Ábilģazı Baxadırxan
| Tuwılǵan sánesi | 24-avgust 1603 |
|---|---|
| Qaytıs bolǵan sánesi | 1664 |
Orta Aziyanıń oraylıq qatlamlarında XV-ásirden baslap jazılǵan birqansha túrkiy qoljazbalar ushıraydı. Olardıń arasındaǵı eń dıqqatqa sazawar shıǵarmalardıń biri sap túrkiy tilinde jazılǵan Xiywa xanı Ábilǵazı Bahadırxannıń (1663-1677 j.) 'Shejiraiy túrk' (Túrikler shejiresi) dep atalǵan miyneti. Bul túrkiy xalıqlardıń kelip shıǵıwı haqqındaǵı dáslepki ilimiy miynetlerdiń biri bolıp óz qunlılıǵı menen ádewir ajıralıp turadı.
Ábilǵazı 1603-jılı 23-avgustta úrgenish qalasında tuwılǵan. Ózi Qońırat áwladlarına tiyisli hákim áwladlarınan bolıp on jeti jasınan baslap Xabash hám Jolbarıs Sultanlar menen taxtqa talasqan. Sońınan Buxaraǵa qashıp ketip Isfandiyar xan bolǵan (1623) jılları Xorezmge qaytıp keledi. Úrgenishke hákim etip tayınlanadı. Biraq sońınan 1627-jılı Isfandiyar xan tárepinen quwǵınǵa ushıraydı. Bunnan keyin Turkstanǵa qaraqalpaqlar arasına qashıp baradı. Ol jerde 1630-jılǵa shekem jasaǵan. Sońınan Iranǵa ótip ketip 12 jıl dawamında quwǵınlıqta ómir keshiredi. Sońınan Isfandiyar óliminen soń Xorezmge qaytıp kelip 1644-jılı qaraqalpaqlar hám Arallı ózbekleriniń quwatlawı tiykarında Xiywaǵa xan bolǵan. Ol Xiywa xanlıǵın jigirma jıl dawamında basqarǵan. Sońınan óziniń payǵambar jasına jetiwine baylanıslı xanlıqtı balası Anushaxanǵa (1663-1687) tapsırıp 'Túrkiy mońǵol xalıqları shejiresi' kitabın jazıwdı qolǵa aladı. Biraq bir jıldan keyin Ábilǵazı tosattan qaytıs boladı. Kitap tamamlanbay qalǵan ushında Anushaxan onı dawam etiw ushın saray diywanbegilerinen bolǵan Maxmud Ibn Muxammed Úrgenishiyge tapsırılǵan. Sonıń ushında tariyxshılar bul kitaptıń I-VI bapları Muxammed Úrgenishiy tárepinen jazılǵan degen juwmaqqa keledi.
Ábilǵazı Bahadırxan shınında da talantlı hám tájiriybeli adam bolǵan. Sebebi onıń jiǵirma jıllıq ómiri quwǵıplıqta ótip, ol bul arada Buxara, Turkstan, Tashkent hám Iran xanlarınıń turmısı menen jaqınnan tanıs bolǵan. Ásirese ol qazaq, qaraqalpaq hám túrkmen xalıqlarınıń turmısın hám tariyxıy áńgimelerin jaqsı bilgen. Máselen onın 1630-jılı qazaq xanı Tursınnan járdem sorap Tashkentke barıwı, 1631-jılı Xorezm túrkmenleri tárepinen jaqsı qabıl alınıwı, 1643-jılı Qońırat qaraqalpaqları hám Arallı ózbekleri arasında bolıwı onıń shınında da túrkiy tilles xalıqlar arasına pútkilley sińisip ketken adam ekenligin bildiredi. Sonıń ushında onıń jazǵan 'Turk xalıqları shejireleri' úlken tájiriybeler tiykarında payda bolǵan ilimiy miynet. Bul kitap toǵız baptan ibarat bolıp, birinshi bap - tap Adam Atadan Mońǵol xanǵa shekem; ekinshi bap - Monǵolxannan Shınǵısxanǵa shekem; úshinshi bap - Shınǵısxannıń tuwılıwı hám ólimi; tórtinshi bap - Úgedeyxan; besinshi bap - Shıǵatayxan; altınshı bap - Álixan; jetinshi bap - Joshıxan; segizinshi bap - Shaybanıyxan; toǵızınshı bap - Shaybanıxannıń Xorezmde patshalıq etken áwladlarına baǵıshlanǵan. Hár bapta sóz etilgen xanlardıń tek ózleri ǵana emes, bálki olardıń áwladlarınıń tajı, taxt saltanatların sóz etken.
Álbette Ábilǵazıdan burında mońǵollar tariyxı haqqında tariyxıy shıǵarmalar jazǵan alımlar bar. Máselen Rashidaddin, Mırza Uluǵbek hám basqalar. Lekin bul shıǵarmalardıń kópshiligi parsı tilinde jazılǵan bolıp, túrk xalıqları hám patshaları haqqında arnawlı pikir bildirmegen. Al Ábilǵazı bolsa mońǵollar tariyxın jazıw menen birge túrkiy xalıqlardıń kelip shıǵıw tariyxında óz aldına maqset etip qoyǵan. Onın ústine túrk tilinde jazılǵan. Sol jaǵınan qaraǵanda bul shıǵarmanıń túrkiy xalıqlar tariyxın úyreniw jolındaǵı ornı bólek.
Ábilǵazınıń bunnan tısqarı 'Túrkmenler shejiresi' - dep atalǵanda belgili miyneti de bar.