Vulkan
Vulqan — Jer qabıǵındaǵı jarıqlar, kanallar arqalı lava, ıssı gaz, suw puwları hám jınıs bóleklerin shıǵarıp turatuǵın geologiyalıq dúzilme. Vulqan orayında tiykarǵı vulqan kanalı jaylasqan bolıp, joqarı mantiyadagı magma háwizinen (magma oshaǵı) magma hám basqa vulqan jınısları sol kanal arqalı kóteriledi. Vulqan kanalınıń joqarı bólegi vulqan buwızı, kanaldıń voronkasıman tesigi krater dep ataladı. vulqandıń atılıwı, lavanıń qatıwı processinde puw hám vulqan suwı ajralıp shıǵadı. vulqan atılıwı qısqa, dáwirli hám uzaq, dawam etiwi, geyparaları pútkilley sónip qalıwı múmkin. Soǵan kóre vulqan sónbegen, sóngen, tınıshlanǵan túrlerge bólinedi. Vulqannıń kóterilgen kanalları formasına qaray oraylıq hám jarıqlardan atılatuǵın qıylılarına bólinedi. Oraylıq vulqanda ónimler oraylıq gewekten atılıp shıǵadı, jarıqlardan atılatuǵın vulqan ashılıp qalǵan jarıq yamasa bir qansha onsha úlken bolmaǵan konuslardan ibarat. Sónbegen vulqanǵa mudam yamasa dáwirli atılatuǵın, ıssı gaz hám suw shıǵıp turatuǵın vulqan hám de vulqan atılǵanı haqqında tariyxıy maǵlıwmatlar ámeldegi bolǵan vulqan kiredi. Tınıshıǵan vulqan házirgi waqıtta tınısh jaǵdayda, biraq onıń tubinda suyıq magma óshaǵı bolıp, waqıt ótiwi menen ol aktivlesiwi múmkin. Sóngen vulqanǵa kúshli jemirilgen hám juwılǵan, pútkilley háreketten toqtaǵan vulqan kiredi. Sónbegen vulqan geosinklinal oblastlarda tarqalǵan. Olardıń derlik úshten eki bólegi Tınısh okean arqalı hám atawlarında, Uzaq. Sharıla Kamshatka yarım atawı hám Kuril atawlarında, óshken vulqan Kavkaz, Zabaykale, Oraylıq Aziya, Ukraina (atap aytqanda Karpat tawları hám Qrim yarım atawı) de jaylasqan.
Jer júzindegi eń belgili vulqanlar
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]| Atı | Mómleket | Aymaq bálentligi, m |
|---|---|---|
| Lyupyaylyako | Argentina-Chili | 6723 |
| Kilimanjaro | Tanzaniya | 5895 |
| Orisaba | Meksika | 5700 |
| Damovand | Iran | 5604 |
| Popokatepetl | Meksika | 5462 |
| Klyuchi Sopkasi | Rossiya | 4750 |
| Meru | Tanzaniya | 4567 |
| Mauna-Loa | Gavayi aralları | 4170 |
| Erebus | Antarktida | 3794 |
| Fudziyama | Yaponiya | 3776 |
| Semeru | Indoneziya | 3676 |
| Etna | Italiya | 3340 |
| Gekla | Islandiya | 1491 |
| Vezuviy | Italiya | 1277 |
| Krakatau | Zond buwızı | 813 |
 | Bul shala maqala haqqında ulıwma úlgi bolıp, ilajı bolsa ol jáne de anıqlaw úlgige almastırılıwı kerek. |
Ádebiyatlar
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- ÓzME. Birinshi tom. Tashkent, 2000-jıl
- Vlodaves V. I., Vulkani Zemli, M., 1973;
- Aprodov V. A., Vulkani, M., 1982.
 | Bul maqalada Ózbekstan milliy enciklopediyası (2000-2005) maǵlıwmatlarınan paydalanılǵan. |