiyle isletiw jolı menen jawız arıslandı óltirgeni bayan etiledi. Sebebi, bul arıslan men patshaman dep hár kúni toǵaydıń bir haywanın jep awqatlanadı eken. Bunda da arıslan óziniń menmenliginniń qurbanı bolıptı.

Úsh balıq tuwralı hikayatta bolsa, aqıl hám shıdamlılıq átiyjesinde balıqshılılardıń jılımınan qalay aman qalǵanlıǵı sóz etiledi.

Tasbaqa hám shayannıń doslıǵı, Pal satatuǵın sawdager hám onıń dárwish qońsısı tuwralı hikayatlarda da insannan ómirinde, turmısında ushırasıp turatuǵın waqıyalar gúrriń etiledi.

"Qalila hám Dimna" daǵı hikayatlardı oqıǵan hár bir oqıwshı ómir hám onıń mazmunı, insap hám insapsızlıq, sadalıq hám sanasızlıq, jaqsılıq hám jamanlıq, bilim hám bilimsizlik, kishipeyillik hám menmenlik, mehir hám zulımlıq h. t. basqa da maǵanalarda sóz etiwshi waqıyalardıń qızıqlı sóz etiliwiniń gúwası boladı.

"Qalila hám Dimna" daǵı hikayatlarda sóz etiliwshi kóp ǵana waqıyalar arab hám parsı, túrkiy xalıqlarınıń, sonday-aq, qaraqalpaq xalqınıń awızeki ádebiyatındaǵı erteklerdegi syujetlerdi eske saladı.