Awǵanstan

Awǵanstan, Awǵanstan islam ámirligi (2021-jil 15-avgustqa shekem Awǵanstan islam respublikası) — Qubla-batıs Aziyanıń eń shetki shıǵıs bóliminde jaylasqan mámleket. Geografiyalıq ornı boyınsha Jaqın Shıǵıs mámleketleri qatarına da kirgiziledi. Maydanı 652,2 mıń km2. Xalqı 32 mln. 225 mıń 560 adam (2019-jılı). Paytaxtı — Qabul qalası. Awǵanstan hákimshilik-aymaqlıq dúzilisine qaray 34 wálayatqa bólinedi. Iran, Pakistan, Qıtay, Tájikstan, Túrkmenstan, Ózbekstan menen shegaralas. Awǵanstan menen Ózbekstan arasındaǵı shegaranıń uzınlıǵı — 137 km. Sonday-aq, Awǵanstannıń jetiskenlik táreplerinen biri, qarakól terisin tayarlaw boyınsha dúnyada 1-orında turadı.

Tábiyatı

Awǵanstan aymaǵınıń 4/5 bólimin tawlar hám tegis tawlıqlar iyelegen. Arqa-batısta Paropamiz, Safedkóh, Bandi Túrkstan, Arqa-shıǵısta Hindikush taw dizbekleri, tiykarınan, keńlik boylap baǵıtlanǵan. Orayınıń tiykarǵı bólimin Hazarajat hám Ǵazni-Qandahar tegis tawlıqları iyelegen bolıp, olarǵa batıs hám qubla táreplerden basqa tawlıqlardıń dizbekleri qosılıp ketken (Bandi Bayan, Chixilabadalon, Zang dizbegi, Kóhi Xurd, Mazar hám basqalar). Mámleket aymaǵınıń qubla hám qubla-batıs bólimleri biyik tegisliklerden ibarat bolıp, olarda Registan hám Garmsir qumlı hám tas-gilli Dashti Morgo shólleri jaylasqan. Batıqlarda kóller hám duzlaqlar bar (Sabari, Puzak, Gaudi-Zira hám basqalar). Awǵanstannıń qubla-shıǵıs shegarası boylap Sulayman tawlarınıń batıs dizbekleri sozılǵan. Awǵanstanda paydalı qazılmalar az úyrenilgenine qaramastan, ol jerde tas kómir (Ish pushta, Karkar, Darayi Suf, Karux hám basqa kánler), tábiyiy gaz (Xoja gúrtek), temir rudası (Palangsor), xrom rudası (Shadal ketkay), altın (Argandab, Sanglech, Nuraba), berilliy (Darayi-Pesh, Darayi-Nur), qorǵasın-cink (Farinjol, Mirzaka), mis rudası (Jigdalay), as hám tas duzları, kúkirt hám qımbat bahalı tas kánleri bar. Hirat hám Bomiyon wálayatlarında mineral suw bulaqları ashılǵan. Awǵanstan aymaǵınıń úlken bólimi qurǵaq subtropikalıq klimat poyasında jaylasqan bolıp, klimatı kontinental. Jazı ıssı hám qurǵaq (iyuldıń ortasha temperaturası tegisliklerde 32-35°C, tawlarda 10-14°C), adam jıllı, tawlarda suwıq (yanvardıń ortasha temperaturası tegisliklerde 0° tan 8 °C qa shekem; — 30 °C suwıqlar da baqlanadı, tawlarda 0°C tan tómen, suwıqlı kúnler kóp boladı). Jıllıq jawın muǵdarı arqa aymaqlarda 170-280 mm, shól aymaqlarında 40-50 mm, taw janbawırlarında 800 mm ge shekem baradı. Iri dáryaları — Ámiwdárya hám onıń tarmaǵı — Panj hám de Xilmand, Farraxrud, Gerirud, Murǵab hám basqa da Qabul dáryası Hind okeanı basseynine quyıladı. Dáryalardıń suwlarınan jasalma suwǵarıwda hám de elektr energiyasın payda etiwde paydalanıladı. Mámlekettiń suwǵarılgan diyqanshılıq aymaqlarında boz hám toyǵın boz topıraqlar hám de sur-qońır topıraqlar tarqalǵan. Kópshilik bólimin qumlı topıraq iyelegen. Tiykarınan shól hám dala ósimlikleri ósedi. Arqa-shıǵıs hám shıǵıs bólimlerindegi tawlarda keń japıraqlı (2000-2400 m biyiklikte) hám de iyne japıraqlı (3300-3400 m ge shekemgi biyiklikte) toǵaylar bar. Awǵanstanda jabayı haywanlardan qasqır, sırtlan, túlki, qaplan, ayıw, jeyran hám basqalar ushıraydı.

Xalqı

Arqa Awǵanstanda ayırım wálayatlarda ózbekler keń tarqalgan bolıp, olar házirge shekem ózbek tilinde sóylesedi. Bunday qala hám wálayatlarga mısal:

• Samangan;
• Shibirǵan;
• Mozori-Sharif;
• Maymana;
• Qundız.

Awǵanstan — kóp milletli mámleket. Onda hár qıylı til toparına kiretuǵın 30 dan aslam millet hám xalıq jasaydı. Xalıqtıń derlik yarımı awǵan (pushtun) lar (8 mln. nan artıq adam). Tájikler (4,5 mln.), ózbekler (3 mln. ǵa jaqın), hazoralar (1,5 mln. nan artıq), túrkmenler, qırǵızlar, shoraymaqlar, balujlar da bar. Ózbekler tiykarınan Juzjan, Balx, Foryab, Kunduz, Taxor, Samangon, Hirot hám biraz Baǵlan wálayatlarında jasaydı. Qalalarda az jaylasqan. Mozori-Sharif, Shibirǵan, Maymana, Aybek, Toluqan, Qunduz hám Tasqorǵan qalalarında xalıqtıń kópshiligin quraydı. Xalıqtıń ortasha tıǵızlıǵı 1 km2 ge derlik 30 adam. Mámleketlik tili — pushtu hám dariyil. Xalıqtıń 85% i islam dininiń sunniylik hám 15% shialıq baǵdarlarına tiyisli. Xalıqtıń 18% i qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Qabul, Mozori Sharif, Kandahar, Hirot, Jalalabad, Qunduz, Baǵlan.

Tariyxı

Házirgi Awǵanstan aymaǵında eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqta bir qansha mayda mámleketler bolgan. Baktriya olardıń eń kúshlisi edi. Olar uzaq ásirler dawamında Ahamaniyler, Salavkiyler, Arab xalifalıǵı, Ǵaznaviyler, Mongollar, Temuriyler, Baburiyler, Safaviyler húkimdarlıǵı astında bolǵan. 1747-jılı Axmedshah Durroniy Xorasan, Seistan, Sind, Balujistan, Panjab, Kashmir hám Balxtı, sonday-aq, Ámiwdáryanıń shep jaǵasındaǵı ayırım aymaqlardı iyelep, birinshi márte ǵárezsiz Awǵanstan mámleketine tiykar saldı. Biraq ol 1818-jılı bir qatar xanlıqlarǵa (Kobul, Qandahor, Hirot hám Peshovar) bólinip ketti. 1825-jılı Qabul hákimi Dosmuhammed awǵan jerlerin bir pútin mámleketke birlestiriwge háreket etti, biraq buǵan Angliyanıń basqınshılıq urısları tosqınlıq etti (1838-1842, 1878-1880-jıllardaǵı urıslar). Angliya Awǵanstandı óz koloniyasına aylandıra almadı, biraq 1879-jılı sırtqı siyasat onıń qadaǵalawına ótti. XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında Awǵanstanda oraylasqan mámleketti qáliplestiriw procesi juwmaqlandı. Birinshi jáhán urısında Awǵanstan ózin biytárep dep járiyaladı. Qolaylı xalıqaralıq shárayattıń payda bolıwı Awǵanstan ámiri Amanulloxanǵa 1919-jıl 28-fevralda Awǵanstandı ǵárezsiz dep járiyalaw imkanın berdi. 1919-1928-jılları Amanullaxan mámlekette artta qalıwshılıqtı saplastırıw hám óndiris qatnasıqların rawajlandırıwǵa qaratılǵan bir qatar reformalardı ámelge asırdı. 1923-jılı Awǵanstannıń birinshi konstituciyası járiyalandı. 1929-jılı Angliya tárepinen shólkemlestirilgen kóterilis nátiyjesinde Amanullaxan taxttan taslandı. Hákimiyattı oppoziciya kúshleriniń basshılarınan biri, Bachai Sako (ámir Habibulla atı menen) iyeledi hám ol barlıq reformalardı biykar etti. Biraq sol jıldıń ózinde Bachai Sako hákimiyatı awdarıp taslandı. Taxtqa otırǵan Nadirshah húkimeti mámleketti jedel rawajlandırıw jolın dawam ettirdi. 1933-jılı taxtqa onıń balası Muhammad Zahirshah otırdı. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde Awǵanstan biytáreplikti saqlap qaldı. Urıstan keyingi jıllarda mámleket sistemasın demokratiyalastırıw, mámlekettiń ekonomikalıq rawajlanıwın jedellestiriw ushin oppoziciyalıq háreket kúsheydi (1947, 1950-1951-jıllardaǵı shıǵıwlar, 1965-1966-jılları Qabul qalasındaǵı demonstraciyalar). 1973-jıl 17-iyulda qan tógilmesten ótkerilgen mámleket awdarıspaǵi nátiyjesinde monarxiya saplastırıldı hám mámleket respublika dep járiyalandı. Tereń reformalar ótkeriwge wáde bergen Muhammed Davud húkimeti óz wádasın orınlamaǵan. Mine usınday sharayatta 1978-jil 27-aprelde jáne mámleket awdarıspaǵi ámelge asırıldı.

Hákimiyatqa Awǵanstan Xalıq demokratiyalıq partiyasınıń basshısı Nurmuhammad Taraqqiy basshılıǵındaǵı kúshler keldi hám mámleket Awǵanstan Demokratiyalıq Respublikası, 1987-jıldan Awǵanstan Respublikası atın aldı. N. Taraqqiy hákimiyatı derlik bir yarım jıldan keyin X. Amin tárepinen awdarıldı, onıń ózi óltirildi. Mámlekette qırǵın baslandı. Biraq X. Amin hákimiyatı da uzaqqa barmadı. Ol 1979-jıl 27-dekabrde awdarıldı hám hákimiyat aldın B. Karmal, 1986-jıldan Najibulla basshılıǵındaǵı Awǵanstan Xalıq demokratiyalıq partiyası hám Revolyuciyalıq keńes qolına ótti. 1978-jıl aprel awdarıspaǵınan keyin Awǵanstan Xalıq demokratiyalıq partiyası bar shárayattı esapqa almay ámelge asıra baslaǵan reformalar awǵanlardıń ásirler dawamında qáliplesken dástúr hám úrp-ádetlerine qarama-qarsı edi. Bul, ásirese, jerge iyelik etiwde hám onnan paydalanıwda, bilimlendiriw sistemasında hám de hayallardıń jámiyette tutqan ornında ayqın kózge taslandı. Sonıń ushın da reformalardıń kópshiligi xalıqqa tereń narazılıq tuwǵıza basladı. Bul bolsa mámlekettegi hám de Pakistan hám Irannan baspana tawǵan awǵan oppoziciyalıq kúshlerine payda boldı. Keyin ala Awǵanstan Xalıq demokratiyalıq partiyası joqarıdaǵı qátelerdi dúzetiwge háreket etti. Biraq waqıt qoldan bay berilgen, mámleket ishindegi kelispewshilikler tereńlesken edi. Mine, usınday shárayatta Awǵanstan húkimetin qollap-quwatlap kiyatırǵan, sonday-aq, óziniń sırtqı siyasatın kommunistlik ideologiya dúnya júzi boylap jayıw arqalı tásir sheńberin keńeytiw tiykarında qurǵan SSSR áskerleriniń 1979-jıl 25-dekabr Awǵanstanǵa kirgiziliwi dúnyadaǵı barlıq rawajlanıwshı xalıqlar tárepinen keskin qaraladı. Kóp jıllıq uris mámleketke 20 mlrd. dollar ziyan jetkerdi. 1 mln. awǵan qaytıs boldı, 4 mln. adam sırt elge bas tartıp ketti. 1989-jılı fevralda burınǵı sovet áskerleri Awǵanstannan alıp shıǵıldı. 1992-jılı aprelde Najibulla hákimiyatı awdarıldı. Islam kúshleri hákimiyattı qolǵa aldı.

Usı jıldan mámleket Awǵanstan Islam Mámleketi dep atala basladı. Burınǵı sovet áskerleri Awǵanstannan shıǵıp ketkennen keyin de mámleket júdá zárúr bolǵan siyasiy tınıshlıq hám ekonomikalıq qayta qurıw dáwirine óte almadı. Mámlekette ishki puqaralar urısı baslanıp, ol sovet basqınshılarınan da úlkenirek wayran etiwdi alıp keldi. "Taliban" háreketiniń óz-ara gúreske qosılıwı Awǵanstanda jańa jaǵdaydı júzege keltirdi. Bul hárekettiń áskeriy kúshleri 1994-jıldıń gúzinde dáslepki tabısqa eristi. 1996-jıl 27-sentyabrde olar Qabuldı iyelep, prezident B. Rabbaniy hám G. Hikmatyor húkimetleri awdarılıp, mámlekette shárayat nızam-qaǵıydalarına tiykarlanǵan "shın islam basqarıwı" engizilgenligin bildirdi. B. Rabbaniy menen Hikmatyor húkimeti Mazari Sharifqa barıp ornalasıp aldı. 1996-jıl 27-sentyabrde Awǵanstannıń burınǵı prezidenti M. Najibulla sudlanbastan óltirildi. 1996-jıl 10-oktyabrde mámlekettiń arqasında talibanlarǵa qarsı koaliciya dúzildi. Xinjon qalasında áskeriy basshılar — Awǵanstan R. Dostum, Awǵanstan Sh. Masud, Awǵanstan K. Xaliliy áskeriy awqam haqqında pitimge qol qoydı hám Joqarı qorǵaw keńesi (JQK) dúzdi. OMK arqadaǵı 9 wálayattıń ózine tán húkimeti bolıp, onıń rezidenciyası Mozori Sharif edi. Bul húkimet burınǵı barlıq mámleketlik strukturalar jumıs isleytuǵının, sırt ellerdegi diplomatiyalıq hám konsullıq wákilxanaları Awǵanstannıń máplerin qorǵaytuǵının málim etti. 1997-jıl iyun ayında OMK tarqatılıp, onıń ornına Awǵanstan Birlesken islam qutqarıw frontı dúzildi. Front talibanlar menen sóylesiw ótkeriwge tayar ekenin bildirdi. 1997-jıl oktyabrde "Taliban" háreketi mámlekettiń atı Awǵanstan ámirligi dep ózgertilgenin rásmiy járiyaladı. 1999-jıldıń aqırında talibanlar mámleket aymaǵınıń 80% ten aslamın basqarǵan edi. Talibanlar hákimshiligin 3 mámleket: Pakistan, Saudiya Arabstanı hám Birlesken Arab Ámirlikleri tán alǵan. Jáhán jámiyetshiligi prezident B. Rabbaniy basshılıǵındaǵı Awǵanstan hákimiyatın elege shekem birden-bir nızamlı húkimet dep tán aladı. BMSh da B. Rabbaniy húkimetinen wákil qatnasadı. Ekonomikalıq báseki hám etnikalıq kelispewshilik sıyaqlı faktorlar da Awǵanstandaǵı hár qıylı jámáát hám qáwimler arasındaǵı qarama-qarsılıqlardı tereńlestirdi. Sońǵı 20 jıl ishinde bolıp ótken waqıyalar Awǵanstanda kúsh penen hesh nársege erisip bolmaytuǵının, tek ǵana óz-ara kelisim nátiyjesinde tınıshlıqqa erisiw hám mámlekettegi barlıq siyasiy kúshlerdi qanaatlandıratuǵın hákimiyat ornatıw múmkin ekenligin kórsetti.

Awǵanstannıń jaqın qońsılarınan bolǵan Ózbekstan mine, usılardı esapqa alıp, Awǵanstan mashqalasın tınısh sheshiwge umtılıp keldi. Ózbekstan Respublikası prezidenti Islam Karimov 1993-jılı BMSh Bas Assambleyasınıń 48-sessiyasında bul mámlekettegi quramalı jaǵdayǵa jáhán jámiyetshiliginiń itibarın qaratqan, 1995-jılı 50-sessiyada bul mashqalanı saplastırıw boyınsha usınısların bayan etken. 1997-jıl Ózbekstan Respublikası prezidenti Awǵanstanǵa shegaralas 6 mámleket hám AQSH hám Rossiya qatnasıwında sóylesiw ótkeriw baslaması menen shıqtı. Usı baslama ámelge asırılıp, "6+2" toparı shólkemlestirildi. Onıń birinshi ushırasıwı sol jıldıń 16-oktyabrinde Nyu-Yorkta boldı. Aqırında, 1999-jıl 19-iyulda Tashkentte usı topardıń gezektegi ushırasıwı ótkerildi. Onda Iran, Qıtay, Pakistan, Tájikstan, Túrkmenstan, Ózbekstan, sonday-aq, AQSh hám Rossiya wákilleri qatnastı, BMSh qáwenderlik etti. Onda Awǵanstandaǵı kelispewshilik tárepler: "Taliban" háreketi hám Awǵanstan Birlesken fronttıń abıroylı wákilleriniń qatnasıwı úlken waqıya boldı. Ánjuman juwmaǵında "Awǵanstandaǵı kelispewshilikti tınısh jol menen saplastırıwdıń tiykarǵı principleri haqqında" Tashkent Deklaraciyasına qol qoyıldı. Deklaraciya "Taliban" penen Birlesken front arasında hám olar "6+2" toparı aǵzaları arasında tikkeley sóylesiwdi jolǵa qoyıwǵa tiykar boldı. BMSh Qáwipsizlik Keńesi "6+2" toparınıń Tashkent ushırasıwınıń juwmaqların joqarı bahaladı. Qabıl etilgen Tashkent deklaraciyası BMSh hújjeti statusın alǵan. Awǵanstan — 1946-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen Awǵanstan ortasında diplomatiyalıq qatnasıqlar 1992-jıl oktyabrde ornatılǵan.

Tiykarǵı siyasiy partiyaları hám shólkemleri

• Awǵanstan islam jámiyeti (Basshısı — Burxaniddin Rabbaniy);
• Awǵanstan islam partiyası (Basshısı — Gulbiddin Hikmatyor);
• "Taliban" háreketi (Basshısı — Molla Muhammed Omar);
• Awǵanstan Milliy islam háreketi (Basshısı — Abdul Rashid Dostum);
• Awǵanstan milliy qutqarıw frontı (Basshısı — Sibǵatulloh Mujaddadiy);
• Awǵanstan azatlıq islam háreketi (Basshısı — Abdu Rasul Sayyaf);
• Awǵanstan milliy islam frontı (Basshısı — Sayid Ahmad Giyloniy);
• Awǵanstan islam birligi partiyası (Basshısı — Muxammed Xaliliy).

Biraq házirgi kúnde aytıp ótilgen partiyalardıń kópshiligi Pakistan aymaǵında jaylasqan bolıp, Awǵanstan aymaǵında bolsa "Taliban" háreketi menen Arqa Awqam qalǵan. Arqa Awqam quramına "Awǵanstan islam jámiyeti," "Awǵanstan islam birligi partiyası," "Awǵanstan azatlıq awqamı háreketi partiyası," "Awǵanstan milliy islam háreketi" siyasiy partiyaları hám olarǵa qaraslı kúshler kirgen.

Xojalıǵı

Awǵanstan — agrar mámleket. Onıń xojalıǵı kóp tarmaqlı. Mámlekettiń arqa wálayatlarında, Qabul átiraplarında hám de Qandahar hám Gerat wálayatlarında kapitalistlik óndiris qatnasıqları biraz rawajlanǵan. Awǵanstan ekonomikalıq jaqtan dúnyadaǵı eń artta qalǵan hám kambaǵal mámleketlerden biri. Jalpı milliy ónimniń 4/5 bólegi awıl xojalıǵında jaratıladı. Awǵanstan ekonomikasınıń tiykarın suwǵarılǵan diyqanshılıq hám jaylaw sharwashılıǵı quraydı. Suwǵarıw diyqanshılıq Qundız, Kóksha, Balx, Dáryayı-Safed, Murǵab dáryalarınıń alaplarında rawajlanǵan bolıp, ol jerlerde biyday, arpa, salı, júweri, paxta, kunjut, qant láblebi jetistiriledi. Nangarhar wálayatında salı, júweri menen bir qatarda qant qamısı, citrus miyweleri de jetistiriledi. Baǵ hám júzimzarlardıń tiykargı bólimi Qabul, Hirot, Argandab jáne arqa hám batıs wálayatlardaǵı dárya alaplarına tuwra keledi. Ovosh jetistiriw hám palız jetistiriw keń tarqalǵan. Mámlekette awıl xojalıǵına jaramlı 17 mln. gektar jer bolıp, onın 8 mln. gektarı egislik jerler bolıp tabıladı. Suwǵarılatuǵın jerler 2,5 mln. gektardı quraydı. Ǵálleniń jalpı ónimi 4-5 mln. tonna bolıp, onıń derlik yarımı biyday, 1/6 bólimi arpa. Paxta (jılına 200 mıń tonna), ovosh hám palız eginleri (jılına 200 mıń tonna), júzim (jılına 500 mıń tonna), miywe, zaytun (jılına 150 mıń tonna) jetistiriledi. Shárwashılıqta qoyshılıq tiykarǵı orındı iyeleydi. Qoylardıń 1/4 bólegi qarakól qoylarınan ibarat. Eshki, jılqıshılıq, túye jetistiriw de rawajlanǵan. Qusshılıq da bar. Suwǵarma diyqanshılıq aymaqlarında pilleshilik rawajlanǵan. Mámlekette 3 mln. ǵa shamalas adam kóshpeli turmıs penen jasaydı.

Sanaatı

Sanaat tiykarınan jergilikli shiyki zatqa tiykarlanıp, xalıqtıń kúndelikli talapların qanaatlandırıwǵa baǵdarlanǵan jeńil hám azıq-awqat sanaatı qurılǵan. Elektr energiyası Mazar-Shariftegi quwatlılıǵı 36 mıń kVt bolǵan, Qabul, Gúlbáhár, Qandahar, Gerat hám Baǵlandaǵı quwatlılıǵı 2 mıń kVt bolǵan ıssılıq elektr stanciyalarında islep shıǵarıladı. Qabul dáryasında GES kaskadı (hár biri 100 mıń kVtlı úsh hám 15 mıń kVtlı birewi) bar, qublasında Hilmand dáryasında (100 mıń kVtqa shekem bolgan), onıń aǵzası Argandabta 15 mıń kVtlı, Qundız dáryasında 15 mıń kVtlı "Puli-Xumri" elektr stanciyaları qurılǵan. Arqadaǵı sanaat (gaz, neft, kómir, tas duzı hám basqalar) kárxanaları 1997-jıldıń ortalarına shekem ónim islep shıqtı. Qabulda metall sanaatı, agashtı qayta islew, qurılıs materialları, iyirilgen gezleme, bılǵarı ayaq kiyim kárxanaları, Mozori Sharifta azot tóginleri zavodı, toqımashılıq kárxanası, Puli-Xumrida cement zavodı, toqımashılıq kárxanası, Jalalabad, Balx, Kandaharda jún gezleme fabrikası, Aqshada bılǵarı ayaq kiyim kárxanası bar. Azıq-awqat sanaatı kárxanaları derlik barlıq qalalarda jaylasqan. Sanaat orayları — Qabul, Mozori Sharif, Qandahor, Hirot. Awǵanstanda gilem toqıw jaqsı rawajlangan. Balx, Jauzjan, Faryab, Badxiz, Hirot, Farroh wálayatlarında qolda gilem toqıladı. Awǵanstan sırtqa ızǵar hám qurǵaq miyweler, teri hám bılǵarı, qarakól, paxta, jún, gilem, maylı tuqımlar, shıpalı shópler, tábiyiy gaz shıǵaradı. Sırttan hár qıylı mashina hám úskeneler, neft ónimleri, shinalar, toqımashılıq tovarları, dári-dármaq, temeki, qumsheker, shay, biyday, tayar kiyimler alıp keledi.

Transportı

Temir jol transportı rawajlanbaǵan (bunnan uzınlıǵı 11 km bolgan Kushka-Torgundi temir jolı buǵan kirmeydi). Tiykarǵı transport túri — avtomobil transportı. Avtomobil jollarınıń ulıwma uzınlıǵı 20 mıń km bolıp, onıń 3 mıń km asfaltlanǵan. Transport quralı sıpatında at-eshek hám túyelerden keń paydalanıladı. Qabul hám Qandahor qalalarında xalıqaralıq aeroportlar bar. Pul birligi — Afgani.

Bilimlendiriw, baspasóz, medicinalıq xızmet hám ishki turmısqa tiyisli basqa da tarawlarǵa sońǵı jıllardaǵı urıs sezilerli tásir kórsetken. Sonıń ushın házirgi kúnde bul tarawlarǵa baylanıslı birde-bir maǵlıwmat joq.

Ádebiyatı

Awǵanstan ádebiyatınıń rawajlanıwında pushtu hám parsı-qabulıy tilindegi xalıq awızeki dóretiwshiliginiń tásiri úlken. X-XV ásirler klassikalıq ádebiyatınıń wákilleri Rudakiy, Firdawsiy, Saadiy hám basqa da shayırlardıń dóretiwshiligin Iran, Awǵanstan, Tájikstan xalıqları ózleriniń uliwma ádebiy miyrası dep esaplaydı. XV ásirde jasap dóretiwshilik etken Boyazid Ansoriy saj (qosıqlı proza) usılındaǵı dóretpelerinde diniy-filosofiyalıq, sociallıq pikirlerin bayan etti. Onıń izbasarları, "Ravshanıy shayırlar" atı menen belgili bolǵan Davlat Lohoniy, Molla Arzaniy, Mirzaxan Ansoriyler XVII ásirde Awǵanstan ádebiyatında sociallıq hám demokratiyalıq umtılıslardı úgit-násiyatladı. XVII-XVIII ásirlerde Xushxalxan Xattak, Abdurahman Raxmanbaba, Abdulhamid, Abdulqodirxan Xattak, Kozimxan Shayda, Pirmuhammed Kokar, Axmedshax Durroniy sıyaqlı ullı shayırlar jetisip shıqtı hám Awǵanstan ádebiyatınıń rawajlanıwında ónimli dáwir baslandı. Awǵanstan ádebiyatına parsı-tájik hám ózbek jazıwshılarınan Omar Hayyam, Hafiz, Jámiy, Hisraw Dehlaviy, Alisher Nawayı, Bedil dóretiwshiligi nátiyjeli tásir kórsetti. XIX ásirde awǵanlardıń inglis basqınshılarına qarsı qaharmanlıq gúresleri Gip Sahib, Nuriddin, Hamid Kashmiriy sıyaqlı jazıwshılar dóretiwshiliginde sáwlelendirilgen. Mahmud Tarziy XX ásir baslarında belgili aǵartıwshı bolǵan. Sol waqitta Salih Muhammed, Ǵulam Muhiddin Afǵaniy hám basqa da áhmiyetli sociallıq mashqalalar haqqında jazǵan. XIX ásirdiń aqırı — XX ásir baslarında Peshovarda prozashılıq rawajlana basladı. Mavlaviy Ahmad awǵan ádebiyatında gúrriń jazıwshılıqqa tiykar salıwshılardan biri boladı. Ol pushtu tilinde "Adamxan hám Durxaniy" ertegi tiykarında qıssa hám "Awǵan gáziynesi" gúrrińler toplamın jazdı. Axmedshah Rizwaniy qosıq hám gúrrińler dóretken. Awǵanstan ǵárezsizlikke eriskennen keyin (1919), ádebiyatta aǵartıwshılıq teması ústem boldı, watansúyiwshilik ruwxındaǵı shıǵarmalar dúnyaga keldi. Hár túrli ádebiy usıl hám baǵdarlar bir-biri menen qosılıp bardı. 1937-jılı Qabuldaǵı "Anjumane ádebiy," Qandahárdegi "Pushtu" jámiyetleriniń birlesiwi nátiyjesinde "Pashtu tolina" (Awǵan akademiyası) dúzildi. Akademiya ilimpazları pushtu tilindegi ádebiyat hám kórkem ónerdi rawajlandırıw menen shuǵıllandı. Ekinshi jáhán urısınan keyin dúzilgen "Bedár jaslar" shólkemi aǵzaları baspasózde hám ádebiy shıǵarmalarda jámiyette úlken ózgerisler islew hám mámleketti awır ekonomikalıq awhaldan shıǵarıw talapların alǵa súrdi. Awǵanstannıń belgili jazıwshıları: Abdurauf Benavo, Gul Pocho Ulfat, Nurmuhammed Taraqqiy, Ǵulam Hasan Sofiy, Qiyomiddin Xodim, Sadikulla Rishgin, Abdulhaq Betob, Xalilulla Xaliliyil.

Arxitektura hám súwretlew óneri

Awǵanstan aymaǵında eramızǵa shekemgi 4-3 mıń jıllıqlarda qurılǵan Mundigak mákan jayınıń qaldıqları saqlanıp qalǵan. Grek-Baktriya patshalıǵı dáwiri arxitekturası hám kórkem ónerinde ellinizm tásiri seziledi. Baktriya janında, Bomiyan dáryası oypatında I-VIII ásirlerge tiyisli budda ibadatxanaları, piramida hám estelikleri saqlanıp qalǵan. Bomiyan kompleksiniń eń itibarlı bólimi Buddanıń jartasta islengen úlken háykelleri bolıp esaplanadı. Bul dáwirde zergerlik, shiyshe hám metalldan kórkem buyımlar islew de rawajlandı. Awǵanstan orta ásirler arxitekturası hám kórkem ónerinde Iran hám de Túrkstan arxitekturası hám kórkem óneri menen uqsaslıqlar kóp. Ǵaznawiyler dáwirindegi (977-1186) sawlatlı imaratlarda aywanlar, peshtoqlar payda boldı. Qorǵan qalalar, sawlatlı saraylar, meshitler, maqbaralar qurıldı. XII ásir arxitekturalıq esteliklerinen Ǵazna átirapındaǵı minaralar ayrıqsha áhmiyetke iye. Jom awılı janındaǵı minaranıń ullılıǵı, sáykesligi, ondaǵı názik naǵıstı arxitekturanıń dúrdanası dewge boladı. Temuriyler húkimdarlıǵı dáwirinde qurılıs jumısları háwij aldı. Qalalar qurıw sheńberiniń keńligi, imaratlardıń sawlatlı formaları, olardıń ázizligi — bul dáwir arxitekturası hám kórkem óneriniń tiykarǵı ózgesheligi. Hiratta úlken qurılıs jumısları alıp barıldı. Jome meshiti tiklendi, qala átirapında baǵlar, saraylar qurıldı. Meshit, medirese, maqbara, minara hám basqalardan ibarat kórkem Musallo kompleksi dúzildi.

Balxtaǵı Xoja Abu Nasr Porso maqbarası (XV ásir) belgili. XI-XV ásirlerde ámeliy-kórkem bezew óneri rawajlandı. Metall, aǵash oymashılıǵı, gúlalshılıq, gilem toqıw keń rawajlandı. Hirot, Qandaharda islengen patnis, latan, gúze, shamdón, qálemdan, qural-jaraq, er-júwenler kórkem hám názik. Hirattıń gilemleri óziniń kóp reńli geometriyalıq hám ósimlik tárizli naǵısları menen belgili. Bul jerde miniatyura kórkem óneri júdá rawajlandı. Shahruh hám onıń balası Baysunǵur qáwenderligindegi kitapxanada Firdawsiydiń "Shahnama," Nizamiydiń "Xamsa," Saidiydiń "Bostan" sıyaqlı klassikalıq shıǵarmaların Túrkstan hám Irannan keltirilgen xatkerler kóshirgen, xudojnikler bezetken. Gerat miniatyura mektebi súwretleri kórkemligi, názikligi, reńliligi hám sheberlik penen dúzilgen kompoziciyalıq qurılısı menen ajıralıp turadı. Hiratta Mirak Naqqosh (Bekzadtıń ustazı), Bekzad sıyaqlı belgili xudojnikler dóretiwshilik etti. XVI ásir estelikleri arasında Babur mavzoleyi dıqqatqa ılayıq. XVIII ásir esteliklerinen Axmedshah Durroniy maqbarası belgili. Milliy kórkem ónerdiń rawajlanıwında 1921-jılı Qabulda shólkemlestirilgen súwretlew, ámeliy kórkem óner hám ónermentshilik mektebi úlken rol oynadı. Abdulǵafur Breshna hám onıń shákirtleri, Ǵawsiddin, Xayr Muxammed, Vafo hám basqa da dóretiwshiliginde peyzaj, jergilikli azatlıq gúresiniń tariyxınan alınǵan waqıyalar, xalıq turmısın kórsetiwshi kórinisler úlken orın iyeleydi. Portret xudojnigi Xumayun Etimodiydiń dóretiwshiliginde kóbirek orta ásir miniatyurası orın alǵan. Awǵan xalqınıń ámeliy kórkem óneri dástúrleri de saqlanıp qalmaqta.

Teatr

X-XII ásirlerde Ǵaznawiy shahlar sarayında ǵalabalıq tamashalar qoyıw dástúrge aylanǵan edi. Xalıq arasında ayıw oyınshılar, maymıl oyınshılar hám quwırshaq oyınshılar tamasha kórsetip kelgen. Awǵanstan ǵárezsizlikke eriskennen keyin, háwesker teatr truppaları payda boldı, keyinirek Qabulda Evropa tipindegi birinshi teatr ashıldı. Ishki siyasiy qarama-qarsılıqtıń kúsheyiwi nátiyjesinde 1920-jıllardıń aqırında teatr jabıldı. 1941-jılı xalıq tamashaları basqarması shólkemlestirildi. Kóshpeli truppalar tiykarında "Poxini nindore" (40-jıllardıń ortalarında) hám "Di Kabul nindore" (1947) kóriniske keldi. Qabul teatrları tariyxıy temada Awǵanstan Karimiydiń "Watanǵa sadıqlıq," Y. Kuxzadanıń "Axmedshax baba," zamanagóy temada Awǵanstan Breshnanıń "Salıqshı," G. M. Ayyubiydiń "Belgisiz ádet qurbanları," Awǵanstan Benovanıń "Mekteples doslar." Awǵanstan Ixlastıń "Akramxan hám Lalixan," R. Latifiydiń "Gúmis shamdonlar" shıǵarmaların saxnalastırdı. Awǵan xalqı arasınan M. Awǵanstan Ravnaq, Besad, Isir, Mash'al, Habiba, Jayla, Rano sıyaqlı aktyorlar jetisip shıqtı. 1956-jılı Qabulda teatr mektebi ashıldı.

Muzıka

Awǵanstan muzıkası ráńbáreń namalarǵa bay. Xalıq muzıkasında bir dawıslı, báyt qosıqlar keń tarqalǵan; sharbayt, ǵázel sıyaqlı dástúriy hám jańa túrdegi janrlar bar. Awǵan hám qashqar rubabları, dilrabo, dilnavoz hám tanbur sıyaqlı tarlı sazlar kóp. Kórkem óner ǵayratkerlerinen sazende-qosıqshı Usta Ǵulam Xusayn hám Usta Mamad Omar, shayır, qosıqshı-kompozitor Hafizulla Hiyal hám Jamil Zalond, Salim Sarmast hám Faqir Nangalay sıyaqlı kompozitor-mehtarlar, Xadicha Parvin, Hamida Ruxshona, Qubra Jilo, Abdurayim Sarbon, Abduvahob Mamadiy, Sora Zalond sıyaqlı qosıqshılardıń atı kóp mámleketlerde belgili. 1965-jılı mámlekette birinshi muzıka mektebi ashıldı. Qabuldaǵı Akademiya birinshi awǵan qosıqları toplamın ("Pashtani sandiri") basıp shıǵardı. Ózbekstan kórkem óner sheberleri Awǵanstanda, awǵan artistleri (Usto Ǵulam Xusayn, Hafizulla Xiyal) Ózbekstanda kóp márte gastrollarda bolǵan. Mámlekettiń belgili muzıkashıları arasında Qasım Awǵan, Muxammeddin Zayxeya hám basqalar bar 2021-jılı mart ayında Awǵanstan bilimlendiriw ministrligi tárepinen 12 jastan úlken bolǵan qızlarǵa er adamlardıń aldında qosıq aytıw qadaǵan etildi.