Qaraqalpaq tili ushın derekti kóriw

{{Qaraqalpaq til infoqutısı}}
'''Qaraqalpaq tili''' — [[Qaraqalpaqstan|Qaraqalpaqstan Respublikasında]] jasawshı qaraqalpaq xalqınıń ana tili. Qaraqalpaq tili — Qaraqalpaqstan Respublikasınıń qorǵawında bolıp, bul haqqında arnawlı nızam shıǵarılǵan. Nızamda qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublikasınıń pútkil aymaǵında mámleketlik til retinde qollanılıwına huqıq tiykarları belgilengen. Qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyliginiń beriliwi respublikanıń aymaǵında jasawshı milletlerdiń hám xalıqlardıń óz ana tilin qollanıwda olardıń konstituciyalıq huqıqların sheklemeydi. Bul nızam jeke adamlardıń arasındaǵı qarım-qatnasıqlardıń, áskeriy bólimlerde, diniy hám dástúriy úrp-ádetlerdi belgilewde tillerdiń qollanılıwın qatań bir tártipke salıp taslamaydı. Qaraqalpaq tili — Qaraqalpaqstandaǵı qaraqalpaqlar sóylesetuǵın túrkiy til. Arqa-shıǵıs qaraqalpaq hám qubla-shıǵıs qaraqalpaq dialektlerine bólinedi. Ol [[noǵay tili|noǵay]], [[qazaq tili|qazaq]] hám [[ózbek tili|ózbek]] tilleri menen birge ósip, úsh tildiń de tásiri astında rawajlanǵan. Tipologiyalıq jaqtan, qaraqalpaq tili túrkiy tillerdiń qıpshaq bólimine tiyisli bolıp, noǵay jáne qazaq tili menen bekkem baylanıslı hám óz-ara túsinikli<ref>[[ethnologue:kaa|Karakalpak]] Etnolog. Alınǵan 12.03.2016</ref>.

«Til millettiń ruwxıy ǵáziynesi»  <br>

Ana tilim-sen basqada ayırmam,<br>     
Sen turǵanda men de ádewir shayırman,<br>
Sonsha qatal súrginlerde joǵalmay,<br>
Bul kúnlerge jetkenińe qayılman<br>
I.Yusupov.

== Klassifikaciyası ==
Qaraqalpaq turkiy tillerdiń qıpshaq bólimine tiyisli bolıp, oǵan qazaq, bashqurt, tatar, qumıq, qarashay-balkar, noǵay hám qırǵız tilleri kiredi. Ózbek tiline jaqınlıǵı sebepli, qaraqalpaq tiliniń sózlik hám grammatikasınıń úlken bólegi ózbek tili tásirinde bolǵan. Túrkiy tillerdiń kópshiligi sıyaqlı qaraqalpaq tilinde de únleslik nızamı, aglutinativlik, grammatikalıq belgisi joq. Sóz tártibi ádette baslawısh-obyekt-feyl boladı. Qaraqalpaq tili shıǵısı boyınsha altay tilleri tuwısınıń túrkiy tiller toparına kiredi. Qaraqalpaq milletiniń payda bolıwı menen onıń tili de qáliplesti. Qaraqalpaq milleti yamasa qaraqalpaq ataması XIV–XVI ásirlerde Noǵaylı Ordasınıń tarqawı menen payda boldı. 

== Geografiyalıq tarqalıwı ==
Qaraqalpaq tilinde, tiykarınan, Ózbekstan Qaraqalpaqstan Tolıq huqıqlı Respublikasında sóylesedi. Awǵanstanda 2000 ǵa jaqın xalıq hám Rossiya, Qazaqstan, Túrkiya hám dúnyanıń basqa bólimlerinde kishilew diasporalar qaraqalpaq tilinde sóylesedi.

=== Rásmiy mártebesi ===
Qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Tolıq huqıqlı Respublikasında rásmiy mártebege iye. 1989-jılı 1-dekabrde Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń sessiyasında qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi berildi. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik til haqqındaǵı Nızamınıń 1-statyasında: „Qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili bolıp tabıladı. Qaraqalpaqstan Respublikası óziniń aymaǵında tilge baylanıslı barlıq máselelerdi sheshiw huqıqına iye‟,— dep kórsetilgen. Bul jaǵday til erkinligin, tillerdiń aldaǵı waqıtları keń rawajlanıwın támiyinleydi.

=== Dialektleri ===
Etnolog qaraqalpaq tiliniń eki dialektin ajıratıp kórsetedi: Arqa-Shıǵıs hám Qubla-Batıs. Menges Ferǵana oypatlıǵında sóylew múmkin bolǵan úshinshi dialektti aytıp ótedi. Qubla-batıs dialektinde arqa-shıǵıs /ʃ/ (sh) ushın /tʃ/ (ch) bar. Qaraqalpaq milliy tiliniń payda bolıwı menen ádebiy tiliniń jazba túri de qáliplesti. Ádebiy tildiń jazba túriniń qáliplesiwi onıń ulıwma xalıqlıq awızeki sóylew túrine tiykarlanadı. Qaraqalpaq tiliniń ulıwma awızeki sóylew tili arqa hám qubla dialekt (jergilikli ózgeshelik) bolıp ekige bólinedi. Arqa dialektlik ózgesheliklerdi respublikamızdıń arqa rayonları, al qubla dialektlik ózgeshelikerdi [[To'rtku'l|Tórtkúl]], Ellikqala, [[Beruniy]] rayonlarınıń aymaqların qamtıydı. Qaraqalpaq ádebiy tili usı eki ózgesheliktiń tiykarında, kóbirek arqa dialektlik ózgesheliklerdi qamtıw arqalı qáliplesti. Qaraqalpaq jazba tili XX ásirdiń basında-aq [[Orta Aziya]] xalıqları ushın ortaq shaǵatay jazıwı tiykarında payda boldı. Biraq bul jazba ádebiy til jergilikli xalıqtıń basım kópshiliginiń sawatsız bolıwına hám qaraqalpaq xalqınıń ulıwma xalıqlıq sóylew tilinin barlıq jergilikli ózgesheliklerin óz ishine qamtıy alıwına baylanıslı turaqlı ádebiy til retinde qáliplesken. Qaraqalpaq xalqınıń bul eski jazba tili qaraqalpaq ádebiy tiliniń eski jazıwı retinde úyreniledi. Jazba ádebiy til dep hár qanday ádebiyatlardıń, kórkem shıǵarma, jámiyetlik-siyasiy, ilimiy-texnikalıq, publicistikalıq, oqıw qurallarınıń hám t.b. jazıw arqalı iske asatuǵın ádebiyatlardıń tiline aytıladı.

Ádebiy tildiń jazba hám awızeki sóylew túrleri házirgi waqıtta radio hám telekórsetiwlerdiń, gazeta-jurnallardıń, mámleketlik mekemelerdiń, mádeniy orınlardıń áhmiyetli qatnas quralı retinde xızmet etedi. Ásirese bul jaǵday „Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili haqqındaǵı‟ Nızam qabıllanǵannan keyin jedel iske asırılmaqta. Sonlıqtan hár bir sawatlı hám mádeniyatlı insan ádebiy tildiń qádirine jetip, onın qaǵıydaların jazıw hám sóylewde durıs hám tilge bolǵan húrmetti arttıradı, sóylew mádeniyatlılıǵın támiyinleydi.

"Qaraqalpaq haqqında sóz"<br>

Qara taban, qara puqara <br>
Babam ǵaybar kisi bolǵan<br>
Kóńli aq qalpaǵı qara<br>
Jaw menen kóp isi bolǵan<br>

Attan qulap, atırǵanda<br>
Qan maydanda súyep onı<br>
«Bir wásiyat aytıp ket onda» <br>
Dep soraptı onnan ulı<br>

Wásiyat eken al sondaǵı<br>
Aytıp ketken urpaǵına<br>
«Tır jalańash qalsańdaǵı<br>
Bek bol, bala qalpaǵıńa!...»<br>

== Fonologiyası ==
[[File:Karakalpak_vowel_chart.svg|thumb|240px|Qaraqalpaq únlileri, Mengesten (1947:?)]]
Qaraqalpaq tilinde 25 dawıssız ses bar bolıp, ózge sózlerde tórt ayrıqsha bolmaǵan fonema úzliksiz qollanıladı. Jergilikli bolmaǵan dawıslar qawıs ishinde kórsetilgen. 
=== Dawıssız sesler ===
{| class="wikitable" style="text-align: center;"
|-
! &nbsp;
! colspan="2" | [[Erinlik dawıssız ses|Erinlik]]
! colspan="2" | [[Alveolar consonant|Alveolar]]
! colspan="2" | [[Tańlay dawıssız ses|Tańlay]]
! colspan="2" | [[Velar consonant|Velar]]
! colspan="2" | [[Uvular consonant|Uvular]]
! colspan="2" | [[Glottal consonant|Glottal]]
|-
! [[Murınlıq dawıssız ses|Murınlıq]]
| colspan="2" style="border-right-width: 0;" | {{IPA link|m}}
| colspan="2" style="border-right-width: 0;" | {{IPA link|n}}
| style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp;
| colspan="2" style="border-right-width: 0;" | {{IPA link|ŋ}}
| style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp;
| style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp;
|-
! [[Plosive consonant|Plosive]]
| style="border-right-width: 0;" | {{IPA link|p}} || style="border-left-width: 0;" | {{IPA link|b}}
| style="border-right-width: 0;" | {{IPA link|t}} || style="border-left-width: 0;" | {{IPA link|d}}
| style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp;
| style="border-right-width: 0;" | {{IPA link|k}} || style="border-left-width: 0;" | {{IPA link|ɡ}}
| style="border-right-width: 0;" | {{IPA link|q}} || style="border-left-width: 0;" | &nbsp;
| style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp;
|-
! [[Affricate]]
| style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp;
| style="border-right-width: 0;" | ({{IPA link|c}}) || style="border-left-width: 0;" | &nbsp;
| style="border-right-width: 0;" | ({{IPA link|t͡ʃ}}) || style="border-left-width: 0;" | &nbsp;
| style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp;
| style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp;
| style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp;
|-
! [[Fricative]]
| style="border-right-width: 0;" | ({{IPA link|f}}) || style="border-left-width: 0;" | ({{IPA link|v}})
| style="border-right-width: 0;" | {{IPA link|s}} || style="border-left-width: 0;" | {{IPA link|z}}
| style="border-right-width: 0;" | {{IPA link|ʃ}} || style="border-left-width: 0;" | {{IPA link|ʒ}}
| style="border-right-width: 0;" | {{IPA link|x}} || style="border-left-width: 0;" | {{IPA link|ɣ}}
| style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp;
| style="border-right-width: 0;" | {{IPA link|h}} || style="border-left-width: 0;" | &nbsp;
|-
! [[Rhotic consonant|Dirildewik]]
| style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp;
| colspan="2" style="border-right-width: 0;" | {{IPA link|r}}
| style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp;
| style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp;
| style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp;
| style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp;
|-
! [[Approximant]]
| style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp;
| colspan="2" style="border-right-width: 0;" | {{IPA link|l}}
| colspan="2" style="border-right-width: 0;" | {{IPA link|j}}
| colspan="2" style="border-right-width: 0;" | {{IPA link|w}}
| style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp;
| style="border-right-width: 0;" | &nbsp; || style="border-left-width: 0;" | &nbsp;
|}

===Dawıslı sesler===
{| class="wikitable" style="text-align: center;"
|-
!rowspan="2"|
!colspan="2"| [[Front vowel|Front]]
!colspan="2"| [[Back vowel|Back]]
|-
! {{small|spread}} || {{small|rounded}}
! {{small|spread}} || {{small|rounded}}
|-
![[Close vowel|Close]]
|{{IPA link|i}}
|{{IPA link|y}}
|{{IPA link|ɯ}}
|{{IPA link|u}}
|-
![[Mid vowel|Mid]]
|{{IPA link|e}}
|{{IPA link|œ}}
|
|{{IPA link|o}}
|-
![[Open vowel|Open]]
|{{IPA link|æ}}
|
|{{IPA link|a}}
|
|}
====Dawıslı ses uyǵınlıǵı====

Qaraqalpaq tilinde de basqa túrkiy tillerdegi sıyaqlı [[dawıs muwapıqlıǵı]] bar. [[Rus tili|Rus]] yamasa basqa tillerden ózlestirilgen sózler únliler muwapıqlıǵı qaǵıydalarına ámel etpewi múmkin, biraq ádette tómendegi qaǵıydalar qollanıladı:
{| class="wikitable" style="text-align: center;"
! colspan="1" | Dawıslı
! colspan="1" | Gúzetiliwi múmkin:
|-
| style="border-right-width: 1;" | {{IPA|a}} || style="border-left-width: 0;" | {{IPA|a, ɯ}}
|-
| style="border-right-width: 1;" | {{IPA|æ}} || style="border-left-width: 0;" | {{IPA|e, i}}
|-
| style="border-right-width: 1;" | {{IPA|e}} || style="border-left-width: 0;" | {{IPA|e, i}}
|-
| style="border-right-width: 1;" | {{IPA|i}} || style="border-left-width: 0;" | {{IPA|e, i}}
|-
| style="border-right-width: 1;" | {{IPA|o}} || style="border-left-width: 0;" | {{IPA|a, o, u, ɯ}}
|-
| style="border-right-width: 1;" | {{IPA|œ}} || style="border-left-width: 0;" | {{IPA|e, i, œ, y}}
|-
| style="border-right-width: 1;" | {{IPA|u}} || style="border-left-width: 0;" | {{IPA|a, o, u}}
|-
| style="border-right-width: 1;" | {{IPA|y}} || style="border-left-width: 0;" | {{IPA|e, œ, y}}
|-
| style="border-right-width: 1;" | {{IPA|ɯ}} || style="border-left-width: 0;" | {{IPA|a, ɯ}}
|}

== Jazba kórinisi ==

1928-jılǵa deyin qaraqalpaq tilinde jazıw ushın arab álipbesi qollanılǵan. 1928 hám 1940-jıllar aralıǵında latın grafikası qollanılǵan, hám onnan keyin kirill grafikasına ótilgen. Ózbekstan Respublikasınıń ǵarezsizliginen keyin latın grafikasına qaytıwǵa qarar etildi hám házirgi waqıtta [[Qaraqalpaqstan]]da basqıshpa-basqısh ótiw ámelge asırılmaqta. Tómende úsh álipbe hám háriplerdiń Xalıqaralıq fonetikalıq álipbe (IPA)daǵı belgilewleri kórsetilgen. Latın álipbesinde sáwlelendirilmegen kirill háripleri juldızsha menen belgilengen. Jańa qaraqalpaq álipbesine sońǵı ózgertiwler 2016-jılda kiritilgen: apostroflı háripler ornına ótkir noqatlı háripler kiritilgen<ref>[https://web.archive.org/web/20171224041251/http://www.karsu.uz/index.php/kk/9-uncategorised/904-latyn-zhazy "Латын жазыўына тийкарланған қарақалпақ әлипбеси".] ''Каракалпакский государственный университет им. Бердаха'' (Qaraqalpaq tilinde). Tiykarǵı nusqasınan arxivlendi 12-24-2017. Alınǵan 01-27-2018.</ref>. Solay eken, jańa qaraqalpaq álipbesi de tap jańa qazaq hám ózbek álipbelerin ańlatıp ketedi, yaǵnıy ótkir háripler menen háreket etedi.

{| class="wide" style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.1em; text-align: center"
|- style="font-size: 60%"
!Latın grafikası<br />1930-jıllar!!Kirill grafikası!!Házirgi<br />latın grafikası!!IPA||&nbsp;&nbsp;&nbsp;!!Latın grafikası<br />1930-jıllar!!Kirill grafikası!!Házirgi<br />latın grafikası!!IPA!!&nbsp;&nbsp;&nbsp;!!Latın grafikası<br />1930-jıllar!!Kirill grafikası!!Házirgi<br />latın grafikası!!IPA
|-
|Aa||Аа||Aa||{{IPA|a}}||rowspan="14"|&nbsp;&nbsp;&nbsp;||Qq||Ққ||Qq||{{IPA|q}}||rowspan="14"|&nbsp;&nbsp;&nbsp;||Ff||Фф||Ff||{{IPA|f}}
|-
|Әә||Әә||Áá||{{IPA|æ}}||Ll||Лл||Ll||{{IPA|l}}||Xx||Хх||Xx||{{IPA|x}}
|-
|Bв||Бб||Bb||{{IPA|b}}||Mm||Мм||Mm||{{IPA|m}}||Hh||Ҳҳ||Hh||{{IPA|h}}
|-
|/||Вв||Vv||{{IPA|v}}||Nn||Нн||Nn||{{IPA|n}}|| ||Цц||Cc||{{IPA|ʦ}}
|-
|Gg||Гг||Gg||{{IPA|g}}||Ŋŋ||Ңң||Ńń||{{IPA|ŋ}}||Cc||Чч||Ch.ch||{{IPA|ʧ}}
|-
|Ƣƣ||Ғғ||Ǵǵ||{{IPA|ɣ}}||Oo||Оо||Oo||{{IPA|o}}||Şş||Шш||Sh.sh||{{IPA|ʃ}}
|-
|Dd||Дд||Dd||{{IPA|d}}||Өө||Өө||Óó||{{IPA|œ}}||||Щщ||Sh.sh||{{IPA|ʃ}}
|-
|Ee||Ее||Ee||{{IPA|e}}||Pp||Пп||Pp||{{IPA|p}}|| ||Ъъ||&nbsp;||&nbsp;
|-
|||Ёё||''yo''||{{IPA|jo}}||Rr||Рр||Rr||{{IPA|r}}||Ьь||Ыы||Íı||{{IPA|ɯ}}
|-
|Çç&Ƶƶ||Жж||Jj||{{IPA|d͡ʒ&ʒ}}||Ss||Сс||Ss||{{IPA|s}}|| ||Ьь||&nbsp;||&nbsp;
|-
|Zz||Зз||Zz||{{IPA|z}}||Tt||Тт||Tt||{{IPA|t}}||Ee||Ээ||Ee||{{IPA|e}}
|-
|Ii||Ии||Ii||{{IPA|i}}||Uu||Уу||Uu||{{IPA|u}}|| ||Юю||''yu''||{{IPA|ju}}
|-
|Jj||Йй||Yy||{{IPA|j}}||Yy||Үү||Úú||{{IPA|y}}|| ||Яя||''ya''||{{IPA|ja}}
|-
|Kk||Кк||Kk||{{IPA|k}}||Vv||Ўў||Ww||{{IPA|w}}||&nbsp;||&nbsp;||&nbsp;||
|}
2009-jılǵa shekem C Ts retinde, al I hám Í noqatlı hám noqatsız I retinde jazılǵan<ref>[http://www.transliteration.kpr.eu/kaa/ Karakalpak translitator] Qaraqalpaq kirill - (Eski / Jańa) latın transliteratorı</ref>.

== Álipbesi ==
Qaraqalpaqlar tiykarınan Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesinen paydalanadı. ''Házirgi qaraqalpaq álipbesi:''
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Á á
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ǵ ǵ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | X x
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Í ı
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I i
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ń ń
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ó ó
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ú ú
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | W w
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | C c
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Sh sh
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ch ch
|}
== Ádebiyatlar ==
* Baskakov N.A.. Karakalpakskiy yaznk, t. 1 - 2, M. - L., 19 5 1-52;
* Berdimuratov Ye., Házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń leksikologiyası, Nókis, 1968;
* Baskakov N.A., Vvedeniye v izucheniye tyurskix yazmkov, 2-izd., M.. 1969; 
* Berdimuratov Ye.. Umarov A.. Bekimbetov P., Karakalpakskiy yazj (fonetika, morfologiya, sintaksis), Nókis. 1983.

== Derekler ==
{{Sırtqı siltemeler}}

[[Kategoriya:Qaraqalpaq tili| ]]
[[Kategoriya:Tiller]]
[[Kategoriya:Evraziya tilleri]]
[[Kategoriya:Altay tilleri]]
[[Kategoriya:Túrkiy tiller]]
[[Kategoriya:Qıpshaq tilleri]]
[[Kategoriya:Qıpshaq-noǵay tilleri]]