René Descartes
| Tuwılǵan sánesi | 31-mart 1596[1][2][3] |
|---|---|
| Qaytıs bolǵan sánesi | 11-fevral 1650[1][2][3][4] (53 jasta) |
René Descartes (aytılıwı: Rene Dekart) (31-Mart 1596 - 11-Fevral 1650) fransuz filosofi ha'm fizigi bolg'an. Ol matematika, fizika ha'm a'sirese filosofiya ilim tarawlarinda ju'da a'hmiyetke iye kitaplar jazdi. Onin' dualizm pikiri jan, sana, dene teoriyalarin bir tu'sinikke ja'mledi. Bul tu'sinik sana ha'm zattin' dualistik teoriyasi dep ataladi. Onin' belgili filosofiyaliq pikiri Cogito ergo sum (Men oylayman, sol sebepli men barman).
Dekart ha'm fizika (du'nyani u'yreniw)
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Dekart o'zinin' Metod haqqinda oylar (1637) kitabinda o'zi oylap tapqan ilimiy metod tuwrali jazdi. Ol sonday-aq deneler (Geometriya), jaqtiliq (Optika), ha'm hawa-rayi (Meteorologiya) tuwrali da ilimiy miynetler do'retti. Ol geometriyada denelerdi koordinatalar ja'rdeminde ko'rsetiw jolin oylap tapti. Sonday-aq raduganin' ne ekeni haqqinda teoriyanin' da tiykarin saldi. Dekarttin' fizikadag'i ilimiy miynetleri keyinirek ju'da belgili fizik Ser Isaak Newton ushin ju'da a'hmiyetke iye boldi. Newton ha'm sonday-aq James Hook Dekart tuwrali jazg'anda: "Men ilimde aldig'a bara aliwim, ilim gigantlari iyninde otirg'anim sebepli!" dep jazg'an.
Dekart ha'm filosofiya (abstrakt pikirlerdi u'yreniw
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Birinshi Filosofiya haqqinda Oylaniwlar (1641) kitabinda Dekart filosofiyaliq sorawlardi o'zinin' jaratqan ilimiy metodlari menen talqiladi. Ol skeptisizmge (skeptisizm du'nya haqiyqiy emes dep u'yretedi) qarsi pikir ju'ritti.
Onin' pikiri boyinsha ol o'zi bar boliwi sha'rt, sebebi ol o'zinin' oylap turg'anin sezdi; ha'm eger ol oylap turg'an eken, demek ol haqiyqiy (bar). Sebebi eger ol bar bolmaganinda, qalayinsha ol oylap turg'anin seziwi mu'mkin. Ol bul ko'z-qarasti qisqartip, Latinshada minaday dep jazdi: "Cogito ergo sum" (Men oylayman, sol sebepli men barman).
Ol sonday-aq Qudaydin' bar ekenligin o'z oylawin seziwi usilina uqsas usilda ko'rsete aliwina isendi. Dekarttin' oyinsha Quday bul sheksizlik penen birdey; ol sheksizlikti ko'riw mu'mkin dep esapladi, sebebi ol u'lkenirek zatti tabiw mu'mkin, al biraq en' u'lken zatti tabiw mu'mkin emes dep oyladi. Onin' oyinsha eger Quday bar bolsa, onda bul du'nyada bar boliwi sha'rt, sebebi Quday jaqsi ha'm eger bul du'nya haqiyqiy bolmag'aninda, Quday adamlarg'a bul du'nya bar dep oylawg'a jol qoymag'an bolar edi.
Juwmaqlap aytqanda, Dekarttin' oyinsha eger ol oylay alsa, onda ol o'zi haqqinda qa'legen na'rseni bilip aliwi mu'mkin (misali o'zinin' eki qoli, eki ayag'i bar ekenin). Sonday-aq ol Quday bar ekenligin bilgenligi sebepli, ol eki na'rseden turiwi sha'rt: oylaw qa'biletine iye sana ha'm oylaw protsessinen ga'rezsiz biraq og'an birlesken dene. Bul pikir "Kartezian Dualizm" dep ataladi.
Dekarttin' sol waqittag'i filosoflardan o'zgesheligi, ol Aristoteldin' emes al Platonnin' pikirlerine uqsas pikirlerdi ko'p paydalandi. Ko'pshilik oni ratsionalist dep esaplaydi, sebebi ol sorawlarg'a juwaplardi o'zinin' sanasinan qidirdi. Dekart skeptisizmge qarsi gu'reskeni menen, onin' skeptisizmdi o'z oylarinda sa'wlelendirip beriwi ju'da' u'lken ataqqa iye boldi ha'm bul oylar Kartezian Skeptisizm dep ataldi.