Ózbekstan

Wikipedia, erkin enciklopediya
(O'zbekstan degennen baǵdarlanǵan)
Ózbekstan Respublikası
Ózbekstan Respublikası
MottoYoʻq
AnthemOʻzbekiston Respublikasining Madhiyasi (Ózbekstan Respublikasınıń Gimni)


Location of Ózbekstan
Capital
(and largest city)
Tashkent
41°16′N 69°13′E / 41.267°N 69.217°E / 41.267; 69.217 G O
Official languages Oʻzbek
Government Respublika
 -  Prezident Shavkat Mirziyoyev
 -  Bosh Vazir Abdulla Nigʻmatovich Oripov
Mustaqillik SSSR dan 
 -  E'lon qilingan 1991 yil 1-sentabr 
 -  Tan olingan 1991 yil 8-dekabr 
 -  Completed 1991 yil 25-dekabr 
 -  Water (%) 4,9%
Population
 -  2016 estimate 31 576 400 (44-shi)
GDP (PPP) 2021 estimate
 -  Total $75,0 mlrd (74-şi)
 -  Per capita $2800 (145-şi)
HDI (2003) 0,694 (medium) (111-şi)
Currency Oʻzbekston sʻom (UZS)
Time zone (UTC+5)
 -  Summer (DST)  (UTC+6)
Internet TLD .uz
Calling code 998

ÓzbekstanOraylıq Aziyadaǵı mámleket. Ózbekstannıń paytaxtı - Tashkent qalası. Mámleket tili — Ózbek tili. Aymaǵı — 448,960 km2. Xalqı sanı (2019-jıl mart ayına kóre) — 34,001,400 . Pul birligi — swm. Ózbekstan Respublikası 12 wálayat hám Qaraqalpaqstan Respublikasınan ibárat. Ózbekistannıń ulıwma shegarası 6,221 kilometrge, Batıs jaǵınan, shıǵısqa 1,425 kilometrge, arqadan qublaǵa 925 kilometrge sozılǵan. Batıstan hám Arqadan Qazaqstan (shegara uzınlıǵı 2203 km.) menen, shıǵısdan Qırǵızstan (shegara uzınlıǵı 1099 km.) hám Tájikstan (shegara uzınlıǵı 1161 km.) menen, qubladan bolsa, Túrkmenstan (shegara uzınlıǵı 1621 km.) hám Awǵanstan (shegara uzınlıǵı 137 km.) menen shegaralas.

Tariyxı[redaktorlaw | derekti jańalaw]

kaunakes kiygan hayal háykelshesi. Xlorit hám hák tas,Baqtriya, eramızǵa shekemgi 2-mıń jıllıq basları.

Orta Aziyada jasaǵan birinshi adamlar skiflar eramızǵa shekemgi 1mıń jıllıqta házirgi Ózbekstannıń arqa otlalarında kelip shıqqan; bul kóshpeliler regionǵa jaylasqanda dáryalar boyında keń suwǵarıw sistemasın qurdı. Usı waqıtta Buxara (Buxara) hám Samarqand (Samarqand) sıyaqlı qalalar patshalıq hám joqarı oraylar retinde payda boldı. Eramızǵa shekemgi V ásirge kelip Baqtriya ,Soǵdiya hám Toxarstan mámleketleri bul aymaqta húkimranlıq etedi.

Arqa Aziya mámleketleri Batıs menen jipek sawdasın rawajlantıra baslagan soń, Parsı qalaları bul sawda-satıqtan paydalanıp, sawda oraylarına aylandılar.Transxoxiana wálayatında hám odan shıǵısda házirgi Qıtaydıń Shinjon Uyǵur avtonom wálayatında jaylasqan qala hám awıl xalıq punktleriniń keń tarmaǵından paydalanǵan halda Sóǵd dáldalshıları bul Iranlıq sawdagerlerdiń eń bayına aylandılar.Ullı Jipek jolı dep atalǵan sawda-satıq nátiyjesinde Buxara hám Samarqand aqır-aqıbetinde asa bay qalalarǵa aylandılar hám geyde Transsokiana (Movarannahr) persiyanıń eń abıraylı hám qúdiretli wálayatlarınan biri edi. áyyemgi dáwir.

Eramızǵa shekemgi 327 jılda Makedoniya húkimdarı Aleksandr Makedonskiy zamanagóy Ózbekstan aymaqların óz ishine alǵan Sóǵdiyona hám Baqtriya Parsı imperiyasi wálayatların basıp aldı. Júzim solqımı, Aleksandrga azǵantay járdem bergeni, sebebi xalıqtıń qattı qarsılıqları kúshli bolıp tabıladı, nátiyjede Iskandar áskerleri Makedoniyanıń arqa bólegine aynalǵan regionda adasıp qalǵanlar Grek-Baqtriya patshalıǵında ornalasqanlar. Eramızǵa shekemgi 1-ásirde shohlik húkimranlıq etken yuejilar Kushan imperiyasi menen almastırildi. Kóp ásirler dawamında Ózbekstan regionin Parsı imperiyalari, sonday-aq Parfiya hám Sasaniylar imperiyalari, sonıń menen birge, basqa imperiyalar, mısalı, turk-farsılar tárepinen islengen Eftalit hám turkiy Gokturk xalıqları.

8-ásirde, Ámiwdarya hám Sirdarya dáryaları arasındaǵı aymaq - Transsoksiana arablar tárepinen jawlap alıw etildi (Ali ibn Allanıń sıpatlarınıń biri) Ámiwdarya dáryasınan keyin tez arada orayǵa aylandı. Islamıy altın ásir]]. Ol erda kóplegen belgili ilimpazlar jasaǵan hám fathdan keyin onıń rawajlanıwına úles qosqan. Bul dáwirde ilimpazlardıń erisken jetiskenlikleri qatarına trigonometriya dıń zamanagóy formaǵa ótiwi (ay fazaların esaplaw ushın ámeliy qollanılıwın ápiwayılastırıw),optika, astronomiya de erisilgen tabıslar kiredi., sonıń menen birge, musulman Oyanıw dáwirine tiykar salǵan poeziya, filosofiya, kórkem óner, sulıw jazatuǵın adamlıq hám basqa kóplegen tarawlarda.

9 -10 -ásirlerde Transxoksiana Samaniyler mámleketi quramına kiritilgen. Keyinirek, Transsoxiana túrkler húkimranlıǵı Qoraxoniyler dıń, sonıń menen birge Saljuqiyler (Sultan Sanjar) hám Qara-Kitanlar dıń bastırıp kiriwin kórdi.

13-ásirde Chingizxan dáwirinde Móǵullar tárepinen basıp alınıwı regionda ózgerislerge alıp keledi.Orta Aziyaǵa móǵullar shabıwıli regiondaǵı birpara Iraniyzabon xalıqtıń kóship ketiwine alıp keldi, olardıń mádeniyatı hám miyrasların móǵullar-turkiy xalıqlar iyeledi. odan keyin kelgenler. Buxara, Samarqand, Góne Úrgenish hám basqalardıń shabıwılı nátiyjesinde ǵalabalıq adam óltiriwshiliklar hám úlken vayranshılıqlar, mısalı, Xorezmniń bólimleri pútkilley joq etildi.

1227-jılda Chingizxon opatınan keyin onıń imperiyasi tórt balası jáne onıń shańaraq aǵzaları ortasında bolınıp ketti. Saldamlı bólekleniw potentsialına qaramay, Móǵul imperiyasınıń móǵullar nızamı taǵı bir neshe áwladlar ushın tártipli miyrasxorlıqtı saqlap turdi hám Transsoxiananing úlken bólegin basqarıw Shingizxannıń ekinshi balası Chagatayxon dıń tikkeley áwladları qolında qaldı.. Chaǵatoy úlkelikinde tártipli miyrasxorlıq, párawanlıq hám ishki tınıshlıq húkim surdi hám ulıwma Móǵullar imperiyasi kúshli hám birlesken patshalıq bolıp qaldı (Ulus Batiy, Allanıń sıpatlarınıń birixon).

Sart er adam hám Samarqand dagi eki sart ul, v. 1910

Bul dáwirde házirgi Ózbekstannıń kópshilik bólegi Chıǵatay xanlıǵı quramına kigen, sonday-aq Xorezm, hám Altın Orda quramına da kirgen. Altın Orda páseńlewge dus kelgeninen keyin, Temur 1388-jılda onı basıp alǵanǵa shekem Xorezm sófiylar úrim-putaǵı qısqa múddet basqargan. bul gúreslerden 1380-jıllarda Transsoksiyadagi húkimran kúsh retinde payda boldı. Eger ol Chingizxannıń áwladı bolmaǵan bolsa -da, Temur Transoxiananing " ámelde" húkimdarı boldı hám pútkil batıs Oraylıq Aziyanı, Iran, Kavkaz,[[Mesopotamiya] ni basıp alıwǵa kiristi. ],Kishi Aziya hám Aral teńizi dıń arqasındaǵı qubla sahra regionin hámde Sonıń menen birge, ol Rossiya ga 1405 jılda Min úrim-putaǵı shabıwılı waqtında óliwden aldın bastırıp kirgen.

Temur oǵada shápáátsizligi menen belgili jáne onıń basıp alıwshılıǵı genotsid obaimenen birge bolǵan qalalarda da gúzetilgen.

Temur óziniń jawlap alǵan úlken jerlerinen kóplegen ónermentler hám ilimpazlardı óz paytaxtı Samarqandga toplaw arqalı Transxoksiananing sońǵı gúllewin basladı. Bunday adamlardı qollap-quwatlaw arqalı ol óz imperiyasini bay parsı -islam mádeniyatı menen sińirdi. Onıń jáne onıń jaqın áwladlarınıń húkimranlıǵı dáwirinde Samarqandda hám basqa xalıq punktlerinde diniy hám saray qurılısınıń hár qıylı eń jaqsı ǵáziyneleri jaratıldı. Ámir Temur medicinalıq jańa ashılıwlar hám patronizator shıpakerler, ilimpazlar hám artistler menen almaslawdı basladı. Hindstan sıyaqlı qońsılas regionlardan; Onıń aqlıǵı Ullı begim dúnyadaǵı birinshi ullı astronomlardan biri bolǵan. Temuriylar úrim-putaǵı dáwirinde túrkler Chaǵatay sóylesimi formasında, Transoxiana qalasında óz-ózinen kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilge aylandı, eger Temuriylar tábiyaatan parsı bolǵan. Chaǵataylardıń ullı jazıwshısı Aliysher Nawayı XV ásirdiń ekinshi yarımında Hirot qalasında (házirgi Awǵanstandıń arqa-batısiy bóleginde) aktiv bolǵan.

Temuriylar mámleketi Temur óliminen keyin demde ekige bolındı. Temuriylerdiń sozılmalı ishki sawashları Aral teńiziniń arqasında jasawshı ózbek kóshpeli qáwimleriniń itibarın tartdı. 1501 jılda ózbek kúshleri Transxoxianaga kótere shabıwılı basladılar. Buxara amirligi de qul sawdasi kózge taslanıp, bekkem órnasti. Ruslar kelgenge shekem házirgi Ózbekstan Buxara ámirligi hám xanlıqlar ortasında bólinip ketken.

19 -ásirde Rossiya imperiyasi keńeyip,Oraylıq Aziya ga jayıla basladı. 1912 jılda Ózbekstanda 210306 orıs jasaǵan. "Ullı Oyın" dáwiri ádetde shama menen 1813 jıldan Angliya-Rossiya 1907 yilgi konvensiyasi ge shekem bolǵan dáwir retinde qaraladı.. Ekinshi, onsha intensiv bolmaǵan basqısh 1917 jıldaǵı Bolsheviklar revolyuciyası nan keyin júz berdi. XIX ásirdiń baslarında Britaniya Hindstanı hám Patsha Rossiyasınıń shet aymaqları ortasındaǵı jerlerdiń úlken bólegi kartada bolmaǵan.

1920-jıl baslarına kelip Orta Aziya qatań túrde Rossiya qolında edi hám bolshevikler ge birpara erte qarsılıqlarǵa qaramay, Ózbekstan hám Oraylıq Aziyanıń qalǵan bólegi Sovet Birlespei quramına kirdi. 1924-jıl 27-oktyabrde Ózbekstan Sovet Sotsialistik Respublikası dúzildi. 1941 jıldan 1945 jılǵa shekem Ekinshi jáhán urısı dáwirinde Qızıl Armiya da fashistlar Germaniyası na qarsı Ózbekstannan 1 433 230 kisi urısqa qatnastı. Arqa front dıń urıs maydanlarında 263005 dana ózbekstanlı askarlar qaytıs bolǵan hám 32670 kisi jangda dereksiz joǵalǵan.

1990-jıl 20-iyunda Ózbekstan óz mámleketlik suverenitetti járiyaladı. 1991-jıl 31-avgustda Ózbekstan áwmetsiz tónkeriw ǵayrati den keyin óz ǵárezsizligin járiyaladı. 1 sentyabr Milliy ǵárezsizlik kúni dep daǵaza etildi. Sovet Birlespesi sol jıldıń 26 dekabrinde tarqatıp jiberilgen edi.

Ǵárezsizlikten berli Ózbekstannıń abıraylı húkimdarı bolǵan Prezident Islam Karimov 2016-jıl 2-sentyabrde dúnyadan ótdi. Onıń ornına uzaq jıl iskerlik etken Bas ministr, Shavkat Mirziyoyev, sol jıldıń 14-dekabrinde prezident lawazımın iyeledi.

Geografiyası[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Xiywa

Ózbekstan keńlikler 37° hám 46° N hám uzınlıqlar 56° hám 74° E . Ol batıstan shıǵısqa 1425 km hám arqadan qublaǵa 930 km ge sozılǵan. Arqa hám arqa-batısda Qazaqstan hám Aralqum shóli (burınǵı Aral teńizi) menen qubla-shıǵısta,Túrkmenistan hám Awǵanstan qubla-batısda,Tájikistan ga shekem qublası-shıǵısda hám Qırǵızstan den arqa-shıǵısda, Ózbekstan eń iri Oraylıq Aziya mámleketlerinen biri hám qalǵan tórtewi menen shegara qatar Oraylıq Aziyadaǵı birden-bir mámleket bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, Ózbekstan qublada Awǵanstan menen qısqa shegaranı 150 km iyeleydi.

Ózbekstan qurǵaqlay, teńizge shıǵıw imkaniyatı joq mámleket. Bul dúnyadaǵı eki ikki márte teńizge shıǵıw múmkinshiligine iye bolmaǵan mámleketlerden biri (yaǵnıy basqa teńizge shıqpaǵan mámleketlikler menen oralǵan teńizge shıǵıwsız mámleket), ekinshisi Lixtenshteyn. Bunnan tısqarı,endoreyik háwiz lar qatarında jaylasqanlıǵı sebepli, onıń hesh bir dáryası teńizge alıp barmaydı. Onıń aymaǵınıń 10 procentten kamroǵini dárya oypatlıqları hám oazislerdegi intensiv túrde suwǵarılatuǵın erler hám ilgeri Aral teńizi dúnyadaǵı eń jaman ekologiyalıq páleketlerdiń birinde qurıtılǵan. Qalǵanları sheksiz Qızılqum shóli hám tawlar bolıp tabıladı.

Ózbekstandaǵı eń bálent noqat Xazret Sultan- teńiz júzesinen 4643 metr,Surxondaryo wálayatı dıń qubla bóleginde jaylasqan. Tadjikistan menen shegaralas,Dushanbe dıń arqa-batısiy bóleginde (ilgeri Kommunistlik partiyanıń 22-s'ezdining shıńı dep atalǵan ).

Ózbekstanda ıqlım kontinental bolıp, hár jılı kem Jawıngershilik kútilip atır (100-200 millimetr yamasa 3, 9 -7, 9 dyuym). Jazdıń ortasha joqarı Gradus 40 °C ga jetedi (104 ° F) , qishning ortasha tómen temperaturası -23 °C átirapında

Derek[redaktorlaw | derekti jańalaw]


Aziyadaǵı mámleketler

Awǵanstan · Ázerbayjan · Bangladesh · Baxreyn · Birlesken Arab Ámirlikleri · Bruney · Butan · Qubla Koreya · Qıtay · Armeniya · Filippin · Gruziya · Iraq · Hindistan · Indoneziya · Iran · Izrail · Kambodja · Kuveyt · Laos · Livan · Malayziya · Maldiv · Mısır1 · Mongoliya · Myanma · Nepal · Oman · Ózbekstan · Pakistan · Qazaqstan2 · Qatar · Kipr · Qırǵızstan · Rossiya2 · Saudiya Arabstanı · Singapur · Siriya · Shıǵıs Timor · Arqa Koreya · Shri-Lanka · Tájikstan · Tailand · Túrkiya2 · Túrkmenstan · Iordaniya · Vyetnam · Yaponiya · Yemen

Negizi ǵárezsiz, biraq tanılmaǵan yaki azǵantay tanılǵan mámleketler:

Abxaziya · Qubla Osetiya · Tayvan · Tawlı Qarabaǵ · Palestina · Arqa Kipr Túrk Respublikası

1. Transkontinental mámleket, bir bólegi Afrikada
2. Transkontinental mámleket, bir bólegi Evropada