Iran

Iran Islam Respublikası (parsısha: جمهوری اسلامی ایران - Jomhuri ye Eslāmi ye Irān), qısqasha Iran (parsısha: ایران - Irān) - Batıs Aziyadaǵı mámleket. Paytaxtı - Tegeran qalası. Maydanı 1 648, 95 km², xalqınıń sanı 86 835 152 adam (2023). Pul birligi - Iran riali. Basqarıw tárepten 31 ustonǵa bólinedi. Iri qalaları: Mashhad, Karaj, Tabriz, Sheroz, Isfahon, Ahvoz. Batıstan Irak (Kurdistan wálayatı), arqa-shıǵıstan Armenstan, Ázerbayjan hám Túrkiya menen, arqadan Túrkmenstan, shıǵıstan Awǵanıstan hám Pakistan menen shegaralas.

Iran aymaǵı arqa tárepten Kaspiy teńizi, qubladan Hind okeanınıń Parsı hám Umman teńiz qoltıqları menen juwıladı. Iran áyyemgi qoljazbalarga kóre derlik bes mıń jıllıq bay tariyxqa iye. Bul mámleket aymaǵındaǵı dáslepki mámleket - Elam, eramızdan aldınǵı 3 mıń jıllıqta Irannıń házirgi Xuzistan ustonı aymaǵında payda bolǵan. Ámeldegi Konstituciyası 1979-jıl 2-5-dekabrdegi referendumda tastıyıqlanǵan, keyinirek ózgerisler kirgizilgen. Konstituciya boyınsha mámlekettiń joqarı rásmiy shaxsı - Iran Islam Respublikası Basshısı (1989-jıldan Said Ali Xomanaiy). Odan keyingi joqarı rásmiy shaxs - prezident (2021-jıldan Ibrohim Raisiy). Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Islamıy Keńes jıynalısı (parlament), atqarıwshı hákimiyattı prezident hám húkimet ámelge asıradı. Iran balalardı óltiriw boyınsha dúnyada birinshi orında turadı.

Mámleketlik basqarıw principi

Iran Islam Respublikasınıń ámeldegi Konstituciyası 1979-jıldıń 2-5-dekabr kúnleri ótkerilgen putkil xalıq referendum nátiyjelerinen keyin qabıl etilgen. Keyin ayırım ózgerisler kirgizilgen. Rásmiy Iran - Islam Respublikası bolıp tabıladı. Bul mámleket házirde dúnyada júdá az bolǵan teokratik mámleketlerden biri. Mámleket Konstituciyasına kóre, mámlekettiń joqarı rásmiy shaxsı - Iran Islam Respublikası Joqarı Basshısı bolıp tabıladı. Joqarı Baslıq mámlekettiń ulıwma siyasatın hám basqa iskerlik tarawların qadaǵalaydı. Sonıń menen birge, áyne Joqarı Baslıq mámleket qurallı kúshleriniń bas komandiri, áskeriy razvedka basshısı. Joqarı Baslıq xızmetkerlerin mámlekettiń ayırım joqarı lawazımlarına tayınlaydı hám wazıypasınan azat etedi. Bular: Joqarı sud baslıqların, policiya basshısın, barlıq túrdegi qurallı kúshler komandirlerin, sonday-aq 12 dana Konstituciya qaraqshıları keńesinen 6 danasın. Joqarı Baslıq Ekspertler keńesi tárepinen saylanadı hám bul keńeske esabat beredi. 1979-jıldıń 3-dekabrinen 1989-jıldıń 3-iyunına shekem Iran Joqarı Basshısı Ruhulloh Xumayniy edi. Onıń óliminen keyin bul lawazımǵa sol jıldıń 4-iyun kúninen Ali Xomanaiy tayınlandı hám ol házirde Irannıń ámeldegi Joqarı Basshısı bolıp tabıladı.

Mámlekette ekinshi rásmiy joqarı shaxs - Iran Islam Respublikası Prezidenti bolıp tabıladı. Prezident mámleket Konstituciyası garanti, húkimet bası bolıp tabıladı. Prezident qararları Joqarı Baslıq tastıyıǵınan ótkeninen keyin qabıl etiledi. Iran prezidenti Ministrler keńesi aǵzaların tayınlaydı, mámleket húkimetin qadaǵalaydı. Mámleket prezidenti saylawı mámlekettiń 18 jasqa tolǵan puqaraları ulıwma, teń hám tuwrıdan-tuwrı putkil xalıq saylaw huqıqı tiykarında jasırın dawıs beriwi jolı menen ótkeriledi hám 4 jıl múddetke saylanadı. Bir prezident kepilligi eki múddetten, yaǵnıy 8 jıldan kóbirek bolıwı mámleket Konstituciyası tárepinen sheklengen.

Tábiyatı

Iran Old Aziya tawlıǵı regionınıń shıǵıs bóleginde jaylasqan hám Iran tawlıǵınıń batıs bólegin iyelegen. Iran arqada Kaspiy teńizine tutas, qublada Parsı hám Umman qoltıqları menen oralǵan (bul qoltıqlardaǵı Keshm, Xormuz, Xark hám basqa atawlar Iranǵa tiyisli). Jaǵaları oypatlıq, ayırım jayları mangra putaqshaları menen oralǵan. Jer maydanınıń yarımınan kóbi tawlı. Mámleket aymaǵınıń shetlerinde Arqa Iran, Shıǵıs Iran hám Qubla Iran tawları jaylasqan. Iran tawları arasında Elburs tawları (Damovand shıńı Irannıń eń biyik noqatı bolıp tabıladı, 5604 m) hám Túrkmenstan Xorasan tawları bólek ajıralıp turadı. Irannıń qubla batısında Zagros taw dizbegi jaylasqan. Shet dizbekler aralarında 1000-2000 m biyikliktegi tegistawlıqlar bar. Irannıń batısında, Armenstan tawlıǵında sóngen vulkanlar, ishki tegistawlıqlarda shól hám landshaftlı oyıqlar bar. Irannıń qubla jaǵasın Garmsar tegisligi iyelegen. Iran neft hám gaz rezervlerine bay. Taskómir, temir hám xrom káni, az ushıraytuǵın elementler, polimetall hám mıs káni, boksit, altınkúkirt, surma, barit, duz kánleri hám basqalar bar.

Íqlımı

Iran aymaǵınıń úlken bóleginde suptropikalıq, kontinental, Parsı hám Umman qoltıqları jaǵasında tropikalıq ıqlım; jazı ıssı, qısı arqada suwıq, qublada jıllı. Yanvardıń ortasha temperaturası Tegeranda 2', Jasq qalası (Umman qoltıǵı jaǵasında) nda 19°; iyul ayında tap sol orınlarda 29 hám 32°. Ortasha jıllıq jawın 500 mm den kem, tek Elburs tawları janbawırlarında 2000 mm ge shekem, Seyiston batıǵında 5060 mm. Iranda dárya az. Iri dáryaları: Qorun, Safedrud, Atrek, Araks, Hilmand, Shatt ul-Arab. Tek Qorun dáryasında keme qatnaydı. Taw aralıǵındaǵı oyıqlarda aqpas kól (Urmiya, Dáryachai Namak hám basqalar) bar. Taw aldı tegisliklerindegi boz topıraqlarda shól ósimlikleri, tawlardaǵı qońır topıraqlarda sahra ósimlikleri ósedi. Oypatlar sorlaq. Elburs tawlarınıń arqa janbawırı keń japıraqlı orman menen oralǵan. Irannıń qublasındaǵı qızıl topıraqlarda savanna túrindegi ósimlikler ósedi. Dárya oypatlıqları otlaq, topıraǵı allyuvial. Irannıń haywanat dúnyası hár túrli. Tawlarda qoyan, shaǵal, taw eshkisi, jolbarıs, qaplan, dikobraz, oypatlıqlarda túlki, qasqır, sırtlan, buǵı, porsıq hám basqalar jasaydı. Mámleket orayındaǵı tegislikte keklik, Parsı qoltıǵı jaǵasında bir qazan hám qızıl ǵaz, Kaspiy teńizinde qımbat bahalı balıq túrleri - osyotr hám beluga kóp. Milliy baǵları: Kevir, Gúlistan, Urmiya, Oraylıq Elburs hám basqalar.

Xalqı

Sanı

2015-jılǵı maǵlıwmatlarǵa kóre, Iran xalqı 78 million 408 mıń 412 adamdı quraydı. 2011-jılda mámlekette ótkerilgen xalıq sanın sanaw hám dizimge alıw nátiyjelerine kóre, Iran xalqı sanı 75 million 149 mıń 669 adamdı quraǵan edi. Xalıqtıń ortasha tıǵızlıǵı - 42 adam/km² ga. 1979-jıldan berli Iran xalqı eki esege ósti hám 2006-jılǵa kelip 70 495 782 adamdı quradı. Sońǵı jıllarda bul rekord ósiw templeri passivlesken. 2009-jıldıń may ayı jaǵdayına kóre, Iran xalqınıń 60% ten kóbisi 30 jasqa tolmaǵan edi. Xalıq arasındaǵı sawatlılıq 85% ten aslam hám bul kórsetkish jıldan-jılǵa jaqsı tárepke ózgerip atır. Mámleket xalqınıń 70% ten kóbi qalalarda jasaydı. Iranda tuwılǵanlardıń 4 millionnan aslamı Irannan sırtta jasaydı. Olardıń tiykarǵı bólegi 1979-jılda mámlekette júz bergen Islam revolyuciyası kesirinen qashqanlar bolıp tabıladı. Bul qashqınshılar házirde tiykarınan AQSh, Kanada, Avstraliya hám Evropa mámleketlerinde jasaydı hám derlik barlıǵı bul mámleketler puqaralıǵın alǵan. 1996-jılǵı maǵlıwmatlarǵa kóre, Irannıń ózinde 1 millionnan aslam qashqınshılar bar bolǵan. Olardıń tiykarǵı bólegi urıs hám qıyın ekonomikalıq jáne sociallıq jaǵday sebepli Awǵanstan hám Pakistannıń Vazirstanına kiretuǵın wálayatlardan kelgen.

Milliy quramı

Iranda 30 dan artıq millet wákilleri jasaydı. Xalqınıń 75% ten aslamı iraniy tiller hám iraniy xalıqlar toparına kiretuǵın xalıqlar: parsılar, kurdlar, lurlar, mozandaronlar, gilaklar, balujlar, tolishlar, baxtiyoriylar, pushtunlar, tájikler hám basqalar quraydı. Túrkiy tiller hám túrkiy xalıqlar toparına kiretuǵın ázerbayjanlar hám túrkmenler, sonıń menen birge basqa milletlerden, arablar, armenlar, ossuriyalıqlar, gruzinler, lolılar hám basqalar da jasaydı. Bul milletlerdiń 65% ten aslamı parsılar, shama menen 15% ázerbayjanlar, 10% kurdlar, 6% lurlar, 2% arablar, túrkmenler 2%, basqalar 3%.

Diniy quramı

Iran xalqı dinge sıyınıwshılardıń tiykarǵı bólegi musulmanlar bolıp tabıladı, yaǵnıy xalıqtıń 98% in musulmanlar quraydı. Olardan 89% islamnıń shia mazhabına, 9% islamnıń sunniy mazhabına sıyınadı. Iranda mámleketlik dini - islam dininiń shia mazhabı bolıp tabıladı. Bahrayn, Irak hám Ázerbayjandaǵı sıyaqlı, Iranda mámleket dinge sıyınıwshılarınıń yarımınan kóbi shia mazhabına sıyınıwshılar bolıp tabıladı. Iranda bul mazhab ushın múqaddes esaplanatuǵın eki qala jaylasqan. Bular: Mashhad hám Qum qalaları bolıp tabıladı.

Tariyxı

Iran aymaǵında adamzat dáslepki paleolit dáwirinen jasaydı. Iranlıqlar tuwrısındaǵı dáslepki maǵlıwmatlar Ossuriya jazba esteliklerinde keltirilgen. Eramızǵa shekemgi 834-jılda shah Salmanasar III tiń shıǵısqa etken júrisin xarakteristikalaytuǵın ideografiya jazıwlarında áyyemgi parsı tilinde sóylesiwshi xalıqlar jasaǵan Parsua mámleketi belgilengen. Eramızǵa shekemgi 3 mıń jıllıq basında Irannıń qubla-batısında dáslep qala mámleketler, keyin Elam mámleketi payda boldı. Eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıq dawamında Iran aymaǵına hind-iran tillerinde sóylesiwshi hind-evropa qáwimleri kirip kele baslaǵan. Irannıń házirgi atı sol xalıqlar - oriylar atı (áyyemgi iransha aguapa - „oriylar mámleketi“) nan alınǵan. Bul dáwirde Iran aymaǵınıń bir bólegi Ossuriya húkimranlıǵı astında bolǵan. Eramızǵa shekemgi shama menen 673-672-jıllarda Ossuriyaǵa qarsı kóterilgen qozǵalań nátiyjesinde Iran tawlıǵınıń arqa-batıs bóleginde Midiya mámleketi payda boldı. Eramızǵa shekemgi 550-jıl Midiya hám Farsıya patshalıǵı arasında bolıp ótken urıs (553-550) tan keyin húkimet Ahamaniyler dinastiyası qolına ótti. Grekler, keyinirek Evropanıń basqa xalıqları Farsıya atın mámlekettiń barlıq bólegine tiyisli dep bilip, onı Farsıya (Persiya) dep atap baslaǵan (Evropa ádebiyatında bul atama 1935-jılǵa shekem saqlanıp kelgen). Batıs penen Shıǵıs arasındaǵı sawda jollarında óz húkimranlıǵın ornatıw maqsetinde Ahamaniyler Greciya menen urıs alıp bardı.

Eramızǵa shekemgi 330-jıl Ahamaniyler mámleketi Aleksandr Maqduniy áskerleri tárepinen jeńiliske ushıradı. Onıń óliminen keyin Iran Salavkiyler mámleketi quramına kirdi. Eramızǵa shekemgi III ásir házirgi Iran hám Túrkmenstan shegaralarında Parfiya patshalıǵı júzege kelip, eramızǵa shekemgi II ásir ortalarında Irannıń barlıq aymaǵı onıń quramında bolǵan. Eramızǵa shekemgi I ásirden Parfiya Rim menen uzaq múddetli urısqa kirdi. Eramızǵa shekemgi 224-jıl Parfiya qaramaǵındaǵı Farsıya húkimdarı Ardasher I Parfiyanıń sońǵı patshası Artaban V ti urısta jeńgennen soń, Sasaniyler mámleketin dúzdi. Sasaniyler húkimranlıǵı dáwirinde III ásir ortalarında moniylik, V ásir aqırlarında mazdakiylik payda boldı. VII ásirde Irandı arablar basıp aldı hám ol Arab xalifalıǵı quramına kirdi. Iranda islam dini tarqalıp, X ásirde xalıqtıń kóp bólegi oǵan sıyınıp basladı. IX-X ásirlerde Iran aymaǵında járdemshiler payda boldı. 900-jılda Xorasan hám pútkil Shıǵıs Iran Samaniyler qol astına ótti, keyin Shıǵıs Iran Orta Aziyanıń bir bólegi hám házirgi Awǵanstan aymaǵı menen birgelikte Gáznaviyler mámleketi quramına kirdi.

XI ásirde Iranǵa túrkiy qáwim (oǵuz) ler kirip keldi. Olardan biri - saljukiyler ǵaznaviyler áskerin joq etip, Irandı hám oǵan qońsılas mámleketlerdi basıp aldı hám Saljukiyler mámleketin dúzdi. XII ásir baslarında Saljukiyler mámleketi bóleklenip, qatar sultanlıqlar payda boldı. XII ásir aqırında Iran Xorezmshahlar mámleketine qosıp alındı. 1220-1256-jıllarda Irandı mongollar basıp aldı hám XIV ásirdiń ortalarına shekem Hulokuiylar mámleketi quramında boldı. XIV ásirdiń 30-80-jıllarında Xorasanda mongol hám jergilikli zıyalılar zulımına qarsı Sarbadorlar kóterilisleri, 1350-jıl Mozandaron hám Gilonda Saidler háreketi bolıp ótti, nátiyjede sarbadorlar hám saidler mámleketi payda boldı. XVI ásir basında Irannıń barlıq bólegi Safaviyler qolına ótti. 1502-jıl shia mazhabı mámleket dini dep daǵaza etildi. XVII ásirdiń aqırı - XVIII ásir baslarında mámlekettiń túrli bólimlerinde zıyalılarǵa qarsı qozǵalańlar, sonıń menen birge, tásirge salınǵan awǵan, túrkmen, kurd, ázerbayjan hám basqa xalıqlardıń azatlıq háreketleri baslanıp ketti.

Awǵan qáwimleriniń 1709-1722-jıllardaǵı kóterilisleri nátiyjesinde 1722-jıl olar Safaviyler paytaxtı bolǵan Isfahandı iyeledi. Awǵan xanlarınıń húkimranlıǵına qarsı xalıq háreketi baslanıp ketti. 1723-jıl Irannıń arqa-batıs hám oraylıq wálayatlarına bastırıp kirgen túrkler quwıp shıǵarıldı. Iran mámleketi Nadirshah basshılıǵında kútá úlken imperiyaǵa aylandı. 1747-jıl hiyle nátiyjesinde shah óltirildi hám Iran mámleketi bóleklenip ketti. XVIII ásir aqırında zand hám qojar xanları arasında uzaq dawam etken gúresten keyin Iranda Qojarlar dinastiyası ornatıldı. XVIII ásir aqırınan Iran Evropa mámleketleriniń kolonizatorlik obiektine aylandı. XIX ásirdegi Rossiya-Iran urısları nátiyjesinde burın Iran basıp alǵan Kavkaz artı aymaqları Rossiyaǵa ótti. XIX ásirdiń 50-jıllar ortalarında mámlekette social qarama-qarsılıqlardıń kusheyiwi Bobiylar kóterilislerinde óz kórinisin taptı. XIX ásirdiń 60-jılları - XX ásir baslarında Iran tiykarınan, Ullı Britaniya hám Rossiyanıń yarım koloniyasına aylandı. XIX ásir aqırınan zulım jáne social qarama-qarsılıqlardıń kusheyiwi 1905-1911-jıllardaǵı Iran revolyuciyasınıń baslanıwına imkan jarattı.

Nátiyjede konstituciya daǵaza etildi, parlament (jıynalıs) shaqırıldı. 1911-jıl aqırında Iran revolyuciyası Angliya hám Rossiya tárepinen bastırıldı. Birinshi jáhán urısı jılları (1914-1918) nda Iran urısqa kirgen mámleketlerdiń áskeriy háreketleri maydanına aylandı. 1919-jıl Iran Ullı Britaniya tárepinen basıp alındı. Mámlekette milliy azatlıq gúresi háwij aldı. Iran Ázerbayjanı (1920), Gilon hám Mozandaron (1920-1921), Xorasan (1921) da kúshli milliy azatlıq háreketleri bolıp ótti. 1921-jıl 21-fevralda oń kúshler Rizaxan komandirligi astında mámleket awdarıspaǵın ámelge asırdı. Said Ziyovuddin basshılıǵındaǵı jańa húkimet (bul húkimet quramında Rizaxan áskeriy ministr bolǵan) demokratiyalıq háreket jayılıp ketpew ilajların kórdi hám jámiyetlik qısıwı astında 1919-jılǵı Angliya-Iran kelisimin biykar etti. 1925-jıl 12-dekabrde Shólkemlestiriw jıynalısı Rizaxandı Rizashah Pahlaviy atı menen Iran shahı dep járiyaladı. 1930-jıllardıń ortalarınan Iran Germaniya menen baylanısların kúsheytirip basladı. Ekinshi jáhán urısı jılları (1941-jıl avgustta) Iran aymaǵına sovet hám inglis áskerleri kirgizildi (1945-jıldıń aqırı - 1946-jıl mayda alıp shıǵıp ketildi). 1941-jıl 16-sentyabrde Rizashah taxttan waz keshti jáne onıń ornına balası Muhammed Riza Pahlaviy otırdı.

1943-jıl 9-sentyabrde Iran Germaniyaǵa qarsı urıs járiyaladı, bıraq áskeriy háreketlerde qatnaspadı. 1945-1946-jıllar Iranda kúshli antiimperialistlik hám demokratiyalıq háreketler háwij aldı. Húkimet AQSh hám Ullı Britaniya járdemine súyene otırıp, bul háreketlerge shek qoydı. 1960-jıllardıń baslarında mámlekette social hám ishki siyasiy jaǵday keskinlesti. Shah húkimeti monarxiya basqarıw principi hám áskeriy qúdiretin bekkemlew maqsetinde reformalar ótkeriwge kiristi (agrar reformalar ótkerildi, bilimlendiriw hám densawlıqtı saqlaw sistemasın jaqsılawǵa tiyisli ayırım ilajlar ámelge asırıldı). Biraq shah basqarıw principiniń reakcion ishki siyasatı, batıs Iranda islam dininiń fundamental qádiriyatların qayta tiklewge umtılıwshı ruwxaniylerdiń keskin qarsılıǵına ushıradı. 1979-jıl fevralda monarxiyaǵa qarsı revolyuciya nátiyjesinde shah basqarıw principi awdarıldı. Revolyuciyaǵa súrginnen qaytqan shialar jetekshisi Oyatullo Humayniy (1964-jıl mámleketten súrgin etilgen) basshılıq etti. Muhammed Riza Pahlaviy mámleketten shıǵıp ketiwge májbúr boldı. 1979-jıl 1-aprelden mámleket rásmiy túrde Iran Islam Respublikası dep at berildi. 1979-jıl aqırında Iran menen Irak arasındaǵı qatnaslar keskinlesti. Iran menen Irak arasında Shatt ul-Arab dáryası boylap ótken shegara jónindegi jánjel qurallı soqlıǵısıwǵa aylanıp ketti. 8 jıl dawam etken bul kelispewshilik eki tárepti de haldan taydırdı. Humayniy óliminen keyin (1989) húkimet joqarısına kelgen jańa húkimet bir qansha unamlı reformalardı ámelge asıra basladı, sırtqı siyasatta Irandı xalıqaralıq kólemde jekelenip qalıw jaǵdayınan shıǵarıw jolın belgiledi.

Iran 1945-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetin 1991-jıl 25-dekabrde tán alǵan hám 1992-jıl 10-mayda diplomatiyalıq qatnaslardı ornatqan. Milliy bayramı - 11-fevral - Islam revolyuciyası kúni (1979).

Siyasiy partiya hám shólkemleri

Iran Islam Respublikası Konstituciyasına qaray, Iranda Islamǵa baylanısı bolmaǵan siyasiy partiya hám shólkemler iskerligi qadaǵan etilgen. Házirgi kúnde mámlekettiń ishki siyasiy turmısında bir qatar islam partiya hám awqamları bar bolıp, olar arasında itibarǵa ılayıq bolǵanları Gúresip atırǵan ruwxaniyler jámiyeti, Islamıy Iran birlik partiyası, Islamıy Iran awızbirshilik partiyası, Rawajlanıwǵa xızmet etiwshiler awqamı, Imam Humayniy siyasatı tárepdarları awqamı bolıp tabıladı.

Ekonomikası

Iran - neft sanaatı rawajlanǵan agrar-industrial mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵı 21,3%, sanaat 32,7% (atap aytqanda, neft hám gaz qazıp alıw 18,7%) ti quraydı. Sanaatında neft, gaz, kómir, xrom, qorǵasın, rux, mıs, marganets hám temir kánin qazıp alıw úlken áhmiyetke iye. Jılına ortasha 85 mlrd. kvt/saat elektr energiyası payda etiledi. Neftti qayta islew, neft ximiyası kárxanaları bar. Qara hám reńli metallurgiya, mashinasazlıq hám metallsazlıq, azıq-awqat, toqımashılıq sanaatı rawajlanǵan. Ónermentshilik (gilem toqıw, metall buyımlar tayarlaw) penen de shuǵıllanıladı. Awıl xojalıǵı mámleket ekonomikasınıń áhmiyetli tarmaǵı esaplanadı. Awıl xojalıǵınıń jetekshi tarmaǵı - dıyqanshılıq. Tiykarǵı azıq-awqat egini - biyday; sonıń menen birge, arpa, salı, sobıqlı dán eginleri egiledi. Baǵshılıq (erik, shaptalı, ánjir, piste, xurma, behi, ánar, citrus miyweler, ǵoza hám basqalar), júzimshilik, palız eginlerin egiw hám palızshılıq penen mámlekettiń hámme bóleginde shuǵıllanıladı. Paxta egiledi, qant láblebi, qumshekerqamıs, temeki jetistiriledi, shay ósiriledi. Shárwashılıǵında qoy, eshki, qaramal, eshek, túye, at, ǵashır baǵıladı. Qusshılıq rawajlanǵan. Nawqanshılıq penen shuǵıllanıladı. Parsı qoltıǵı hám Kaspiy teńizinde balıq awlanadı. YUNESKO tárepinen belgilengen dúnya civilizaciyası miyraslarına tiyisli 12 tariyxıy esteliktiń 3 ewi Iranda jaylasqan. 2001-jıl Irandı 1 402 160 shet el turist zıyarat etti, shet el turizminen túsken dáramat 1,112 mlrd. AQSh dolların quradı. Pul birligi - rial.

Aymaqliq bóliniwi

Iri qalaları

Iran xalqınıń 70% ten kóbi qalalarda jasaydı. Ayırım esap-kitaplarǵa kóre, bul kórsetkish 2030-jılǵa kelip 80% ten asıp ketiwi múmkin. Mámlekette 2011-jılǵı maǵlıwmatlarǵa kóre, 1331 túrli kólemdegi qalalar bar. 1951-jılda, mámlekette 201 qala bar edi. Irannıń segiz qalası millioner-qala mártebesine iye, yaǵnıy bul 8 qalada 1 millionnan aslam adam jasaydı. Irannıń paytaxtı hám eń iri qalası - Tegeran. Bul qalanıń xalqı 2015-jılǵı maǵlıwmatlarǵa kóre, 8 846 782 adamdı quraydı. Tegeran aglomeraciyasında bolsa 15 200 000 den aslam adam jasaydı. Áyne Tegeranda mámleket sanaatınıń yarımınan kóbi jaylasqan. Úlkenligi hám xalqınıń sanı boyınsha mámlekettegi ekinshi qala - Mashhad. Bul qala shia mazhabı tabınıwshıları ushın múqaddes qala esaplanadı hám Mashhad xalqı 2011-jılǵı maǵlıwmatlarǵa kóre 2 749 374 adamdı quraydı. Irannıń basqa millioner qalaları: Karaj, Isfahan, Tabriz, Sheroz, Qum, Ahvoz.

Transportı

Tiykarǵı maqala: Iranda transport

Transport jolınıń uzınlıǵı 7,3 mıń km. Ishki júklerdiń tiykarǵı bólegi avtomobil transportında tasıladı. Avtomobil jollarınıń uzınlıǵı 167 mıń km. Teńiz sawda flotınıń tonnası 8345 mıń tonna dedvaytti quraydı. Parsı qoltıǵındaǵı tiykarǵı portları: Bandar-Abbos, Bandar-Humayniy, Bushir, Xark, Abadan, Bandar-Mohshahr; Kaspiy teńizinde - Enzeli, Novshahr, Amirabad. Tegeran, Sheroz, Isfahan, Bandar-Abbos, Abadan, Tabrizde xalıqaralıq aeroportlar bar. Iran shetke neft hám neft ónimleri, ǵalı, gaz, paxta, mıywe, teri, metall buyımlar shıǵaradı; shetten azıq-awqat, mashina hám úskeneler, sanaat shiyki zatın aladı. Sırtqı sawdada Germaniya, Italiya, Kuveyt, BAÁ hám basqa mámleketler menen sheriklik etedi. Iranda shet el turizmi rawajlanǵan.

Medicinalıq xızmeti

Iranda ortasha ómir 69 jastı quraydı. 2003-jıl 110 797 orınlı 730 emlewxana (120 sı menshikli), 307 169 shıpaker, miyirbiyke hám farmacevt isledi. Shıpakerlar universitet hám orta arnawlı medicina bilim orınlarında tayarlanadı. Házirgi waqıtta Iranda densawlıqtı qamsızlandırıw jolǵa qoyılıp atır.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Baslanǵısh hám orta bilim beriw

Iranda 5 jıllıq biypul májburiy baslanǵısh tálim engizilgen. Eki basqıshtan ibarat 7 jıllıq orta mektep tálimi bar. Mámlekette sawatlılıq kórsetkishi 85,0% ten zıyatlaw hám bul kórsetkish jıldan-jılǵa jaqsı tárepke ózgerip atır. 2004-jıl maǵlıwmatlarına kóre, sol jılǵı oqıw jılında mámlekettegi mekteplerde 17 million 196 mıń 588 oqıwshı tálim alǵan hám bul kórsetkish Iran xalqınıń tez pátte ósiwi nátiyjesinde keskin asıp atır. Baslanǵısh mektep oqıtıwshıları pedagogikalıq bilim orınlarında, orta mektep oqıtıwshıları Tegeran universiteti qasındaǵı pedagogika institutında tayarlanadı.

Joqarı tálim hám joqarı oqıw orınları, muzeyler

Joqarı maǵlıwmatlı kadrlar Tegeran universiteti, Tegerandaǵı Iran milliy universiteti, Farobiy universiteti, Sheroz, Mashhad, Isfahan, Tabriz, Karaj, Ahvozdaǵı universitetlerde, Tegeran politexnika institutı, Abadan neft institutı hám basqalarda tayarlanadı. 2004-jıl joqarı oqıw orınlarında 1 million 673 mıń 753 student oqıdı hám bul kórsetkishler de keskin ósip atır. Institutlar Tegerandaǵı pán hám bilimlendiriw rawajlanıwın izertlew hám rawajlandırıw institutı, Iran mádeniyatı izertlew orayı, Kórkem óner hám arxeologiya tariyxı milliy orayında, sonıń menen birge, Tegeran, Mashhad, Tabriz, Sheroz, Isfahan, Ahvoz universitetleri hám basqa joqarı oqıw orınlarında da alıp barıladı. Mámleket iri kitapxanaları: Tegerandaǵı Iran Milliy kitapxanası (1935), Parlament kitapxanası (1924), hár bir universitet qasındaǵı kitapxanalar. Mádeniyat ministrligi sistemasında 1500 dan aslam kitapxana bar. Iranda arxeologiya hám etnografıya muzeyi, Gúlistan sarayı muzeyi, Milliy kórkem muzeyi, Gilemler muzeyi hám basqa iri hám bay muzeyler bar.

Baspasóz hám ǴXQ

Iranda baspasóz hám ǴXQ jaqsı rawajlanǵan. Mámlekettegi baspasóz, televidenie, radio hám basqa ǴXQ quralları mámleket qadaǵalawında. Iranda bes júzden aslam gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Tiykarǵı hám iri gazetaları: «Abror» (1985-jıldan baspadan shıǵarıladı), «Keyhon» (1942-jıldan baspadan shıǵarıladı), «Risolat» (1985-jıldan baspadan shıǵarıladı), «Egtelot» (1925-jıldan baspadan shıǵarıladı), «Ettelote haftagi» (1941-jıldan baspadan shıǵarıladı). Islam Respublikası informaciya agentligi (IRNA), 1934-jıl dúzilgen. „Iran Islam Respublikası hawazı“ milliy radiosı 1971-jıl dúzilgen. Iran televideniesine 1971-jıl tiykar salınǵan.

Ádebiyatı

Iran ádebiyatın shártli túrde 3 basqıshqa bóliw múmkin: áyyemgi, orta ásir hám zamanagóy. Iran ádebiyatınıń dáslepki úlgileri áyyemgi parsı tilinde jaratılǵan. Qaharmanlıq eposınıń dáslepki kórinisleri Ahamaniyler dáwirine tiyisli ideografiya jazıwlarında óz sawleleniwin tapqan. Iran arablar tárepinen jawlap alınıp (VII ásir), onıń aymaǵı xalifalıq quramına kirgennen keyin Iran ádebiyatı arab tili hám islam tásirinde qáliplesti. IX ásirge kelip ádebiyatta parsı tiliniń poziciyası kúsheydi. X ásirdiń 2-yarımınan baslap parsı tili Shıǵısta poeziya tili dárejesine kóterildi. X-XV ásirler Iran poeziyasınıń rawajlanıw dáwiri esaplanadı. Bul dáwirde Firdawsiy, Omar Hayyam, Saadiy, Rumiy, Hafız sıyaqlı dúnya ádebiyatınıń jaqtı juldızları ózleriniń ólmeytuǵın dóretpelerin jarattı. Olardıń poeziyasında gumanizm, insannıń ullı zat ekenligi, ruwxıy bárkámallıq tárepke umtılıw ideyaları jırlandı. Parsı ádebiyatınıń eń jaqsı ǵáziynesi bolǵan Firdawsiydiń „Shahnama“ dástanı maydanǵa keldi. Bul dáwirde Iran ádebiyatınıń eski janrları bolǵan rubayı, táriyp, ǵázzel hám kontinent jáne de rawajlandı. Usınıń menen birge Abdullo Ansoriy, Farididdin Attor hám basqalardıń dóretpelerinde sufizm táliymatı ideyaları óz kórinisin taptı. Mongollar tárepinen Irannıń basıp alınıwı (1220-1256) nátiyjesinde mádeniy turmıs kriziske ber burdı. XIII ásirdiń 2-yarımına kelip Iran ádebiyatında gimn hám qaharmanlıq eposları rawajlantı. XVI ásir aqırı Iran ádebiyatında shia mazhabına tán joqlaw qosıǵı qosıq janrı qáliplesti. Bul dáwirge kelip Iran eski ádebiyatı saray poeziyası sheńberinde rawajlandı.

XVII ásir Iran ádebiyatında hind usılı (sabke hindi) ústemlik ete basladı. Bul jaǵday XVIII ásirde Iran shayırları Mushtaq Isfahaniy, Azaniy Bikdeliy Koshoniy, Hotif Isfahaniy hám basqalardıń kelispewshiligine ushırap, Iran ádebiyatında „bozgasht“ (qaytıw) dep atalatuǵın jańa jónelistiń payda bolıwına alıp keldi. Bul jónelis dáslepki Iran eski poeziyasına tán usıldı qayta janlandırıwǵa qaratılǵan is-háreketler menen ańlatıladı. XIX ásirde Iran ádebiyatında yadnama hám saparnamalar payda bolıp, jańa parsı proza janrına tiykar salındı. Iranda keń qulash jayǵan milliy azatlıq háreketi (1905-1921) publicistika hám satirik poeziyanıń qáliplesiwine túrtki boldı. M. Báhár, A. Lohutiy dóretiwshiliginde ádalatsızlıqqa qarsı gúres ideyaları kórindi. XX ásirde Iran ádebiyatında roman hám realistlik gúrriń janrı rawajlandı. Bul dáwirde Murtazo Mushfiq Kozimiydiń „Qorqınıshlı Tegeran“ (1924), Abbos Kozimiydiń „Mashaqatlı turmıs“ (1931), Yahyo Davlatobodiydiń „Shahrnoz“ (1926), Said Nafisiydiń „Farangis“ (1931) atlı dóretpeleri basıp shıǵarıldı. XX ásirdiń 30-jıllarında Iran poeziyasına jańa qosıq janr „sheri nou“ kirip keldi. Dástúriy aruz salmaǵınan waz keship, erkin usılda qosıq jaratıw bul jónelistiń xarakterli tárepi bolıp tabıladı. Iran poeziyasındaǵı jańa jónelistiń tiykarshısı Nimo Yushij (1895-1961) esaplanadı. 1940-1950-jıllar prozada sociallıq ómirdi sáwlelendiriwshi bir qatar realistlik dóretpeler jaratıldı. Sadıq Hidoyat (1903-1951) tıń „Qańǵı iyt“ (1943), „Hajı aǵa“ (1945), Bozorg Alaviydiń „Eliw úsh“ (1942), „Onıń kózleri“ (1952) gúrrińleri jámiyetshilik itibarın qazandı. Islam revolyuciyasınan keyin Iran ádebiyatında azatlıq hám revolyuciyanı jırlawshı qosıqlar, Iran-Irak urısında qatnasqan jawıngerlerdiń mártligi hám patriotlıǵın sáwlelendiriwshi dóretpeler, diniy jóneliste jazılǵan qosıq jıynaqları keń orın aldı.

Arxitekturası

Iran aymaǵındaǵı arxitekturalıq estelikler uzaq ótmishke3 barıp taqaladı. Iranda neolit dáwirine tiyisli paxsadan qurılǵan turar jaylar (Koshon janındaǵı TepeSialk, Sheroz qasındaǵı Tali-Bakun) tabılǵan. Midiya patshalıǵı dáwiri (eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqtıń 1-yarımı) nde onıń paytaxtı Ekbatana átirapında (házirgi Hamadon) qorǵan diywalları júzege kelgen. Ahamaniyler dáwirinde saray arxitekturası keń rawajlandı (Pasargada, Persepolis, Suzadaǵı saray kompleksleri). Ahamaniyler saray arxitektorlıq usılına sánlilik, haywan háykelsheleri menen bezetilgen biyik baǵanalar tán. Tiykarǵı qurılıs materialları - shiyki gerbish, tas hám aǵash. Tórtmúyesh formasındaǵı zardushtiylik ibadatxanaları da sol dáwirge tiyisli arxitekturalıq estelik esaplanadı. Parfiya patshalıǵı dáwirinde háwli tárepine ashıq áywanlı saraylar qurılǵan. Sasaniylar dáwirinde qalalar tez pát penen júzege kele baslandı. Qalalar dóńgelek yamasa tuwrı tórtmúyesh sızılmalı etip, qalıń diywal menen oraldı. Jay qurılısında tas, miytin gerbish, aǵash qollanılǵan, tam bólegi bolsa taǵa tárizlı formaǵa iye bolǵan. Keyinirek gúmbezler payda bolǵan. Sasaniylar dáwiri saraylarına saltanatlı áywan hám biyik baǵanalar tán.

Irannıń arablar tárepinen jawlap alınıwı (VII ásir) arxitekturasında jańa usıldaǵı ımaratlardıń payda bolıwına alıp keldi. Bul dáwirde kóplegen kárwansaray, meshit, minar, maqbara, tim, medirese hám juwınıw bólmeleri qurıldı. Diywal menen oralǵan kóplegen qalalar qurıldı. Qalanıń 4 dárwazasın baylawshı 2 tiykarǵı qıyabannıń kesilisken noqatı saray, bazar hám meshit jaylasqan oraylıq maydandı quradı. Ayırım jaǵdaylarda qala orayında qorǵan-saray qurıldı. XII ásirge kelip meshit qurılısında Iranǵa tán usıl payda boldı (tórt tárepi áywan hám ekinshi qabattaǵı bólmeler menen qorshalǵan háwli hám de gúmbezli imarat). Meshit janında joqarı bólegi tarayıp baratuǵın sheńber minar boy kóterdi. Bul payıtqa deyin minarlar segiz múyesh formasında qurılǵan. XIII-XIV ásirler ortalarında Iranda medirese, meshit, meshittegi keń namazxana hám minardan quralǵan pútin ansambller payda boldı. Iran Temuriylar mámleketi quramına kirgen dáwir (XIV-XV ásirler) de arxitekturada gúmbezlerdi kók kafel menen bezew ádet kórinisine kirdi. Meshit, medirese hám basqalar ımaratlardıń aldınǵı bólegine kafellerden reńli bezew berildi (Mashhadtaǵı Gáwharshadbegim meshiti, 1405-1418, arxitektor Qavomiddin Sheroziy).

XIV-XVI ásirlerde qala qurılısı háwij aldı, qala ansamblleri (Jańa Isfahan) qurıldı, saraylar diywal súwretler, mozaika menen bezetildi (Isfahandaǵı Ali Qopu, Chehel Sutun sarayları, Qazvindaǵı saraylar). Safaviyler dáwirine kelip, Iran arxitekturasında sánlilikke keń orın berildi, ımaratlardı quramalı hám kórkem naǵıslar menen bezew, úlken fontanlar qurıw dástúr boldı. Qalalarda sawlatlı kompleksler qurıw jobası turmısqa qollanıldı. Isfahandaǵı Shah maydanı átirapında júzege kelgen saray, meshit, kárwansaray hám bazar pútin arxitekturalıq ansambldi quradı. XVIII-XIX ásirlerde júz bergen ekonomikalıq krizis Iranda qurılıs kóleminiń keskin azayıwına alıp keldi. XX ásirge kelip, Iran arxitekturasında jańa formadaǵı ımaratlar payda boldı (Tegerandaǵı universitet ımaratı, 1930-jıllar; Tegeran qasındaǵı „Xilton“ mıymanxanası, 1962). Turar jay, sociallıq mákanlar, sanaat komplekslerin, kópirler qurılısında ayna, metall hám temir-beton konstrukciyalar keń qollanıldı. Iran arxitektorları ımaratlardı qurıwda zamanagóy arxitektorlıq usılı hám milliy dástúrlerden paydalandı (Hamadondaǵı Ibn Sino maqbarası, 1952; Mashhadtaǵı Nadirshah maqbarası, 1961; Nishopurdaǵı Omar Hayyam qábiri ústine qurılǵan pavilon, 1963).

Súwretlew kórkem óneri

Iran kórkem óneri 8 mıń jıl dawamında qáliplesip kelgen. Iran aymaǵınan tabılǵan úńgirlerdegi adam, haywan, ósimlik hám ań qurallarınıń diywal súwretleri súwretlew kórkem óneriniń dáslepki úlgileri retinde tán alındı. Eramızǵa shekemgi XII-VII ásirlerge tiyisli qábirlerden qımbat bahalı metalldan islengen kórkem bezew buyımlar, bronza háykelsheler tabılǵan. Ahamaniyler dáwirinde gúmis hám altınnan jasalǵan ıdıslar, zergerlik buyımları, tamǵa, teńgeler naǵıs oyıwshılıq penen bezetilgen. Sasaniylar dáwiri súwretlew kórkem ónerinde músinshilik tiykarǵı orın iyeledi (Mozandarandaǵı bronza byustlar), IX-XIII ásirlerde ámeliy bezew kórkem óneri rawajlandı. Nishapur, Koshon, Sultanabad sıyaqlı qalalar gúlalshılıq orayları retinde dańq shıǵardı. Hár túrlı reńli shiyshelerden ıdıs hám buyımlar tayarlandı. Iran milliy kórkem óneriniń tiykarǵı túrleri (gilemshilik, ılaydan islengen ıdıslarǵa sızılǵan naǵıslar, sulıw jazıw) arablar basqınshılıǵına shekem qáliplesti, biraq óziniń joqarı shıńlarına islam dini dáwirinde eristi. Iran súwretlew kórkem ónerine geometriyalıq formalar, ósimlik naǵısları, ańızlardan alınǵan taxtalar, haywanlar súwreti tán bolıp tabıladı. Batısta parsı súwretlew kórkem óneri miniatyura retinde belgili. Iran súwretshileri óz dóretpelerinde ápsanalıq qaharmanlar hám shahlardı hám de Iran eski ádebiyatı dóretpelerindegi syujetlerdi sheberlik penen sáwlelendirdi.

Quran tekstlerin bezew kórkem óneri joqarı shıńlarǵa kóterildi. Iran Arab xalifalıǵı quramına kirgennen keyin sulıw jazıw kórkem óneri rawajlandı. Bul kórkem óner túriniń rawajlanıwı Temuriyler dáwirine tuwrı keldi. Sulıw jazıwdıń sheber ustası Mir Emod Hasaniy Seyfi Gáznaviy (1617-jıl qaytıs bolǵan) bolǵan. Qojarlar dinastiyası húkimranlıǵı dáwirinde sulıw jazıwdıń „shikastanastaliq“ forması gúllenip, házirgi kunge shekem qollanıladı. XV-XVII ásirler miniatyura kórkem óneriniń rawajlanıw dáwiri esaplanadı. Tabriz hám Isfahan miniatyura mektepleri dańq shıǵardı (Taǵı qarańız: Tabriz miniatyura mektebi, Isfahan miniatyura mektebi). Bul dáwirde jaratılǵan miniatyura dóretpeleri naǵısqa bay bolıp, reńlerdiń hár qıylılıǵı hám elegantlıǵı menen ajıralıp turadı. Iran miniatyuralarında realizm baǵdarı da keń orın alǵan. Bul usıldıń jaqtı wákili Rizo Abbasiydıń dóretpelerinde urıs syujetleri, hayallar kelbeti sáwlelendirilgen. Onıń jaratqan miniatyuraları Isfahandaǵı Chehel Sutun hám Ali Qopu sarayları diywallarında saqlanıp qalǵan. XIX ásirde Iran miniatyura kórkem óneri batıs mádeniyatı tásiri astında kriziske ushıradı.

XX ásir baslarında Iran súwretshiliginde realizm baǵdarı úlken orın iyeledi. Músinshilik, súwretshilik kórkem óneri hám fafika (ásirese, kitap bezewi, reklama plakatları) óse basladı. Hasan Ali Vaziriy, Muhsin Muqaddam, Abulqasım Sadiqiy sıyaqlı súwretshi hám músinshiler óz dóretpelerinde ápiwayı xalıq turmısınan alınǵan waqıyalardı sáwlelendirdi. 1920-jıl Kamol ul-Mulk Tegeranda súwretshilik hám músinshilik mektebin quradı. Zamanagóy súwretlew kórkem óneri milliy mektebiniń tiykarshılarınan biri Akbar Tajvidiy (1925-1995) bolıp tabıladı. Házirgi dáwirde súwretlew kórkem óner dástúrlerin Irannıń ataqlı súwretshileri M. Farshchiyon, A. Rustamiyon, P. Kalontariy, Yo. Tabotaboiy, Otashzod hám basqalar dawam ettirmekte. Súwretlew kórkem ónerinde modernizm usılı rawajlandı. 1959-jıl Tegeranda Bezew kórkem óneri joqarı mektebi ashıldı. Xalıq kórkem ónerinde aǵash, súyek, sadaf naǵıs oyıwshılıǵı, naǵıs oyıwshılıq rawajlanǵan (orayı - Isfahan hám Sheroz). 2000-jıl Iran Kórkemlik akademiyası dúzilgen. Islam mádeniyatı hám súwretlew kórkem óneri boyınsha túrli iri xalıqaralıq kórkem kórgizbeler, sulıw jazıw tańlawların ótkeriw keń tarqalǵan.

Muzıkası

Irannıń eski hám xalıq muzıkası uzaq ótken zamanǵa barıp taqaladı. Áyyemgi dáwir muzıkası haqqında maǵlıwmatlar saqlanbaǵan, biraq muzıkalıq ásbap hám namalar Iran muzıka mádeniyatınıń Mesopotamiya muzıkalıq dástúrleri menen bekkem baylanıslılıǵın kórsetedi. Xalıq muzıkasında klassifikaciya, nama, táriyp, ǵázzel, dáske keń tarqalǵan. Iran milliy muzıka asbapları: nay (nayilabak, „haft band“, nayianbon), sırnay, oq jaysha, qanun, setor, rubab, barbat, tar, santur, sheńber, tonbak. VI ásirge kelip saray kórkem óneri, kompozitorlar dóretiwshiligi (Barbat hám basqalar) gúllendi, xalıq arasında sazendeler (qosıqshı, ayaq oyınshı) dańq shıǵardı, muzıka teoriyası qáliplesti. Arab basqınshılıǵı dáwirinde Iran muzıkası arab-musulman mádeniyatı tásirine ushıradı, bir waqıttıń ózinde arab hám de parsı muzıkası elementlerin ózlestirdi. XIII ásirde kompozitor, muzıka teoretigi Safiuddin al-Urmaviy ataqlı boldı. XIX ásirdiń 2-yarımınan baslap Iran muzıkasına Evropa muzıkası tásir kórsetti, Tegeranda Shah kolledji qasında Evropa usılındaǵı muzıka mektebi ashıldı. XX ásirdiń 20-jıllarında kompozitor, Tegeran universiteti professorı Ali Naqi Vaziriy milliy muzıka tálimin jolǵa qoydı, muzıka teoriyasına tiyisli dóretpe jaratıp, muzıka mektebin ashtı. 30-jıllardıń baslarında Tegeranda Joqarı muzıka mektebi (40-jıllarda konservatoriyaǵa aylandırıldı) óz jumısın basladı, filarmoniya jámiyeti (1940), X. Sanjariy basshılıǵında simfoniyalıq orkestr (1946) dúzildi. A. Vaziriy, A. Sabo, A. Rashidiy sıyaqlı kompozitorlar ataqlı bolǵan. Házirgi kúnde Iranda, tiykarınan, folklor toparları, milliy saz ansamblleri bar. Usınıń menen birge XX ásir aqırlarınan milliy hám Evropa namaların uyǵınlastırǵan estrada hám orkestr orınlanıwına da úlken itibar berilip atır. 1968-jıldan Sherozda milliy kórkem óner festivalları ótkerip turıladı. Muzıka kórkem óneriniń rawajlanıwına Mırza Abdullo, Darveshxan, Karami, Faromirzo Poydur, Abu al-Hasan Sabo úlken úles qosqan, házirde Husayn Malik, Tohir Zoda, Shahnoz, Shojarayon sıyaqlı artistler ataqlı.

Teatrı

Teatr bulaqları áyyemgi dástúrlerden baslanadı. Ayırım dáreklerde áyyemgi „bozigar“ (orta ásirlerdegi masqarapazlar teatrın yadqa saladı) teatrı tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar saqlanıp qalǵan. Iranda pantomima, quwırshaq hám saya teatrları áyyemnen ataqlı. Ótken zamanda nıqaplar kórgizbesi hám dástúr („sade“) tamashaları uyımlastırılǵan. X ásirden baslap Imam Huseyn ólimine arnalǵan diniy baǵdardaǵı saxnalar qoyılǵan. XVII-XVIII ásirlerde parsı tragediyası túrlerinen biri - kewil bildiriw payda boldı. XX ásirdiń 30-jıllarına shekem Iranda masqarapazlar teatrı bar bolǵan. 1890-jıl Tegeranda saray teatrı dúzildi. XX ásir baslarında Iranda „Farhang“ („Mádeniyat“) teatr akciya jámiyeti shólkemlestirildi. 1911-jıl Iran milliy teatrına, 1917-jıl Evropa usılındaǵı Iran komediya teatrına tiykar salındı. 1929-jıldan baslap Iran teatrlarında hayallar iskerlik kórsete basladı. 1932-jıl súwretshi S. Kermonshohiy Tegeranda teatr-studiya quradı. Bul mákan mámlekettiń aldıńǵı teatr kórkem óneri orayına aylandı. 1930-1940-jıllar teatrlarda, tiykarınan, Evropa dramaturglarınıń dóretpeleri saxnalastırıldı. Iran teatr kórkem óneriniń rawajlanıw dáwiri 1960-jıllarǵa tuwrı keldi. 1963-jıl Tegeranda professional aktyorlardı tayarlawshı drama studiyası dúzildi, turaqlı teatr toparları, atap aytqanda „Búgingi teatr“ (basshısı M. Jafariy) hám Milliy truppa (basshısı M. Javonmard) payda boldı. 1968-jıldan Sherozda hár jılı teatr festivalı ótkeriledi. 1979-jılǵa shekem Iranda Varyete teatrı da bar bolǵan. Islam revolyuciyasınan keyin teatr kórkem óneri kriziske bet burdı. Házirgi kúnde diniy ruwxtaǵı spektakllerdi saxnalastırıw ushın ruxsat berilgen. Hayallardıń teatrda iskerlik kórsetiwi qadaǵan etilgen.

Kinosı

1920-jılda Tegeranda birinshi kinoteatr ashıldı. 1930-jıl komediya janrındaǵı dáslepki kórkem film jaratıldı. 1934-jıl dáslepki dawıslı film súwretke alındı. 1946-jıl „Mitrafilm“ (1948-jıldan „Forsfilm“) kinostudiyası dúzildi. 1950-jıllarda súwretke alınǵan „Port urısı“ filmi mámlekettiń eń ataqlı kino shıǵarmasına aylandı. 60-jıllardıń aqırı - 70-jıllarda tariyxıy, tań qalǵanday, muhabbattı jırlawshı film hám muzıkalıq komediyalar, atap aytqanda, „Mazandaran jolbarısı“ (rejissyor S. Xachikiyon), „Intizarlıq jaǵası“ (rejissyor S. Yosimiy) sıyaqlı filmler jaratıldı. 1955-jıldan Tegeranda xalıqaralıq, 1964-jıldan milliy kinofestivallar ótkeriledi. 1964-jıl Kino kórkem óneriniń Joqarǵı Keńesi dúzilgen. Sol dáwirdiń belgili rejissyorları I. Kushon, M. Muhsiniy, S. Yosimiy, S. Xachikiyon, Sh. Rafiyolar milliy kinematografiyanı rawajlandırıwǵa úlken úles qostı. 1970-jıllarda jılına 100 den artıq kórkem film jaratıldı, mámlekette 500 ge jaqın kinoteatr isledi. Islam revolyuciyasınan keyingi dáwirde kino kórkem óneri krizisqa ushıradı. Filmler islep shıǵarıw kólemi keskin kemeydi (jılına 30). Mámlekette kópshilik kinostudiya hám kinoteatrlar óz iskerligin toqtattı. 1980-1981-jıllarda bar-joǵı 11 film jaratıldı. 1980-jıllar aqırına kelip kinematografiya qayta tiklene basladı. Mámleket tárepinen kórsetilgen járdem hám de batıs filmlerine qoyılǵan sheklewler ornına Iranda ayrıqsha milliy kino jaratıldı hám talantlı kinoartistler jetilisip shıqtı. 1990-jıllardıń ortalarında Iran filmleri xalıqaralıq kólemge shıqtı. „Shiye dámi“, „Samal bizdi alıp ketedi“ (ekewiniń rejissyorı A. Kiyorustami), „Qandahar“ (rejissyor M. Maxmalbof), „Áke“, „Aspan balaları“, „Jánnet reńi“ (úshewiniń rejissyorı M. Majidiy) sıyaqlı filmler Kann, Turin, Berlin hám Moskva kino ánjumanlarında itibarlı sıylıqlar iyesi boldı. Bul filmlerde dáwirdiń sociallıq hám mádeniy máseleleri, insanlar arasındaǵı qatnaslar, turmıs filosofiyası shın sáwlelendirildi.

Ózbekstan - Iran qatnasları

Tiykarǵı maqala: Ózbekstan - Iran qatnasları

Demografiyası

Iran xalqı 83,500,000 adamdı quraydı. Irannıń rásmiy tili - parsı tili bolıp tabıladı, biraq Irannıń 16% xalqı túrkiy tilli xalıqlardan quralǵan.

</gallery>