Yusup Has Hájip

[[Fayl:Yūsuf Balasaguni on 1000 som note.jpg|280px|súwret]]
Tuwılǵan sánesi	1019
Qaytıs bolǵan sánesi	1077

Yusip Has Hájib XI ásirde jasaǵan shıǵıs elleriniń kópshiligine belgili bolǵan kórnekli shayır hám alımlardıń biri. Ol jasap turǵan zaman túrkiy xalıqlar birlespesiniń eń rawajlanǵan zamanı Qaraxakiyler mámleketiniń ilim hám pán jaǵınan ósip, joqarǵı basqıshqa kóterilgen dáwiri edi. Sonıń ushında bul ájayıp shayır túrkiy tilindegi jazba poeziyanıń baslawshılarınıń biri boldı.

Yusup Has Hájib Balasaǵuni "Qutadǵu biliktı" hijri esabı menen 462-jılı, jańa jıl esabı boyınsha 1070-jılları jazıp pitkergen. Bul haqqında avtordıń ózi de "on segiz ayda jazıp pitkerdim" degen pikirdi aytqan. Bunnan tısqarı onıń: "Jasta eliwge kelip qaldı. Bir waqıtları qara ǵarǵa edik. Endi aqıl da ábden tolısıp, shash ta aǵarıńqırap, aq quwǵa aylanıp baratırmız" degen sózlerine qaraǵanda, bul dástandı ol eliw jaslar shamasında jazıwǵa kirisken. Usınday maǵlıwmatlarǵa tiykarlanıp "Qutadǵu bilik"tiń 1070-jılları jazılıp pitkerilgenligin esapqa alǵanda, onıń avtorı bolǵan Yusup Balasaǵunidıń 1015-jılları tuwılǵanlıǵın tastıyıqlawǵa boladı.

Yusip Has Hájibtiń "Qutadǵu bilik" (Baxıtqa baslawshı bilim) shıǵarmasınıń házirge shekem tek úsh nusqası ǵana tabılǵan. Bunıń eń birinshisi - Ve-sh nusqası. Bul kitap 1439-jılı Gerat qalasında kóshirilgen bolıp, sońınan belgisiz sebepler menen Stambulǵa alıp ketiledi. Bul kitap sol jerde diplomatiyalıq xızmette júrgen belgili Avstriya alımı İosif fon Xammer Purgishtal qolına túsedi de, onı satıp alıp Venadaǵı korollik kitapxanaǵa sıylıqqa beredi. Solay etip bul kitap Qutadǵu biliktıń Vena nusqası dep ataldı.

Ekinshisi Kair nusqası bolıp, bul qoljazba negizinen arab háribi menen kóshirilgen. 1896-jılı nemis alımı B. Morits tárepinen tabılǵan. Usı nusqa tiykarında kóshirilgen belgili rus alımı V. V. Radlov qoljazbası SSSR İlimler Akademyasınıń Shıǵıstanıw institutınıń Peterburg bóliminde saqlanadı. Úshinshisi Namangan nusqası 1914-jılı A.Z.Valitova tárepinen Ózbekstanıń Namangan qalasınan tabılǵan. Bul kitap 1967-jılı belgili ózbek alımı Qayum Karimov tárepinen transkripciyalanıp baspadan shıqtı.

Dástanda avtor negizinen tórt túrli máseleni ortaǵa qoyadı.

1. Ádalat
2. Dáwlet
3. Aqıl
4. Qánáát.

Eldi basqarıw ushın usı tórt talap oǵada zárúr bolıp esaplanadı. Birinshiden, eldi basqarıw ushın patsha ádil bolmaǵı lazım. Bul bagdar dástanda Kúntuwdı patsha obrazı arqalı berilgen. Ekinshiden, el xalıq abadan jasawı ushın mámlekettiń ǵáziynesi mol bolıwı hám bul baylıqtı óz ornında jumsawshı bilimli adamlar kerek. Patshalıqtıń ǵáziynesi esap-sanaq arqalı alıp barılsa ǵana el baxıtlı, dáwletli boladı. Bul hádiyseler patshanıń wáziyri Aytoldı obrazı arqalı beriledi. Úshinshiden, mámleket aqıl hám parasat arqalı basqarılıwı kerek. Bul másele wázirdiń aqıllı ulı Uǵdulmish obrazı arqalı sheshiledi. Tórtinshisi, hárqanday adamnıń, qánáát insaplı bolıwı kerekligi wázirdiń tuwısqanı dárwish Odǵurmish obrazı arqalı berilgen.

Dástan sol dáwirdiń, eń kólemli shıǵarmalarınıń biri bolıp altı mıń bes júz jigirma báyitten ibarat. Shıǵarmanıń baslı qaharmanı Kúntuwdı isimli patsha. Ol óziniń ádilligi menen pútkil dúnyaǵa málim bolıp, kóp ǵana adamlar onı kóriwdi hám pikirlesiwdi árman etken.

Biraq, Has Hajib aytqanday, bir adamnıń danalıǵı, ádalatlıǵı hesh nárse bolmas eken. Onıń ideyaların iske asırıw ushın járdemshi danıshpanlar kerek. Aytoldı tap usınday keyiptegi adamlardan biri bolıp, Kúntuwdını izleydi hám tabadı. Kúntuwdı onı kóp mártebe sınap kórgenen keyin ózine wázir etip tayınlaydı. Aytoldı elge ushıp kelgen bir baxıt qusı sıyaqlı xalıqtıń bereketi birden tasıp kete beredi. Shıǵarmanıń basınan aqırına shekem avtor óz pozitsiyasında anıq turadı. Ol bul kitaptı tek násiyat ushın ǵana jazbaǵan. Yaǵnıy, bul dúnyanı tanıwdıń ózi negizinen bilim iyelew. Bilimsiz adamnıń nadanlıǵı kóp. Sonıń ushında dúnya gózzallıǵı bilimnen baslanadı. Bilim adamlardıń kózin ashadı. Jaqsı hám jamanlardıń parqın túsiniwge járdemlesedi. Jamanlıq jolı menen tabılǵan baylıq adamlardıń abıroyın túsiredi degen pikirdi aytadı. Avtor bul haqqında:

Gúmis tez sawılar hámm pánt beredi,
Danalıq sóz gúmis alıp keledi.
Ómirge miyrasdur danalar sózi,
Sóz benen ashılar aqıldıń kózi.
Sonlıqtan sezimdi tarqatıp elge,
Miyras etkim keldi keyingilerge...
Kóp adamlar bilmesede ózimdi,
Qaldırmaqshı boldım, sóytip sózimdi,
Násiyatlar jaqpas nadanlar ushın,
Men jazdım haqıyqıy adamlar ushın,
Bul sózlerdi bilimlige arnadım,
Bilimsizdiń tilin bile almadım…

Yusip Has Hájib bul kitaptıń jazılıwı haqqında ayta kelip: "Meni qartayǵan halımda ǵana bul dúnyanıń táshwishlerin jaqsı sezdim. Jaqsılar menen bir qatarda bul dúnyada jaman adamlar da ádewir kóp eken. Eger bular bir shımshım bolsada danalıqtan sabaq alsa, bunday bolmas edi degen oy qıyalıma keldi. Solay etip bul shıǵarmanı jazıwǵa kiristim. Sonshama hádiyselerdi sezip júrgen bolsamda bul kúnge shekem bir qatar jazbaǵanım ushın ózimdi keyidim - dep aytadı. Qullası, Yusip Has Hájibtiń "Qutadǵu bilik"ti oǵada erte dáwirlerde jazılıp qalıwına dástan, danıshpanlıq haqqındaǵı eń ájayıp shıǵarma bolıp esaplanadı.