Zambiya ushın derekti kóriw

{{Zambiya infoqutısı}}
'''Zambiya''' (inglis: Zambia [ˈzæmbiə] Zambiya Respublikası (Republic of Zambia) — Oraylıq Afrikadaǵı mámleket. Maydanı 752,614 km2. Xalqı 14,222,233 adam (2013). Paytaxtı — Lusaka qalası. Basqarıw tárepten 9 wálayat (provinsiya) qa bólinedi.

==Mámleketlik basqarıw principi==
Zambiya — respublika. Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı óz ara doslıq quramına kiredi. Ámeldegi konstituciya 1996-jılda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — prezident. Ol ulıwma hám tuwrı dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Prezident ministrler Mákemesi baslıǵı da bolıp tabıladı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı prezident hám bir palatalı parlament — Milliy assambleya, atqarıwshı hákimiyattı prezident hám húkimet ámelge asıradı.

==Tábiyatı==
Zambiya Arqa Afrika tegis tawlıǵında, Qubla yarım shardıń subekvatorial regionında jaylasqan. Aymaǵında taw hám tóbelikler ushıraydı, kópshilik bóliminiń biyikligi — 1000-1350 m. Eń biyik noqatı — Muchinga tawındaǵı Mumpu shıńı (1893 m). Keń tegis batıqlarınıń kóbi Arqa Afrika sınıqları zonasına kiredi. Zambiyada mıs, ruwx, qorǵasın, vanadiy, temir, uran rudaları, marganec, grafit, altın, qalayı, taskómir kánleri bar. Íqlımı subekvatorial. Zambiyada jıl dawamında anıq úsh máwsim baqlanadı: ıssı hám qurǵaq (avgust-oktyabr), jıllı hám joqarı ıǵallıqtaǵı (noyabr-aprel), qurǵaq hám salqın (may-iyul). Eń ıssı ay (oktyabr) dıń ortasha temperaturası 23-27°C, eń salqın ay (iyul) 15-20°C. Jıllıq ortasha jawın qublada 700 mm den arqada 1400 mm ge shekem. Iri dáryaları: Zambezi jáne onıń aǵısları — Kafue hám Luangva. Dáryaları kóp bosaǵalı bolǵanınan kemeler dáryalardıń birpara jaylaridagina qatnaydi. Zambezi dáryasında Viktoriya sarqıraması bar. Eń iri kóli — Bangveulu; Tanganika kóliniń qubla, Mveru kóliniń arqa bólimi de Zambiya aymaǵında. Jawın kóbirek jawatuǵın orınlardaǵı qızıl laterit topıraqlı jerler máwsimlik joqarı ıǵallıqtaǵı tropikalıq orman hám biyik ósetuǵın shópli savannalardan ibarat. Qurǵaq ıqlımlı jerlerinde qońır qızıl hám qızılqońır topıraqlar tarqalǵan. Mámleket aymaǵınıń 1/2 bólimin siyrek terekli qurǵaq tropikalıq ormanlar iyelegen. Savannalarda pil, buyvol, nosorog (2 túri), zebra, kiyik, arıslan, qaplan, shaǵal hám basqalar bar. Qus hám jer bawırlawshılar (atap aytqanda Nil krokodili, kobra hám basqalar) kóp. Dárya hám kóli balıqqa bay. Setse shıbını shárwashılıqqa úlken zıyan jetkeredi. 20 ǵa jaqın milliy baǵı (Kafue, Sioma Ngvezi, Arqa hám Qubla Luangva hám basqalar) bar.

==Xalqı==
Xalqınıń 99% i bantu shańaraǵınıń túrli toparına tiyisli afrikalılar; jergilikleri bemba, tonga, lozi, lunda, malavi hám basqa Evropalılardıń kópshiligi inglis hám afrikanerlar. Aziyalılar da bar. Rásmiy til — inglis tili. Xalqınıń 80% i xristianlar bolıp, olardıń kópshiligi jergilikli dástúriy dinlerge de sıyınadı. Qala xalqı 42%.

==Tariyxı==
Zambiya aymaǵında uzaq ótmishte adamlar jasaǵanı málim. Anıqlanǵan estelikler paleolit dáwirine tiyisli. Kabve qalası átirapında áyyemgi insan súyekleri tabılǵan. Guisho bulaǵı qasında hám Nachikufu úńgirinde jasaǵan adamlar ań hám jabayı miywelerdi teriw, balıqshılıq menen shuǵıllanǵanı anıqlanǵan. XVII-XVIII ásirlerde Zambiyada bantu tilinde sóylesiwshi qáwimler húkimranlıq etken. Bul dáwirde dıyqanshılıq, shárwashılıq hám temirshilik rawajlanǵan. XVIII ásir aqırında Zambiyaǵa portugallar, keyinirek inglisler kirip kelgen waqıtta kishi mámleketler hám qáwim awqamları bolǵan. Olardıń materiallıq mádeniyatı joqarı dárejede rawajlanǵan edi. XIX ásirdiń 90-jıllarında Zambiyanı Britaniyanıń S. Rode basshılıǵındaǵı Qubla Afrika kompaniyası basıp alıp, dáslep eki aymaqqa bólip basqardı. 1911-jıl bul eki aymaq Arqa Rodeziya atı menen birlestirildi. 1924-jıl Arqa Rodeziya Britaniya protektoratı dep daǵazalandı. Iri mıs hám polimetall ruda kánleri tabılıwı menen taw kánshilik sanaatı rawajlandı, qalalar hám temirjollar qurıla basladı. Dástúriy dıyqanshılıq páseńlewge ushırap, dıyqanlar wayran boldı. 20-30-jıllarda koloniya basqarıw principine qarsı oylasqan halda gúres baslandı. 1935 hám 1940-jılları mıs kánlerinde iri qozǵalańlar bolıp ótti. Narazılıqlar qural járdeminde bastırıldı. Ekinshi jáhán urısınan keyin Arqa Rodeziyada kolonizatorlarǵa qarsı gúres kúsheydi. Buǵan Afrika milliy kongressi, Afrika kán jumısshıları kásiplik awqamı basshılıq etti. 1953-jıl Rodeziya Federaciyası hám Nyasalend dúzilip, oǵan Arqa Rodeziya da qosıp alındı. 1958-jıl Zambiya milliy kongressi Afrika milliy kongressinen bólek partiya bolıp ajıralıp shıqtı. Keyinirek onıń tiykarında K. Kaunda basshılıǵında Milliy ǵárezsizlik birlesken partiyası dúzildi (1959). 60-jıllar basında mámlekette federaciyadan shıǵıw hám ǵárezsiz mámleket dúziw ushın gúres kúsheydi. Nátiyjede Arqa Rodeziya 1964-jıl yanvarda ózin-ózi mákeme etiw huqıqın aldı. 24-oktyabrde bolsa ǵárezsiz Zambiya Respublikası dep daǵazalandı hám prezidentlikke K. Kaunda saylandı. 1968-69-jıllarda Zambiya húkimeti mámleket ekonomikasın bekkemlew maqsetinde eń iri sırt el sawda, sanaat hám mıs kánleri kompaniyaları ústinen qadaǵalaw ornattı. 1973-jıldaǵı konstituciyaǵa kóre, "Zambiya adamgershiligi" siyasiy programması qabıl etildi. Ol jeke menshiklikti saqlap qalǵan halda ápiwayı insan mútájliklerin tolıq qandırıw maqsetin qoydı. 1991-jıl kóp partiyalı negizdegi saylawda F. Chiluba prezident etip saylandı. 1964-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq múnásibetleri 1994-jıl 1-fevralda ornatılǵan. Milliy bayramı — 24 oktyabr — Ǵárezsizlik daǵaza etilgen kún (1964).

==Tiykarǵı siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları==
Kóp partiyalı demokratiya ushın háreket, 1990-jılda dúzilgen; Milliy ǵárezsizlik birlesken partiyası, 1959-jılda dúzilgen; Zambiya demokratiyalıq kongressi, 1995-jıl dúzilgen; Milliy partiya, 1993-jıl dúzilgen; Zambiya kún tártibi, 1996-jıl tiykar salınǵan; Demokratiya hám rawajlanıw ushın konferenciya, 2001-jılda Kóp partiyalı demokratiya ushın háreket partiyası bóliniwi nátiyjesinde dúzilgen. Zambiya kásiplik awqamları kongressi 1965-jılda dúzilgen, Ulıwma Afrika kásiplik awqamları federaciyası aǵzası.

==Xojalıǵı hám ekonomikası==
Zambiya koloniyaǵa aynalǵan dáwirden onıń ekonomikası dúnya bazarına, tiykarınan, Ullı Britaniyaǵa tek mıs hám polimetallar jetkiziwge qánigelesip, xojalıǵınıń basqa tarmaqları kán sanaatına xızmet etip keldi. Jalpı ishki ónimde taw kán sanaatı 9%, islep shıǵarıw sanaatı 31,8%, awıl xojalıǵı 18% ti quraydı.

==Sanaatı==
Taw kán sanaatı hám reńli metallurgiya rawajlanǵan. Zambiya mıs rudası rezervi boyınsha dúnyada aldınǵı orınlarda turadı. Mıs 6 iri kánnen qazıp alınadı. Mıs penen birge kobalt, gúmis hám altın da shıǵadı. Polimetall káni hám kadmiy, gips, talk hám qurılıs materialları kánleri de bar. Islep shıǵarıw sanaatı reńli metallurgiya kárxanalarınan tısqarı azıq-awqat, neftti qayta islew, mashinasazlıq, metallsazlıq, cement sanaatı tarmaqlarınan ibarat. Digirmanlar hám nanbayxanalar, qassapxanalar, qant zavodları, sút ónimleri, sarı may, mal mayı hám ósimlik mayı islep shıǵarıw kárxanaları, temeki kárxanaları isleydi. Kafueda toqımashılıq, Lusakada paxta tazalaw fabrikaları bar. Kime hám neftti qayta islew sanaatı tóginler, boyawlar, lakler, avtoshinalar, plastmassa hám basqa ónimler islep shıǵaradı. Qaǵaz sanaatı rawajlanıp atır. Chilanga hám Ndoladaǵı cement zavodları qurılıs buyımları sanaatında jetekshilik etedi. KapiriMposhida ayna hám shiyshe ıdıslar islep shıǵarıwshı zavodlar, Luanshyeda elektr sımları, kabel, shpatlar, mıs hám alyuminiy buyımları, Lusakada qara metallardan túrli ónimler óndiriwshi zavodlar bar. Mashinasazlıq kárxanaları arasında eń irisi — Livingstondaǵı avtomobil jıynaw zavodı bolıp tabıladı. Radioapparatlar, awıl xojalıǵı inventarlar óndiriwshi zavodlar da bar. Bir jılda ortasha 7,8 mlrd. kVt saat elektr energiyası islep shıǵarıladı. Awıl xojalıǵında mámleket ekonomikalıq aktiv xalqınıń 76% bánt. Ǵálle jetistiriw — dıyqanshılıqtıń tiykarı esaplanadı. Tiykarǵı awıl xojalıǵı egini mákke bolıp, ol Lunda, Mazabuka, Tonga platosı, Barotsa tegisligi, Luangva dáryası oypatlıǵı jerlerinde, tarı hám mákke Luapula, Arqa hám Arqa-batıs wálayatlarında, Luangva, Zambezi dáryaları oypatlıqlarında jetistiriledi. Az muǵdarda biyday egiledi, ol ishki mútajliktiń tek 10% in qandıradı. Salı, paxta, jer ǵoza, saya, ayǵabaǵar, qumsheker qamıs, temeki, shay, kofe, miyweler de jetistiriledi. Mámleket azıq-awqatqa bolǵan mútájliklerin ózi qaplay almaydı. Shárwashılıqtaǵı mallar tiykarınan jaylawda baǵıladi. Jaylawlarda azıq kemligi hám setse shıbınınıń kópligi shárwashılıqtı rawajlandırıwǵa jol qoymaydı. Mámlekette gósh, sút hám sút ónimleri jetilistirilmeydi. Zambiya aymaǵınıń 17% ke jaqını orman menen qaplanǵan. Ormanlardaǵı qaraǵay, evkalipt tereklerinen tiykarınan taw kánshilikte shpal hám bekkemlegish retinde paydalanıladı, rodeziya (qattı aǵash) ishki bazardı támiyinleydi hám shetke satıladı. Ormanlardaǵı tereklerdi kesiw hám qayta islew menen mámleket kompaniyaları shuǵıllanadı. Balıqshılıq — afrikalı xalıqtıń dástúriy shınıǵıwı. Balıq, tiykarınan, Bangveulu, Mveru, Chishi, Tanganika kóllerinde, Kafue, Zambezi, Lua pula dáryalarında, Lukanga batpaqlıǵında awlanadı. Zambiya shetke mıs, rux, kobalt, qorǵasın shıǵaradı. Shetten mashina hám ásbap-úskeneler, janılǵı, ximiya ónimleri, azıq-awqat aladı. Tiykarǵı qarıydarları: AQSh, Franciya, Yaponiya, Italiya, Ullı Britaniya. Pul birligi — kvacha.

==Densawlıqtı saqlaw==
Mámleketke qaraslı emlew mákemeleri biypul. Bunnan tısqarı Lusaka hám Kopperbeltta menshikli medicinalıq mákemeler iskerlik kórsetedi. Shıpakerler Zambiya universiteti janındaǵı medicina mektebinde tayarlanadı.

==Bilimlendiriwi, mádeniy bilimlendiriw hám ilimiy mákemeleri==
Zambiya ǵárezsizlikke eriskennen soń, baslanǵısh mekteplerde afrikalı balalar evropalılar menen birge oqıtılıp basladı. Balalar 7 jastan baslap 7 jıllıq baslanǵısh mektepte oqıydı. Baslanǵısh mekteptiń 1-4-klaslarında sabaqlar ana tilinde, keyin inglis tilinde alıp barıladı. Orta mektep 5 jıllıq. Baslanǵısh mektepler ushın oqıtıwshılar kishi (tolıqsız) orta mektep negizinde pedagogikalıq bilim orınlarında 2-3 jıl dawamında tayarlanadı. Kishi orta mektep oqıtıwshıları bolsa tolıq orta mektep negizinde pedagogikalıq kolledjlerinde 2 jıl dawamında, tolıq orta mektep oqıtıwshıları universitette tayarlanadı. Óner texnika tálimi baslanǵısh mektep negizindegi óner mekteplerinde hám ónermentshilik oqıw orınlarında ámelge asırıladı. Lusakada universitet (8 fakultet), KitveNkanada onıń filialı bar. Zambiyadaǵı jáne bir qansha institut hám kolledjler, sonday-aq Milliy sociallıq basqarıw institutı, ámeliy ónermentshilik hám kommerciya kolledji, texnika kolledji, milliy resursların rawajlandırıw kolledji (hámmesi Lusakada), basqa qalalarda da túrli kolledjler bar. Iri kitapxanaları: Lusakada universiteti kitapxanası, kitapxanalar maxdaması, milliy arxivi, qala ǵalabalıq kitapxanası. Ndola hám Kitve Nkanada ǵalabalıq kitapxanalar bar. Muzeyleri: Lusakada K. Kaunda úy muzeyi, Milliy ǵárezsizlik birlesken partiyası siyasiy muzeyi, Livingstondaǵı muzey, Ndola hám Mbaladaǵı muzeyler. Ilimiy mákemeleri: Lusakada Milliy ilimiy izertlew keńesi, Geologiya xızmeti, Zambiya universiteti janındaǵı Afrika izertlewleri institutı, Pedagogika izertlew byurosı, Chilanida Balıqshılıq oraylıq izertlew institutı, Mazabukada Oraylıq veterinariya stanciyası, KitveNkanada Orman texnika izertlew byurosı, Medicina izertlew byurosı hám basqalar. Bir qansha ilimiy jámiyet hám awqamlar bar.

==Transportı==
Zambiyada 2 temirjol liniyasi bolıp, olar mámleket tárepinen basqarıladı. Temirjoldıń uzınlıǵı — 2,2 mıń km. Avtomobil jolları uzınlıǵı — 37,4 mıń km, sonnan 14 mıń km qattı qatlamlı. Ishki suw jollarıniń uzınlıǵı — 2250 km. Ishki portı Tanganika kólindegi Mpulungu portı bolıp tabıladı. Zambiya aymaǵı arqalı Dor ussalom — Ndola neft trubası ótkerilgen. Xalıq aralıq aeroportları: Lusaka, Ndola, Livingstonda.

==Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi==
Zambiyada bir qansha gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Irileri: "Zambiya gavernment gazett" ("Zambiya húkimet gazetası", inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1911-jıl dúzilgen), "Zambiya deyli meyl" ("Zambiya kúndelik xabarları", inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1960), "Tayme of Zambiya" ("Zambiya waqtı", inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1943), "Intanda" ("Juldız", tonga tilindegi aylıq gazeta, 1958), "Sandi tayme of Zambiya" ("Zambiyanıń ekshembi waqtı", inglis tilindegi háptelik gazeta, 1965), "Yus" ("Jaslar", inglis tilinde hár sherekte shıǵatuǵın jurnal, 1974). Zambiya xabar agentligi 1969-jıl dúzilgen. Zambiya radioesittiriw xızmeti 1966-jıl shólkemlestirilgen bolıp, húkimet tárepinen qadaǵalanadı. Telekórsetiwler Lusaka qalasınan alıp barıladı.

==Ádebiyatı==
Zambiya ádebiyatı xalıq awızeki dóretiwshiligi dástúrleri tiykarında rawajlanıp atır. J. Chivaleniń bemba hám luba xalıq tillerindegi "Oraylıq bantulardiń tariyxıy túzikleri" kitabı (1962) hám J. Musapudiń "Alamango" dástanlar toplamı (1962) kórkem ádebiyatqa baylanıslı turmısta zárúrli waqıya boldı. Biraq jergilikli tillerdegi kórkem ádebiyat onsha tarqalmadı. 70-jıllarda Zambiya jazıwshılarınıń inglis tilindegi dóretpeleri payda boldı. D. Mulayshoniń "Gúńelekler tili" romanı ataqlı boldı. Onda zamanagóy jámiyet minez-qulıq máseleleri metaforalıq tárizde súwretlengen. M. Lisvaniso redakciyası astında "Zambiya dawıslari" atı menen qısqa gúrrińler toplamı, G. Piridiń "Táǵdir", "Qáwipli qılıq" romanları hám basqa dóretpeler basılıp shıqtı. P.Mulenga, M. Kasese, O. Simpson, Anna Shtigler, R. Bapti sıyaqlı shayırlar, Ch. Vyas, U. Saidi sıyaqlı jazıwshılar ataqlı boldı. 1978-jılda Zambiya jazıwshılarınıń milliy awqamı dúzilip, barlıq jazıwshılar oǵan birlesti.

==Arxitekturası hám súwretlew kórkem óneri==
Zambiyanıń arqa hám shıǵıs regionlarında jartas taslarına sızılǵan túrli rayem hám súwretler tabıldı, olardıń dáslepki úlgileri Lusaka qalasındaǵı zamanagóy imarat eramızǵa shekemgi 4 mıń jıllıqqa tiyisli ekenligi belgilengen. Metall boyawlar (kóbisi qızıl, sarı, aq, qara reńde) menen túsirilgen súwretlerde haywan (pil, kiyik, túyequs) lar, adamlar túri hám ań tábiyat kórinisi sáwlelendirilgen. Zambiyadaǵı turar jaylar, tiykarınan, ǵawsha hám qamıstan sheńber sızılmalı etip qurılǵan, diywalları ılay sıbawlı úylerden ibarat bolıp, olardıń tóbesi qamıstan qalpaqlı formada islengen, qurılması astında háwli payda etiledi. Úy diywali ılay menen sıbalıp, ráńbáreń etip boyaladı. Zambiyanıń XX ásir baslarında boy kótergen qalaları — Lusaka, Livingston, Ndola erkin joybarda, kósheleri keń, átirapına temir beton hám shiyki gerbishlerden az qabatlı jaylar qurılǵan. Kafue dáryası janında sol atamada sanaat orayı júzege kelgen. Viktoriya sarqıraması janında qurılǵan turistler kompleksi milliy turar jay usılında bezetilgen. Zambiyanıń kásiplik kórkem óneri jaqında payda boldı. Súwretshilerden R. Sililo ajıralıp turadı. Onıń maylı qálemine tiyisli xalıq tariyxı hám zamanagóy awıl turmısı tábiyat kórinisleri Lusakadaǵı muzeydi bezep turıptı. Reńli súwretlew hám músinshilik ustaları G. Tayali, R. Sichalve, súwretshiler B. Kabamba, F. Chinyama, R. Kausu, B. Kalulular dóretiwshiligi maqtawǵa turarlıq. Zambiya kórkem óner orayı hár jılı súwretlew hám ámeliy kórkem óner dóretpeleri tańlawın ótkerip turadı.

==Muzıka==
Afrikalı basqa xalıqlar sıyaqlı Zambiya xalqınıń muzıka kórkem ónerinde de qosıq, oyın hám saz ásbapları bekkem baylanǵan. Topar-topar bolıp túsiletuǵın ngoma ayaq oyını, barabanlar menen birgeliktegi ishila ayaq oyını rayem bolǵan. Háyyiwler, toy dástúr qosıqları, joqlaw qosıqları keń tarqalǵan. Diniy dástúr qosıq hám oyınları (yadlaw aytıw, jınlerdi quwıw, jinler bázimi sıyaqlı) ele ushırasıp turadı. Mámleketke evropalılar keliwi menen (XVIII-XIX ásirler) xristian dástúrleri keń tarqalıp basladı, afrikasha hám evropasha muzıka usılları qospa qosıqshılıq qáliplesti, qońsılas xalıqlardıń muzıka hám qosıqları da kirip kele basladı. Ǵárezsizlikke erisilgennen keyin mámlekette kóplegen muzıka jámáátleri payda boldı. Lusaka radiosi dástesi, aǵa-ini Makoma kvarteti, "Salibshiler" kvarteti usılar qatarınan. Dástúriy muzıka atqarıwshılarınan — sázendeler M. Maqaliyana, A. Mulena, E. Manda, qosıqshılar D. Mazuka, P. Maddilerdi kórsetiw múmkin. Rok muzıkası, disko, reggi sıyaqlı zamanagóy kópshilikke arnalǵan usıllarda dóretiwshilik etiwshi vokal saz ansambllerinen "Úlken altın altılıq", "Sıyqırshı", "Maoma" lar ataqlı. Zambiya mádeniyat mákemesi dástúriy kórkem ónerdi saqlaw hám rawajlandırıw, dóretiwshilik jámáátler shólkemlestiriw menen shuǵıllanadı.

==Teatr==
1964-jılǵa shekem Arqa Rodeziyada evropalı háweskerlerdiń teatr gruppaları ǵana bolǵan. 7 qalada litltietr dep atalǵan kishi-kishi teatr imaratları bolǵan. Ǵárezsizlik daǵazalanǵannan keyin Afrika teatr jámáátleri payda boldı, Zambiya kórkem óner awqamı dúzilip, oǵan dramaturlar G. Lumpa hám K. Nkxata basshılıq etti. Esxildiń "Oresteya" pyesası jergilikli folklor usılındaǵı muzıka hám oyınlar menen saxnalastırıldı. Jo de Grafttiń "Ul hám qızlar" spektakli qoyıldı. Zambiyada professional teatr joq. Kóplegen teatr jámiyetleri, gruppaları hám klublar bar. Olardıń kóbi Zambiya milliy teatr kórkem óneri awqamı hám Zambiya teatr kórkem óneri birlespesine kiredi. Túrli truppa hám dásteler mámleket ishki rayonlarına barıp tamashalar kórsetedi. Truppalar repertuarınan eski dóretpeler, zamanagóy Evropa hám Amerika dramaturglarınıń pyesaları tiykarǵı orın alǵan. Kóbinese filosofiyalıq, geyde diniy temadaǵı dóretpeler saxnalastırıladı.

== Derekler ==
{{derekler}}

== Siltemeler ==
{{Authority control}} 

[[Kategoriya:Zambiya| ]]