Orta Aziya
 | Bul maqalada ishki siltemeler qollanılamaǵan yamasa júdá kem qollanılǵan. |
Orta Aziya — Evraziya materiginin' ortasında, batısda Kaspiy ten'izi qırg'aqlarınan shıg'ısda Qıtay shegarasına shekem, arqada batıs Sibir tegisliginen, qublada Nishapur, Safedkoh ha'm Hindukush tawlarına shekem sozılgan iri tabiyiy geografik u'lke.
u'lkenin' batıs shegarası Elburs tawının' 54° 15’ sh. Jag'ınan baslanıb, Kaspiy ten'izinin' shıg'ıs qırg'ag'ı arqalı Mangishlaq qoltıg'ına shekem, onnan Usturtdin' arqa-batıs shinki boylap, Dongıztaw, shogray platosı, ha'm Mugaljar tawları shıg'ıs etegi arqalı o'tip, 58° sh.u. ha'm 48° km.ge barg'annan keyin arqag'a burıladı ha'm Jetiqara qalasına shekem, odan keyin Qostanay qalası arqalı Atırawg'a shekem baradı. Sóytip Qazaqstan pa's tawlarının' arqa shegarası boylap shıg'ıs ha'm qubla. shıg'ıs tarepke sozılıp, Qazaqstan — XXR shegarasına birlesedi. Shıg'ıs shegara bolsa Savr, Shıg'ıs Jung'ariya, Baraxoro, Iren — Xabirga, Qarat, Halıqtaw dizbegleri suwayırg'ıshları, Xontangri taw tu'bin, Qaqshal, Atbashi dizbegleri suwayırg'ıshları arqalı o'tip, Ferg'ana dizbegine kelib birlesedi, keyin Alay dizbeginin' shıg'ıs shekesi ha'm Sarıqol dizbegi boylap o'tip, Hindukush tawlarına birlesedi. Bul jerde, Muztawdan baslap batısda qubla shegara baslanadı ha'm Hindukush, Safedkoh, Nishapur dizbegleri boylap o'tip, Elburs tawı arqalı Kaspiy ten'izinin' qubla-shıg'ıs sheke jag'asına kelip birlesedi. Orta Aziya. Iri geosistema bolıp (mayd. 3300 min' km2) Qazaqstannın' u'lken bo'legin, Ózbekstan, Qırg'ızıstan, Tájikstan, Túrkmenstan, ha'mde Awǵanstan ha'm Irannın' Amiwdaryag'a qaraslı bo'legin o'z ishine aladı. Orta Aziyanın' qon'sı tabiyiy u'lkelerden parqlantırıp turiwshi o'zine tán bir qansha belgileri bar. Bular: 1) Evraziya materiginde tutqan ornının' o'zine tánligi, yag'niy materikdin' ishinde, okeanlardan uzaqta jaylasqanlıg'ı; 2) u'lkenin' bul jerdegi tiykarg'ı ag'ımının' sırtqı ten'iz, okeanlarg'a shıg'ıp keta almaslıg'ı ha'm u'lkenin' eroziya bazası esaplang'an Kaspiy, Aral, Balxash, Issiqko'l usag'an ishki ko'llergequyılıwı; 3) Jer juzesinin' o'zineqaslıg'ı, yag'niy u'lkenin' arqa-batıs u'lken bo'legi tekisliklerden ibaratlıg'ı, shıg'ıs ha'm qubla jag'ı tawliqlardan ibaratlıģı; 4) tabiyiy sharayatında ishki ayırmashılıqtın' u'lkenligi, yag'niy tabiyatdin' ba'rshe komponentleri u'lkenin' tu'rli bo'leklerinde keskin parq qılıwı; 5) o'zine tán gorizontal tabiyiy zonalardın' barlıg'ı ha'm olarg'a mas balentlik kontinentlerinin' rawajlang'anlıg'ıdir. Bul u'lkede o'simliksiz ko'shpe qumlar, ótiw qıyın bolg'an seksewilzar tog'aylar, eginzar ha'm bag'lardan ibarat owazislerdi ko'riw mu'mkin; 6) ekologik sharayatg'a ko're ha'm berk u'lke, bul tabiyatdan paydalanıwda abaylılıqtı talap etedi.