Túrkmenler
Túrkmenler. Túrkiy xalqlar topaeina kiredi. Túrkmenstan, Ózbekstan, Qaraqalpaqstan, Qazaqstan, Iran, Irak, Suriya, Pakistan, Awǵanstan, Túrkiyada tarqalǵan. Burınnan kóshpeli sharwashılıq penen shuǵıllanıp kelgen. Eń iri ruwlardan biri Yawmit sanaladı. Túrkmenler júzimshilik penen de shuǵıllanǵan. Bunı Yorti gulok erteginen de bilsek boladı.
Túrkmen xalqınıń kelip shıǵıwı (etnogenezi)
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Túrkmen sóziniń mánisi ele anıqlanbaǵan. Bul etnonim birinshi ret X ásir aqırındaǵı arab jazba dereklerinde gezlesedi. Biraq Túrkmenstan tariyxshısı A.Djikiev túrkmen ataması V-VI ásirlerden baslap bar deydi. Bul atamada túrk qáwimleriniń Oguz hám Karluklari h.t.b. atalǵan. Olar Orta Aziyadaǵı ótırıqshı Iran tilindegi qáwimler arasında jasaǵan, diyxanshılıq penen shuǵıllanǵan. Túrkmen ataması XI-XII ásirlerde Orta Aziyanıń batıs bólimindegi qáliplesken xalıq dep ataladı. Túrkmen dep Kishi Aziyaǵa, Ázerbayjan hám Arqa İrakke XI ásirde kóship barǵan, oguz sharwalarıda atalǵan. Jaqınǵa shekem túrkmenler (oguzler) Orta Aziyaǵa XI ásirdegi Seldjuklerdiń topılısı menen keldi degen pikirler boldı. Biraq túrkmen xalqın tolıǵı menen oguzler dep esaplawǵa, olardıń Aral jaǵalarınan seldjukler háreketi menen kelgen dep esaplawǵa bolmaydı. Sebebi túrkmen xalqınıń ata-babaları jergilikli Aral-Kaspiy aralıǵındaǵı qáwimler daxlar, massagetler bolıp esaplanadı. Sonday-aq, olardıń ata-babalarınıń qáliplesiwine jergilikli otrıqshı diyxanshılıq penen shuǵıllanǵan Túslik Túrkmenistandaǵı hám Xorasan jáne Parfiyadaǵı jasaǵan qáwimler qatnasqan. Bularǵa V ásirdegi eftalitler, VI-VIII ásirlerdegi túrkmenler, monǵollar tilindegiler Aral jaǵalarınan kelip aralasqan. Biraq Kaspiy jaǵalalarında kóshpelilerge Kopet-Dag alabındaǵı otırıqshılarǵa kóshpeli túrki tilles xalıqlardıń tásiri az boldı. XIV ásirde de Kaspiy jaǵalarında Iran tilindegi sharwalardıń bolǵanı málim. Degen menen túrkmen xalqınıń ata-babalarınıń qáliplesiwinde túrki qáwimleri áhmiyetli orın tutqan. Oguzler IX ásirlerde Túrkmenistanǵa kelgende bul jerde túrkler bar edi. Túrkmen xalqınıń qáliplesiwine XI ásirde seldjuklerdiń shıǵıstan, batısqa jıljıwı ádewir tásir jasadı. Aral jaǵalarındaǵı oguzler, seldjukler qısqısınan Túrkmenistandaǵı kóbirek jılıstı hám jergilikli qáwimler menen aralastı. A.Djikiev túrkmen xalqınıń qáliplesiwi usı jerlerde X-XI ásirlerde qáliplesti dep pikir júrgizedi. Biraq A.Djikievtiń ilimiy basshı, t.i.d. G.P.Vasileva kóplegen etnografiyalıq hám jazba derekler tiykarında túrkmen xalqınıń qáliplesiwi XV-XVI ásirlerde boldı dep kórsetedi. Túrkmen xalqınıń qáliplesiwine qıpshaq qáwimleriniń qatnasqanıń dáliyileydi. G.P.Vasilevanıń pikiri isenimlirek, sebebi XV-XVI ásirlerde Túrkmenistandaǵı kóshpeliler ótırıqshılıqqa ótip, jergilikli xalıqlar menen birikti. Al Túrkmenistannıń arqasındaǵı dalańlıq penen sahralardaǵı burınǵı oguz qáwimleriniń ayrım bólimleri hám basqada sharwa qáwimler (alan, qıpshaqlar h.t.b.) jánede ayrım xorezmlilerden taza qáwimler birikpeleri olardıń atamaları payda boldı. XV-XVI ásirlerde Orta Aziyadaǵı túrkmenler Kaspiy teńiziniń shıǵısın, Sarı qamıs kóliniń jaǵalarında, Qaraqumda qonıslasqan. Sonday-aq, arqa batıs Xorezm oazisi, Túrkmenistannıń túslik oazisin jayladı. Bul jerler de ele Iran tilindegi xalıqlar bar edi. Bul dáwirde Manǵıshlaq hám Ústúrtti Salar, Choudır h.t.b. oguz qáwimleri jasadı. Bulardıń aralarında da túrki tilles qáwimler menen birge Iran, Monǵol tilindegi qáwimler bar edi. Úlken Balkanda jasaǵan túrkmen qáwimleriniń biri Salar urıw birikpesi jasaǵan. Bul birikpege jaqın Ersarı birikpesi ornalasıp, ol teke, iomud bolıp ekige bólingen. Salar hám Erasarı eki úlken urıwlar birikpesi óz ara jerleslik hám etnikalıq jaqınlıqta bolǵan.
XV-XVI ásirde Manǵıshlaq hám Ustyurttiń arqa bóliminde jasaǵan Choudırlar, olarǵa etnikalıq jaǵınan jaqın abdal hám arabashılar jasaǵan. Bular birigip Xasan áli dep ataldı. Basqa Túrkmenlerdiń barlıǵı Soyun xanlıqlar dep atalǵan. Demek túrkmenler jasaǵan jerinde óz-ara etnikalıq jaqınlıǵı jaǵınan 4 subetnosqa bólingen. Salar, Ersarı, Xasan ali, Soyunxanlı. Túrkmen xalqınıń qáliplesiwine áyyemgi júrgilikli qáwimlerden baslap XVIII ásir hám XIX ásirdiń basına shekemgi dáwirde hár túrli urıw, qáwimler qatnasqan.
Túrkmen xalqınıń qáliplesiwinde belgili basqıshları bar. Abdal, Yazır, Alan hám taǵı basqa urıw hám qáwim atamaları oguzler kelmesten burınǵı jergilikli urıw hám qáwim atamaları. Olar eftelit, as, alan h.t.b. jergilikli Iran tilindegi qáwim urıw atamaları bolıp esaplanadı. Túrki tilindegi oguzlerdiń 24 qáwim atamalarınan túrkmenlerde 8 qáwim ataması, 10 urıw ataması saqlanǵan.
Geypara túrkmen etnonimleri, "keneges","chagatay", "qıpshaq" h.t.b. túrkmen xalqınıń qáliplesiwine qońsılas xalıqlardan orta ásirlerde hár túrli sebepler menen kelip aralasqanlıǵın kórsetedi.
Etnonim "tat" Túrkmenler etnonimlerine oguzlerden sońǵı dáwirde aralasqan. "Tatlar" áyyemgi jergilikli Iran tilindegi otırıqshılar diyxanshılıq penen shuǵıllanǵan. Olar ózbek, azerbaydjan etnonimleriniń arasında elede ómir súrmegenshe túrkmenlerdiń áyyemgi Iran tilindegi qáwimler menen etnikalıq mádeniy baylanısta bolǵanlıǵın túrkmenlerdiń dástúrlerinde kórsetedi. Máselen: "Nawrız bayramı" jergilikli áyyemgi Iran tilindegi qáwimler payda bolǵan. Bul bayram túrkmenlerdiń de milliy bayramı bolıp ómir súrmekte.
Túrkmenlerdiń áyyemgi orta ásirlerdegi 3 qáwim birikpesinen qálipleskenligin, olardıń átirapındaǵı xalıqlar menen mádeniy hám etnikalıq baylanısta qálipleskenligin olardıń xojalıqlarında kórsetedi. Túrkmenler erte zamanlardan berli diyxanshılıq, mal-sharwashılıq jánede basqa xojalıq túrleri menen shuǵıllanǵan. Orta Aziya hám Qazaqstanda IX ásir aqırı XX ásir baslarında 3 xojalıq mádeniy túrde bólinedi. Birinshi, oaziste otırıqlılar qoldan suwǵarıw arqalı diyxanshılıq penen shuǵıllanıwshılar, Ekinshi, yarım ótırıqshılar olar diyxanshılıq hám mal-sharwashılıq penen shuǵıllanǵan. Úshinshi, kóshpeli sharwalar olardı da belgili bólegi qudıq, bulaq, kók suwları menen azıraq diyxanshılıq islegen. Túrkmenlerde bul 3 xojalıq túrinde bolıp kóbinese yarım otırıqshılıq turmıs keshirgen. Mal sharwashılıǵında qoy-janlıq, túye, azıraq jılqı hám qara mallar saqlanǵan.
Ónermentshilik hálsiz rawajlanǵan. Ónermentshilik penen xojalıqtı asıraw dárejesine jetpegen. Ónermenshi, diyxanshılıq, mal sharwashılıǵı menen de shuǵıllanǵan. Temirshilik, zergerlik, gúlalshılıq, gilem hám kiyizlerdi satıw ushın da tayarlaǵan. Bunday xojalıq qonıslas xalıqlar menen uqsas, ózgesheliklerge iye. Materiallıq miyrasları túrkmen xalqınıń ata-babaları, xalıq bolıp qáliplesiwi házirgi territoriyasında qálipleskenligin kórsetedi. Sonıń menen birge qońsı xalıqlar menen etnikalıq hám mádeniy baylanısta bolǵanlıǵın kórsetedi.
Ózbeklerdiń etnikalıq quramına XIX ásirlerde oguz, túrkmen, bayat, aq-qoylı, ársarı, yabı h.t.b. etnonimler bolǵan. Olar orta ásirlerdegi oguz hám túrkmenlerdiń toparınan shıqqan. Oguz túrkmenler menen ózbek xalqınıń qáliplesiwinde ǵana emes, oguzler tásiri ózbeklerdiń ana tiliniń qáliplesiwinede tásir etti. Sebebi, oguzler basqada orta ásirdegi túrki tilles qáwimler sıyaqlı, qıpshaq, qańlı h.t.b. Orta Aziya hám Qazaqstan xalıqlarınıń ertedegi ata-babaları bolıp esaplanadı. Máselen, qırǵız xalqınıń dástanı "Manasta" qırǵız xalqınıń dáslepki ata-babalarınıń birin Uguzxan dep ataydı. Sonday-aq, túrkmen, qırǵızlarda uqsas etnonim atamalar da ushırasadı. Túrkmenler menen qaraqalpaqlar arasında áyyem zamannan berli etnikalıq xojalıq mádeniy baylanıslar bolǵan. Qazaq hám qaraqalpaqlardaǵı iri etnonimler balǵalı, qanjıǵalı, qostamǵalı, qazayaqlı, qońırat, qıpshaq, qıyat, naymanlar túrkmen arasında da bar. Burınǵı bunday bir etnonim hár qanday sebepler menen bólsheklenip Orta ásirlerde túrkmen, qazaq, ózbek, qaraqalpaq h.t.b. xalıqlardıń qáliplesiwine qatnasqan. Túrkmen hám Qaraqalpaqlardıń turaq jayları, kiyimleri uqsas bolǵan, merekeleri birge ótken. Baqsı-jırawlar namaları uqsas, túsinikli bolǵan.