Tábiyattanıw

Tábiyattanıwshlıq biosferaǵa tiyisli ilimiy izertlew bolıp tabıladı. Tábiyatshılar ádetde tájiriybe ornına gúzetiwden paydalanıwadı. Tábiyattanıwlıq turmıs formalarınıń kelip shıǵıwı hám jasaw tárizi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı toplaydı hám sistemaǵa saladı. Ol biologiyanıń tiykarshısı bolıp, botanika, zoologiya menen tuwrıdan-tuwrı baylanıslı hám paleontologiya, ekologiya, bioximiya, geologiya hám ıqlımtanıwshılıq sıyaqlı pánler menen baylanısta bolıp tabıladı.

Tábiyattanıwlıq - tábiyat haqqındaǵı pánler sisteması, tábiyiy pánler kompleksi. Tábiyattıń insan sanasındaǵı hákisi bolǵan jámiyettiń rawajlanıwı menen joqarı dárejede jetilistiriledi. Tábiyattıń maqseti — tábiyat hádiyseleriniń mánisin anıqlaw, tábiyat nızamların biliw hám de olardan ámelde paydalanıw múmkinshiliklerin ashıp beriw. Tábiyatqa tiykarlanıp, fundamental pánler bolǵan mexanika, fizika, ximiya hám biologiyadan shólkemlesken. Astronomiya, geologiya, medicina pánleri, awıl xojalıǵı pánleri, ekologiya sıyaqlı kóplegen bilim tarmaqları sol fundamental pánlerden kelip shıqqan. tábiyatda júz berip, ámelge shıǵıp turatuǵın materiya háreketiniń mexanik, fizikalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq formaların úyrenedi hám uyretedi. Olardıń háreketleniw, ózgeris, rawajlanıw nızamlıqların ashıp beredi, bul krnuniyatlardıń úzliksizligin tastıyıqlaydı. Tábiyattanıwshılıq tariyxı ulıwma jámiyet tariyxı menen bekkem baylanıslı. Tábiyattanıwshılıq túsinigi tek tábiyiy sharayatlardı emes, social miynet processinde jaratılatuǵın materiallıq baylıqlardı da ańlatadı. Tabiyattanıwshılıqtı bólek pán retinde úyreniw ideyaları Farabiy, Ibn Sino qollanbalarınan málim. Abu Rayhon Beruniy bolsa tábiyattanıwshılıqtı ǵárezsiz pán retinde rawajlandırıwǵa úles qosqan, hátte tábiyattanıwshılıqtı da bólimlerge bólǵen hám geodeziya, farmakognoziyani ǵárezsiz pánler retinde aytǵan. Matematika tábiyattanıwshılıqtıń bir tarawı retinde kelip shıqqan. Yevklid, Diofont, Geron, Xorezmiy, Ullıqbek, Koshiy sıyaqlı ilimpazlar matematikalıq krnunlardı tábiyattanıwshılıq nızamları tiykarında jańalıq ashadı. XVII-ásirden teoriyalıq tábiyattanıwshılıq jaratıldı. Bunıń negizinde Nyuton klassik mexanikasınıń 3 belgisi jatadı. Ásirese, onıń ekinshi belgisi XVIII-asirde tábiyattanıwshılıq salasında jańalıq ashılǵan zárúrli nızamlardıń deduktiv tiregi boldı. Nátiyjede tábiyattanıwshılıq nızamların matematikalıq túrde tastıyıqlawǵa múmkinshilik jaratıldı. Bul dáwirde Lagranj, Eyler, Gauss, Laplas, Bernulli hám basqa ilimpazlar jańalıq ashqan nızamlardı hámme pánlerge qollanıw etiw háreketleri payda boldı, bul tiykarınan nadurıs bolıp shıqtı. XIX-XX -ásirlerde tábiyatta dıń bul baǵdarın mexanitsizm dep, jańa tábiyat nıamlarında jańalıq ashıla basladı. J. Tóbeson elektrondı, A. Bekkerl radioaktivlik hádiysesin jańalıq ashıwı tóbiyattanıwshılıqta birinshi náwbette, fizikada ilimiy revolyuciyaǵa tiykar boldı. A. Eynshteynning salıstırmalıq teoriyası, Ch. Lapelning geologiyadaǵı Ch. Darvo'n, J. Kyuvye, veysman hám Morgannıń biologiyadaǵı, K. Berning embriologiyadaǵı, sonıń menen birge, molekulyar genetikalıqqa hám gen injeneriyasi salasındaǵı jetiskenlikler tábiyattanıwshılıq mazmunın batıtadı. tábiyattanıwshılıqtıń intensiv rawajlanıwı házirgi zaman ilimiytexnik procesin turaqlı tezlestirmekte. XXI-asirde tábiyattanıwshılıq, texnika ilimleri hám jámiyettanıwshılıq sheriklikte rawajlandırıw dáwir talabı bolıp tabıladı. Omonulla Fayzullayev.

Derekler

ÓzME,Birinshi tom, Tashkent 2000-jıl