Portugaliya

Portugaliya (Portugal), Portugaliya Respublikası (República Portuguesa) — Evropanıń qubla-batısında, Pirenei yarım atawda jaylasqan mámleket. Atlantika okeanındaǵı Azor atawları hám Madeyra arxipelagin óz ishine aladı. Maydanı 92,3 mıń km². Xalqı 10,53 mln. adam (2012). Paytaxtı — Lissabon qalası. Basqarıw tárepten 2 avtonomiyalı wálayat, 22 okrug (distrito) qa bólingen, sonnan 18 i materikte jaylasqan bolıp, 11 tariyxıy wálayatqa birlesken.

Mámleketlik basqarıw principi

Portugaliya — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1976-jıl 25-aprelde kúshke kirgen, oǵan 1982 hám 1989-jıllarda ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (1996-jıldan Jorje Sampayyu), ol ulıwma tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jılǵa hám kóbi menen eki múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Respublika jıynalısı (bir palatalı parlament), atqarıwshı hákimiyattı Ministrler Keńesi (húkimet) ámelge asıradı.

Tábiyatı

Atlantika okeanı jaǵaları oypatlıq, qumlı, kem bóleklengen. Arqasında Meseta tegis tawlıǵınıń shet bólimleri jaylasqan. Eshtrela tawı — mámlekettiń eń biyik noqatı (1991 m). Batısında tawlar teńiz jaǵası oypatlıǵına tik túsedi. Teju dáryası qublasında Portugaliya oypatlıǵı bar. Eń shet qublası Serra-daalgarvi pás tawları iyelegen. Volfram, qalayı, mıs, temir, qorǵasın, uran káni, kómir, kaolin, berill, mramor, altın, gúmis kánleri tabılǵan. Íqlımı — subtropikalıq. Orta teńizge tán. Yanvardıń ortasha temperaturası jaǵada 10°, ishki aymaqlarda 8° qa shekem, iyuldiki — jaǵada 20° hám ishki aymaqlarda 27°. Jawın jaǵada jılına 1000 mm, tawlarda 2000 mm. Doru (Duero), Teju hám Gvadiana dáryalarında keme qatnaydı. Arqasında taw-orman podzol, oraylıq hám qubla aymaqlarda gúńgirt hám qońır, dárya toǵaylarında allyuvial topıraqlar. Jaǵada batpaq jerler, sorlaq topıraqlar kóp. Mámleket qubla ósimlikleri Orta teńiz átirapına tán, tawlar makvis putaları menen qorshalǵan, arqasındaǵı tawlarda tas emen hám qara qayıń qabıǵınan tayarlanǵan material emen, kashtan, jaǵada qaraǵay dalaları ushıraydı. Tawlardaǵı úlkenǵana maydanlar otlaq. Haywanat dúnyası qasqır, túlki, suvsar, genetta, kirptiken, jabayı qoyan hám taǵı basqalardan ibarat. Kemiriwshiler, jarǵanatlar, hár túrli quslar kóp. Jeresh hám Ria Formoza milliy baǵları, bir neshe qorıqxanalar bar. Xalqınıń 99% i — portugallar; ispanlar hám basqalar da jasaydı. Rásmiy tilleri — portugal hám mirandes tilleri. Qala xalqı 35% ke jaqın. Dinge sıyınıwshılar — katolikler. Iri qalaları: Lissabon, Portu, Amadora.

Tariyxı

Portugaliya aymaǵında paleolit dáwirinde mákan-jaylar bolǵan. Eramızǵa shekemgi IV-III ásirlerden bul jerde luzitanlar jasaǵan. Eramızǵa shekemgi I ásir aqırında áyyemgi Rim ıqtıyarına ótip, onıń Luzitaniya wálayatı bolıp qaldı. Eramızǵa shekemgi V ásir 1-yarımınan svevlar, VI ásir 2-yarımınan vestgotlar húkimdarlıq etti. 713-18-jıllarda Portugaliya aymaǵın arablar hám barbar (mavr) lar basıp alıp, Arab xalifalıǵı quramına qostı. Azatlıq gúresi (Rekonkista) nátiyjesinde mámleket 1249-50-jıllarda arablardıń basımınan pútkilley qutıldı, portugal milleti dúzildi, Portugaliya mámleketi payda boldı. Portugaliyanıń geografiyalıq ornı qolay bolǵanlıǵı sebepli sawda-satıq hám ónermentshilik rawajlandı, qalalar tez ósti. Korollik hákimiyatı kúsheyip, ózge mámleketlerdi basıp ala basladı. Afrika hám Aziyadaǵı bir qansha aymaqlardı koloniyaǵa aylandırdı. 1500-jıldan Braziliyanı iyelewge kiristi. XVI ásirdiń 1-yarımı Portugaliya imperiyası gúllengen dáwir boldı. Biraq kútá úlken baylıqtı qolǵa kiritip alǵan maranlar (xristianlikti qabıl etken evreyler) dıń sırt ellerge ketip qalıwı sebepli Portugaliya ekonomikası kriziske ushıray basladı. 1581-1640-jıllarda Portugaliya Ispaniya húkimranlıǵında boldı. XVIII ásir basında Portugaliya ekonomikalıq hám siyasiy tárepten Angliyaǵa pútkilley qaraslı bolıp qaldı. 1750-jıldan mámlekette "bilimlendiriw absolyutizm" ruwxındaǵı reformalar sebepli bir qansha ekonomikalıq hám siyasiy janlanıw baslanǵan bolsa da, 1777-jıldan keyin bul reformalar biykar etildi. 1807-jılda Napoleon I áskerleri Portugaliyanı basıp aldı. 1811-jılda francuz basqınshıları quwıp shıǵarıldı, biraq mámleket 1820-jılǵa shekem inglis basqınshıları zulımlıǵı astında qaldı. 1820-jıl Portugaliya revolyuciyasınan keyin reformalar ótkerildi. 1821-jıl shólkemlestiriw korteslerin qabıl etken liberal konstituciyalıq mámlekettiń jeńillikleri hám inkviziciyanı biykar etti. Sanaat kárxanaları, atap aytqanda, toqımashılıq fabikalari qurıldı, 1853-jılda temirjol iske túsirildi. Biraq Portugaliya XX ásir baslarında da qalaq mámleketliginshe qalaberdi.

p