Yemen

Yemen Respublikası arabsha ٱلْجُمْهُورِيَّةُ ٱلْيَمَنِيَّةُ al-Jumhūriyyatu l-Yamaniyyatu (rásmiy) al-Jumhūriyyah l-Yamaniyyah (nárásmiy)
Bayraq Gerb
Uranı: ٱللَّهُ، ثُمَّ ٱلْوَطَنُ، ٱلثَوْرَةُ، ٱلْوَحْدَةُ (Allāhu, thumma l-Waṭanu, ath-Thawratu, al-Waḥdatu) («Quday, sońınan watan, revolyuciya, birlik»)
Gimni: الجمهورية المتحدة (al-Jumhūriyyatu l-Muttaḥidatu) «Birlesken Yemen»
Yemenniń oraylıq húkimet qol astındaǵı (qoyıw jasıl) hám húkimet kontrolınan tıs aymaǵı (aqshıl jasıl)
Statusı	Yemen puqaralıq urısı Prezidentlik basqarıw keńesi BMSh tárepinen tán alınǵan uyım
Paytaxtı	Sana (de-yure) 15°20′54″N 44°12′23″E Aden (de-fakto)
Iri qalaları	Sana, Aden, Xodeyda, Taiz, Ibb
Rásmiy tilleri	arab
Etnikalıq quramı (2000)	92.8% arab 3.7% somalili 3.5% basqalar
Diniy quramı	~99.1% islam (rásmiy) ~0.9% basqalar
Etnoxoronim	yemenli
Basqarıw forması	bólshekleniw jaǵdayındaǵı prezidentlik respublika
• Prezidentlik basqarıw keńesi baslıǵı	Rishad al-Alimi
• Premyer-ministr	Axmad Avad bin Mubarak
Nızam shıǵarıwshı organ	Parlament
• Joqarǵı palata	Konsultativlik Keńes
• Tómengi palata	Wákiller palatası
Dúziliw tariyxı
• Yemen Korolligi	30-oktyabr 1918-jıl
• Arqa Yemen dúziliwi	26-sentyabr 1962-jıl
• Qubla Yemen ǵárezsizligi	30-noyabr 1967-jıl
• Yemenniń birlesiwi	22-may 1990-jıl
• Házirgi konstituciya	16-may 1991-jıl
• Puqaralıq urıs baslanıwı	16-sentyabr 2014-jıl
Maydanı
• Ulıwma	530,000 km2 (49-orın)
• Suw (%)	shamalı
Xalıq sanı
• 2023-jıl (shama)	34,449,825 ▲ (48-orın)
• Xalıq tıǵızlıǵı	65.0 adam/km2 (152-orın)
JIÓ (SAUP)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $69.963 billion (109-orın)
• Jan basına	▲ $2,053 (180-orın)
JIÓ (nominal)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▼ $21.045 billion (123-orın)
• Jan basına	▼ $617 (184-orın)
Djini (2014)	36.7 ortasha
IRI (2021)	▼ 0.455 tómen · 183-orın
Pul birligi	rial (YER, ﷼)
Waqıt zonası	UTC+3
Avtomobil háreketi	oń
Telefon prefiksi	+967
ISO kodı	YEM
XOK kodı	YEM
Internet domeni	.ye, اليمن.

Yemen (arabsha : اليمن) yamasa Yemen Respublikası (arabsha : الجمهوريّة اليمنية) — Arabiya yarım atawınıń qubla bólimindegi mámleket. Maydanı 528 mıń km². Xalqı 19,3 mln. adam (2002). Paytaxtı — Sanaa qalası. Basqarıw jaǵınan 19 wálayat (qáwipsizlik) qa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Yemen — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1991-jıl 15-16-mayda qabıl etilgen; 1994 hám 2001-jıllarda ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (1990-jıldan Ali Abdullah Salih; 1978-90-jıllarda Emen Arab Respublikası prezidenti), ol ulıwma jasırın dawıs beriw jolı menen 7 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı deputatlar palatası (1 palatalı parlament), atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Yemen kópshilik bólimi tawlı mámleket esaplanadı; mámleket batısında Yemen tawları jaylasqan (eń biyik noqatı 3600 m — AnNabi-Shoib tawı). Qızıl teńiz hám Adan qoltıǵı jaǵası boylap Tixoma shóli sozılǵan. Shıǵısında Rub ul Xoli shóline tutasıp ketetuǵın onsha biyik bolmaǵan tegis tawlı hám tóbelikler jaylasqan. Qızıl teńiz jaǵaları kem bóleklengen, ayırım orınlarda marjan rifları bar. Yemende as duzı, alebastr, neft, marganec rudası, yarım qımbat bahalı taslar bar. Íqlımı tropikalıq, aymaǵınıń úlken bóliminde qurǵaq ıqlım. Ortasha temperatura yanvarda 20-25°, iyunda 21-32°. Jıllıq jawın 40–1000 mm. Dáryaları jıldıń kóp bóliminde qurıydı. Eń áhmiyetli dáryası — Masila. Topıraqları qızıl gúńgirt, ayırım orınlarda shorl hákler ushıraydı. Tawlardıń kóp bóliminde ósimlik óspeydi; taw janbawırları akaciya, mimoza, oleandr, aloe, fikus ósimlikleri menen oralǵan. Tegisliklerde shól hám shala shól ósimlikleri, oazislerde xurma palması ósedi. Jabayı haywanlardan taw eshki, jabayı eshek (onagr), jırtqıshlardan sırtlan, qasqır, túlki, qashtop bar; gamadril hám pavian maymılı ushıraydı. Jaǵaǵa jaqın suwlarında balıqtıń túrleri kóp.

Xalqı

Xalqınıń kóbisi arablar; sonıń menen birge, efiop, hind, yahudiy, somaliler, pákistanlılar da jasaydı. Rásmiy tili — arab tili. Mámleketlik dini — islam. Qala xalqı 23,5%. Iri qalaları: Sanaa, Adan, Taiz.

Tariyxı

Eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıq aqırı hám 1 mıń jıllıq basında Yemen aymaǵında ayrıqsha qubla arab mádeniyatı qáliplesti. Sol dáwirde Xadramaut, Qataban, Saba, keyinirek Mani mámleketleri payda boldı. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıq ortalarında Saba mámleketiniń abıroyı kóterilip, qońsılas mámleketler oǵan baǵınıńqılı bolıp qaldı. Eramızdıń IV ásir basında Yemenniń barlıq aymaǵı Himyariylar patshalıǵına birlesti. IV-VI ásirlerde Yemende iudaizm hám xristianlıq tarqaldı. VI ásir basında Yemendi efioplar, VI ásir aqırında Sosoniylar basıp aldı. 629-630-jıllarda Yemen Arab xalifalıǵı quramına qosıp alındı. Yemen aymaǵında arab musılman mádeniyatı payda boldı. Islam dini áste-aqırın húkimran dinge aylana basladı. IX ásirde Yemende ǵárezsiz Ziyodiyler mámleketi (paytaxtı Zabid qalası), Yafuriylar mámleketi (paytaxtı Sano qalası) payda boldı. X ásirde Yemen aymaǵınıń bir bólimi shialardıń Zaydiylar islamdaǵı mektepleri tárepdarları qolına ótti. Keyingi dáwirlerde Yemende túrli áwladlar húkimranlıq etti. XVI ásir basında Yemen Osmanlı túrk imperiyası quramına kirdi. XVII ásir basında onda túrklerge qarsı kóterilis kóterilip, Zaydiy imamları basshılıǵında 1633-jıl ǵárezsiz mámleket (imomatlik) dúzildi. XIX ásir basında Yemenge vahhobiylar tez-tez hújim etip turdı, keyinirek Mısır patshası Muhammed Ash áskerleri bastırıp kirdi. 1840-jılǵa shekem Yemen Mısırǵa baǵınıńqılı bolıp qaldı. 1839-jıldan Qubla Yemen (Adan koloniyası hám Adan protektoratları) de Ullı Britaniya óz húkimranlıǵın ornata basladı. XIX ásirdiń 70-jılları basında Arqa Yemende Turkiya húkimranlıǵı tiklendi. XIX ásir aqırı — XX ásir basında Arqa Yemende Turkiya húkimranlıǵına qarsı bir neshe márte kóterilis kóterildi. 1904-11-jıllarda bolıp ótken kóterilisler nátiyjesinde Arqa Yemen tolıq huqıqqa eristi. 1918-jıl ǵárezsiz korollıq dep daǵazalandı. 1962-jıl 26-sentyabrde Sanoda bolǵan revolyuciya nátiyjesinde monarxiya basqarıw principi awdarıp taslandı hám Arqa Yemende Yemen Arab Respublikası dúzilgenligi daǵazalandı. Qubla Yemen xalqınıń inglisler húkimranlıǵına qarsı azatlıq gúresi Arqa Yemendegi azatlıq háreketleriniń tabıslarınan keyin háwij alıp ketti. Ullı Britaniya Adan qalası hám Adan protektoratında óz abıroyın saqlap qalıw maqsetinde 1959-jıl qublasında Arab ámirlikleri federaciyası (1962-jıldan Qubla Arabiya Federaciyası, QAF) n dúzdi. Xalıqtıń kópshiligi JAF qa qarsı gúres alıp bardı. Bul gúres Arqa Yemende Yemen Arab Respublikası dúzilgeninen keyin jáne de kúsheyip ketti. Ǵárezsizlik ushın gúres nátiyjesinde Qubla Yemenniń úlken aymaǵı azatlıq kúshleri qolına ótti. Ullı Britaniya Qubla Yemendi ǵárezsiz dep tán alıwǵa májbúr boldı hám 1967-jıl 30-noyabrde Adannan óz áskerlerin alıp shıǵıp ketti. Sol kúni ǵárezsiz Qubla Yemen Xalıq Respublikası (1970-jıldan Yemen Xalıq Demokratiyalıq Respublikası) dúzilgenligi daǵazalandı. 1990-jıl Yemen Arab Respublikası menen Yemen Xalıq Demokratiyalıq Respublikası qosılıwı nátiyjesinde Yemen Respublikası dúzildi. Biraq mámlekette qubla hám arqalıqlardı ajıratıp taslawǵa bolǵan háreketler saqlanıp qaldı; bul 1994-jıl arqalıqlar jeńisi menen tamamlanǵan iri áskeriy dúgilisiwge de alıp keldi. Yemen — 1947-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetti 1991-jıl 30-dekabrde tán alǵan hám 1996-jıl 21-mayda diplomatiya múnásibetlerin ornatqan. Milliy bayramı — 22 may — Milliy birlik kúni (1990).

Siyasiy partiya hám kásiplik awqamları

Ulıwma xalıq kongressi, 1982-jıl dúzilgen; Yemen socialistlik partiyası, 1978-jıl tiykar salınǵan; Reformalar ushın Yemen birligi, 1990-jıl shólkemlestirilgen. Yemen Respublikası jumısshıları kásiplik awqamları ulıwma federaciyası, 1990-jıl dúzilgen.

Xojalıǵı

Yemen — agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵı 23,9%, kán sanaatı 16,6%, qayta islew sanaatı 10,1% ti quraydı. Awıl xojalıǵınıń tiykarǵı tarmaǵı dıyqanshılıq. Aktiv xalıqtıń 70% ten aslamı awıl xojalıǵında bánt. Ónimi eksport etiletuǵın tiykarǵı ósimligi kofe; xurma óstiriledi. Baǵshılıq (ánjir, erik, mango, anar hám basqalar) hám júzimshilik rawajlanǵan. Texnika hám efir maylı ósimliklerden tropik ósimligi, kunjut, paxta, temeki, dánli eginlerden tarı, arpa, biyday, mákke, palız eginleri egiledi. Mámlekettiń qubla hám qubla-shıǵısındaǵı shól hám shala shólde oazis dıyqanshılıǵı rawajlanǵan (tarı, mıkke, biyday, arpa, kunjut, paxta, kofe, temeki, palız eginleri, kokos hám xurma palması jetistiriledi). Shárwashılıqta qaramal (tiykarınan, zebu), qoy, túye, at, eshek, qus baǵıladı. Mámleket qubla hám qubla-shıǵısında kóshpeli shárwashılıq rawajlanǵan. Palshılıq penen de shuǵıllanıladı. Balıq awlanadı. Qızıl teńizdiń qırǵaqqa jaqın jerlerinen merwert alınadı.

Sanaatı

Sanaatında neft, as duzı, temir rudası, yarım qımbat bahalı taslar qazıp alınadı. Neftti qayta islew, energetika, toqımashılıq, paxta tazalaw, azıq-awqat (temeki, kofeni qayta islew kárxanaları) sanaatı bar. Jılına ortasha 1,96 mlrd. kVt saat elektr energiyası payda etiledi. Ónermentshilikte úy xojalıq buyımları, gezleme, ayaq kiyim, gúlálshılıq hám zergerlik buyımları, ushqır qurallar islep shıǵarıladı.

Transportı

Yemende temirjol joq. Avtomobil jolları uzınlıǵı 64,6 mıń km. Teńiz sawda flotı tonnası 13,6 mıń tonna dedveyt. Teńiz portları: Adan, Hudayda, Moxa, Salif, Muqalla. Yemen shetke neft hám neft ónimleri, kofe, balıq hám teńiz ónimleri, paxta, teri, temeki shıǵaradı. Shetten azıq-awqat, úskeneler, sanaat buyımları aladı. Sırtqı sawdada Yaponiya, AQSh, Saudiya Arabstanı, Evropa Awqamı mámleketleri hám basqa mámleketler menen sheriklik etedi. Pul birligi — Yemen rialı.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Mámleketlik mekteplerinde oqıw biypul. Menshikli mektepler de bar. Baslanǵısh mekteplerde oqıw múddeti 6 jıl, orta mekteplerde de 6 jıl. Joqarı oqıw orınları: Adandaǵı joqarı pedagogika kolledji (1970-jıl dúzilgen), universitet (1975), Muzıka institutı, Sano qalasındaǵı universitet (1974). Ilimiy izertlewler Adandaǵı universitette alıp barıladı. Sano qalasında kitapxana (1925), Adan qalasında "Misvat" jáne universitet kitapxanaları, arxeologiya muzeyi bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Yemende bir qansha gazeta hám jurnal basıp shıǵarıladı. Jergiliklileri: "Arbaatashar oktobr" ("14-oktyabr", arab tilindegi kúndelik gazeta, 1968-jıldan), "Al-Jumhuriya" ("Respublika", arab tilindegi kúndelik gazeta, 1948-jıldan), "As-Sakafa al-Jadida" ("Jańa mádeniyat", arab tilindegi aylıq jurnal, 1970-jıldan), "As-Saura" ("Revolyuciya", arab tilindegi kúndelik húkimet gazeta, 1948-jıldan), "As-Sauri" ("Revolyuciyashı", kúndelik gazeta, 1967-jıldan), "Saut al-Ummal" ("Jumısshılar dawısı", arab tilindegi kúndelik gazeta). Adan xabar agentligi, húkimet agentligi, 1970-jıl dúzilgen; Saba xabar agentligi, húkimet agentligi, 1970-jıl dúzilgen. Yemen radio televidenie xızmeti, mámleket tárepinen qadaǵalanadı, Adan qalasında jaylasqan.

Ádebiyatı

Orta ásir Yemen ádebiyatı ulıwma arab ádebiyatı aǵımında rawajlandı hám tiykarınan diniy temadaǵı poeziya keń tarqaldı. XII ásirde Nashvan al-Himyariy tárepinen jaratılǵan "Himyariy táriypi" dástanı, al-Hamadoniydiń "Qosıqlar toplamı" bunnan tısqarı. XIX ásirde milliy azatlıq háreketiniń kúsheyiwi realistlik ádebiyattıń júzege keliwine sebep boldı. Yahyo ibn Muhammad al-Aryoniy, Abdul Karim Mazxar hám basqalar táriyp janrında dóretiwshilik etti. Jazıwshılardan Ahmad al-Feys, Shauki Abdulla, Jafar Abdo, shayırlardan Farid Berekett, Abdurahman Faxri, Ali Mahdi ash-Shinvax, Abadan Muhammad Duxays realistlik baǵdardaǵı jazıwshılar toparına kiredi. Jafar Lutfi Aman romantizm janrında shıǵarmalar jarattı. Muhammad Said Misvat, Muhammad Abdul Vali, Ahmad Mahfuz Omar, Ali Baazib, Muhammed Abdurahman Ahmad, Muhammed Salih Haydariy sıyaqlılar óz novella hám kishi dramalıq dóretpeleri menen ataqlı.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Yemen aymaǵında Mariba, Karnovu hám basqa da áyyemgi qala qaldıqları tabılǵan (eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıqqa tiyisli), olardıń kópshiligi tórtmúyesh formasında qurılıp, átirapları biyik (10–12 m) diywallar menen oralǵan; irrigaciya imaratları (Maribadaǵı bóget, eramızǵa shekemgi VII ásir) hám tas ibadatxanalardıń qaldıqları, tas hám bronzadan islengen háykelsheler de tabılǵan. Qataban patshalıǵı (eramızǵa shekemgi IX-I ásirler) nıń paytaxtı — Timna qalası qarabaxanaları: tas bekkemlew bólimleri, tastan qurılǵan imaratlardıń diywal jazıwları, bórttirilgen súwretli stelalar, Xadramautta eramızǵa shekemgi IV-III ásirlerge tiyisli qala wayranshılıqları (bekkem diywalları, minara tipindegi úyler, qábir tasları), suw háwizleri (Adanda) saqlanıp qalǵan. Mámlekettiń túrli rayonlarınan eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqqa tiyisli adam hám haywanlardıń bronza hám altınnan islengen súwretleri, geometriyalıq naǵıslı ılaydan islengen ıdıs buyımlar, Timnada diywal bronza bórttirilgen hám ellini formasındaǵı háykelsheler (eramızǵa shekemgi I ásir) tabılǵan. Yemende islam dini tarqalıwı menen meshitler qurıla basladı. VII-XVI ásirlerde minaralı meshitler (Sano qalasındaǵı al-Jámiy al-Kabir meshiti, 670-jıllar, VIII-X hám XII-ásirlerde keńeyttirildi; Taiz qalasındaǵı al-Ashrafiya meshiti, XIII ásir), "gúmbez" — áwliyeler mazarları qurıldı. XX ásirde qalalarda milliy arxitekturalıq dástúrler saqlanǵan halda zamanagóy tipte sanaat hám irrigaciya kárxanaları, turar jay hám basqarıw imaratları qurıldı. Yemende áyyemnen ámeliy bezew kórkem óneri túrleri (gúmis, tastan buyımlar soǵıw, gilemshilik, zergerlik, kiyimge gúl tigiw) keń tarqalǵan.

Muzıka

Yemen muzıkasında Vizantiya, Bobil, Mısır mádeniyatı tásiri bilinedi, basqa arab mámleketleri (Saudiya Arabstanı, Iraq hám basqalar) muzıka dástúrlerine jaqınlıq bar. Arxiak muzıka úlgileri saqlanıp qalǵan (folklor poeziyasın kórkem oqıw); qosıq hám ásbap usılın belgileytuǵın lad (maqam), ritmikalıq formulalar sisteması qáliplesken. Muzıka ásbapları: ud (lyutna), qanut (sitra), mizmar (sırnay túri), udarlı — tabl, def, mirvas, xager hám basqalar. Áyyemde shayır dástanshılar, áńgimeshiler (ráwiyat, násiyat aytılǵan sózin atqarıwshılar) kórkem óneri rawajlanǵan. Islam dáwirinen baslap diniy sırtqı kórinisler menen birge dúnyalıq mazmundaǵı maual, muwashshaq, takasim hám basqa da janrlar keń orın alǵan. Sonıń menen birge, Yemende er adamlardıń jawınger jámáát qosıqları (albara), toy oyınları (zeffa, murakkax hám basqalar), hayallardıń jalǵız hám jámáát qosıqları tarqalǵan. Muzıkanıń zamanagóy formaları da rawajlanǵan. Muzıka boyınsha kadrlar Adan qalasındaǵı Muzıka institutında tayarlanadı. Milliy qosıq hám oyın ansambli bar.