Ózbekstan

Ózbekstan Respublikası Ózbekstan Respublikası
Motto: Yoʻq
Anthem: Oʻzbekiston Respublikasining Madhiyasi (Ózbekstan Respublikasınıń Gimni)
Location of Ózbekstan
Capital (and largest city)		Tashkent 41°16′N 69°13′E
Official languages		Oʻzbek
Government		Respublika
-	Prezident	Shavkat Mirziyoyev
-	Bosh Vazir	Abdulla Nigʻmatovich Oripov
Mustaqillik		SSSR dan
-	E'lon qilingan	1991 yil 1-sentabr
-	Tan olingan	1991 yil 8-dekabr
-	Completed	1991 yil 25-dekabr
-	Water (%)	4,9%
Population
-	2016 estimate	31 576 400 (44-shi)
GDP (PPP)		2021 estimate
-	Total	$75,0 mlrd (74-şi)
-	Per capita	$2800 (145-şi)
HDI (2003)		0,694 (medium) (111-şi)
Currency		Oʻzbekston sʻom (UZS)
Time zone		(UTC+5)
-	Summer (DST)	(UTC+6)
Internet TLD		.uz
Calling code		998

Ózbekstan — Oraylıq Aziyadaǵı mámleket. Ózbekstannıń paytaxtı - Tashkent qalası. Mámleket tili — Ózbek tili. Aymaǵı — 448,960 km². Xalqı sanı (2019-jıl mart ayına kóre) — 34,001,400 . Pul birligi — swm. Ózbekstan Respublikası 12 wálayat hám Qaraqalpaqstan Respublikasınan ibárat. Ózbekistannıń ulıwma shegarası 6,221 kilometrge, Batıs jaǵınan, shıǵısqa 1,425 kilometrge, arqadan qublaǵa 925 kilometrge sozılǵan. Batıstan hám Arqadan Qazaqstan (shegara uzınlıǵı 2203 km.) menen, shıǵısdan Qırǵızstan (shegara uzınlıǵı 1099 km.) hám Tájikstan (shegara uzınlıǵı 1161 km.) menen, qubladan bolsa, Túrkmenstan (shegara uzınlıǵı 1621 km.) hám Awǵanstan (shegara uzınlıǵı 137 km.) menen shegaralas.

Ózbekstan ekonomikası bazar ekonomikasına basqıshpa-basqısh ótedi, sırtqı sawda siyasatı import ornın basıwǵa tiykarlanǵan. 2017-jıl sentyabrinen baslap mámleket valyutası bazar kursı boyınsha tolıq konvertaciya etilip atır. Ózbekstan paxta talshıǵın óndiriwshi hám ekport etiwshi iri támiynatshı mámleket bolıp tabıladı. Mámlekette, sonıń menen birge, dúnyadaǵı eń iri altın kánleri bar. Sovet dáwirindegi úlken energiya islep shıǵarıw qurılmaları hám tábiyiy gazdı jetkeriw menen Ózbekstan Oraylıq Aziyadaǵı eń iri elektr óndiriwshisi boldı.

Ózbek sóziniń kelip shıǵıwı

Ózbek etnoniminiń kelip shıǵıwı tuwrısında bir neshe boljawlar bar. Jeke atama retinde ózbek sóziniń birinshi esletiliwi XII ásirge tuwrı keledi. Ózbek sózi túrkiy qáwimleri arasında Mavarawnnaxrda XIII ásirde monǵollar kelgenge shekem payda bolǵan. XII ásir arab tariyxshısı Usoma Ibn Munqiz „Tálim kitabında “Saljukiyler dáwirinde 1115-1116-jıldaǵı jolbasshılarınan biri ámir Ózbek degen Mosul húkimdarı bolǵanlıǵın aytıp otedi. Tariyxshı Rashiduddinniń jazıwınsha, Tabrizde húkimranlıq etken Ildegiziyler dinastiyasınıń sońǵı wákili Ózbek Muzaffar (1210-1225) bolǵan. 1221-jılda Awǵanstandaǵı Xorezmshax Jalaliddin áskerleriniń jetekshilerinen biri Jáhán Paxlavon Ózbek Tayı edi. Tariyxshı Mutal Ermatov: „Ózbek sózi „Ózler“ urıwı atınan kelip shıqqan“, — dep shamalaǵan. Tariyx pánleri doktorı, professor R. G. Mukminova ózbeklerdiń etnikalıq atın Ózbek Xan atı menen baylawǵa qarsı qosımsha dáliller alıp kelgen. Sharafiddin Ali Yazdiy Ózbek Xan dáwirinen talay aldın 1289-jılǵı waqıyalar haqqında xabar berip, Tabriz wálayatındaǵı ózbek áskerleriniń reydin esletip ótedi. Basqa tariyxshılardıń pikirine qaraǵanda, XIV ásirdiń 60-jıllarında, Deshti qıpshaq aymaǵında ózbekler dep atalǵan kóshpeli túrkiy qáwimleriniń awqamı dúzildi. XIV ásirdiń 60-jıllarında „ózbek“ etnonimi shıǵıs Deshti qıpshaqtıń pútkil túrkiy xalqı ushın jámáátlik atamaǵa aylandı. „Ózbek“ etnonimi Amir Temur dáwirinde Mawarawnnaxrǵa kirip kelgen. Alisher Nawayı (1441-1501) jazǵan dóretpelerinde „ózbek“ etnonimin Xorasan hám Mawarawnnaxrda tilge alǵan.

Tariyxı

Orta Aziyada jasaǵan birinshi adamlar skiflar eramızǵa shekemgi 1mıń jıllıqta házirgi Ózbekstannıń arqa otlalarında kelip shıqqan; bul kóshpeliler regionǵa jaylasqanda dáryalar boyında keń suwǵarıw sistemasın qurdı. Usı waqıtta Buxara (Buxara) hám Samarqand (Samarqand) sıyaqlı qalalar patshalıq hám joqarı oraylar retinde payda boldı. Eramızǵa shekemgi V ásirge kelip Baktriya, Soǵdiya hám Toxarstan mámleketleri bul aymaqta húkimranlıq etedi. Arqa Aziya mámleketleri Batıs menen jipek sawdasın rawajlantıra baslagan soń, Parsı qalaları bul sawda-satıqtan paydalanıp, sawda oraylarına aylandılar.Transxoxiana wálayatında hám odan shıǵısda házirgi Qıtaydıń Shinjon Uyǵur avtonom wálayatında jaylasqan qala hám awıl xalıq punktleriniń keń tarmaǵından paydalanǵan halda Sóǵd dáldalshıları bul Iranlıq sawdagerlerdiń eń bayına aylandılar. Ullı jipek jolı dep atalǵan sawda-satıq nátiyjesinde Buxara hám Samarqand aqır-aqıbetinde asa bay qalalarǵa aylandılar hám geyde Transsokiana (Movarannahr) persiyanıń eń abıraylı hám qúdiretli wálayatlarınan biri edi. áyyemgi dáwir. Eramızǵa shekemgi 327 jılda Makedoniya húkimdarı Aleksandr Makedonskiy zamanagóy Ózbekstan aymaqların óz ishine alǵan Sóǵdiyona hám Baqtriya Parsı imperiyasi wálayatların basıp aldı. Júzim solqımı, Aleksandrga azǵantay járdem bergeni, sebebi xalıqtıń qattı qarsılıqları kúshli bolıp tabıladı, nátiyjede Iskandar áskerleri Makedoniyanıń arqa bólegine aynalǵan regionda adasıp qalǵanlar Grek-Baqtriya patshalıǵında ornalasqanlar. Eramızǵa shekemgi 1-ásirde shohlik húkimranlıq etken yuejilar Kushan imperiyasi menen almastırildi. Kóp ásirler dawamında Ózbekstan regionin Parsı imperiyalari, sonday-aq Parfiya hám Sasaniylar imperiyalari, sonıń menen birge, basqa imperiyalar, mısalı, turk-farsılar tárepinen islengen Eftalit hám turkiy Gokturk xalıqları.

VIII ásirde, Ámiwdarya hám Sırdárya dáryaları arasındaǵı aymaq - Transsoksiana arablar tárepinen jawlap alıw etildi (Ali ibn Allanıń sıpatlarınıń biri) Ámiwdarya dáryasınan keyin tez arada orayǵa aylandı. Islamıy altın ásir]]. Ol erda kóplegen belgili ilimpazlar jasaǵan hám fathdan keyin onıń rawajlanıwına úles qosqan. Bul dáwirde ilimpazlardıń erisken jetiskenlikleri qatarına trigonometriya dıń zamanagóy formaǵa ótiwi (ay fazaların esaplaw ushın ámeliy qollanılıwın ápiwayılastırıw),optika, astronomiya de erisilgen tabıslar kiredi., sonıń menen birge, musulman Oyanıw dáwirine tiykar salǵan poeziya, filosofiya, kórkem óner, sulıw jazatuǵın adamlıq hám basqa kóplegen tarawlarda. IX-X ásirlerde Transxoksiana Samaniyler mámleketi quramına kiritilgen. Keyinirek, Transsoxiana túrkler húkimranlıǵı Qoraxoniyler dıń, sonıń menen birge Saljuqiyler (Sultan Sanjar) hám Qara-Kitanlar dıń bastırıp kiriwin kórdi. XIII ásirde Chingizxan dáwirinde Móǵullar tárepinen basıp alınıwı regionda ózgerislerge alıp keledi.Orta Aziyaǵa móǵullar shabıwıli regiondaǵı birpara Iraniyzabon xalıqtıń kóship ketiwine alıp keldi, olardıń mádeniyatı hám miyrasların móǵullar-turkiy xalıqlar iyeledi. odan keyin kelgenler. Buxara, Samarqand, Góne Úrgenish hám basqalardıń shabıwılı nátiyjesinde ǵalabalıq adam óltiriwshiliklar hám úlken vayranshılıqlar, mısalı, Xorezmniń bólimleri pútkilley joq etildi. 1227-jılda Chingizxon opatınan keyin onıń imperiyasi tórt balası jáne onıń shańaraq aǵzaları ortasında bolınıp ketti. Saldamlı bólekleniw potentsialına qaramay, Móǵul imperiyasınıń móǵullar nızamı taǵı bir neshe áwladlar ushın tártipli miyrasxorlıqtı saqlap turdi hám Transsoxiananing úlken bólegin basqarıw Shingizxannıń ekinshi balası Chaǵatayxannıń tikkeley áwladları qolında qaldı.. Chaǵatoy úlkelikinde tártipli miyrasxorlıq, párawanlıq hám ishki tınıshlıq húkim súrdi hám ulıwma Monǵollar imperiyasi kúshli hám birlesken patshalıq bolıp qaldı (Ulus Batiy, Allanıń sıpatlarınıń birixon).

Bul dáwirde házirgi Ózbekstannıń kópshilik bólegi Chıǵatay xanlıǵı quramına kigen, sonday-aq Xorezm, hám Altın Orda quramına da kirgen. Altın Orda páseńlewge dus kelgeninen keyin, Temur 1388-jılda onı basıp alǵanǵa shekem Xorezm sófiylar úrim-putaǵı qısqa múddet basqargan. bul gúreslerden 1380-jıllarda Transsoksiyadagi húkimran kúsh retinde payda boldı. Eger ol Shıńǵısxannıń áwladı bolmaǵan bolsa da, Temur Transoxiananıń "ámelde" húkimdarı boldı hám pútkil batıs Oraylıq Aziyanı, Iran, Kavkaz, Mesopotamiyanı basıp alıwǵa kiristi. Kishi Aziya hám Aral teńiziniń arqasındaǵı qubla sahra regionin hámde Sonıń menen birge, ol Rossiyaǵa 1405-jılda Min dinastiyası shabıwılı waqtında óliwden aldın bastırıp kirgen. Temur oǵada shápáátsizligi menen belgili jáne onıń basıp alıwshılıǵı genotsid obaimenen birge bolǵan qalalarda da gúzetilgen. Temur óziniń jawlap alǵan úlken jerlerinen kóplegen ónermentler hám ilimpazlardı óz paytaxtı Samarqandqa toplaw arqalı Transxoksiananıń sońǵı gúlleniwin basladı. Bunday adamlardı qollap-quwatlaw arqalı ol óz imperiyasına bay parsı -islam mádeniyatı menen sińdirdi. Onıń jáne onıń jaqın áwladlarınıń húkimranlıǵı dáwirinde Samarqandta hám basqa xalıq punktlerinde diniy hám saray qurılısınıń hár qıylı eń jaqsı ǵáziyneleri jaratıldı. Amir Temur medicinalıq jańa ashılıwlar hám patronizator shıpakerler, ilimpazlar hám artistler menen almaslawdı basladı. Hindstan sıyaqlı qońsılas regionlardan; Onıń aqlıǵı Ullı begim dúnyadaǵı birinshi ullı astronomlardan biri bolǵan. Temuriylar úrim-putaǵı dáwirinde túrkler Chaǵatay sóylesimi formasında, Transoxiana qalasında óz-ózinen kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilge aylandı, eger Temuriylar tábiyaatan parsı bolǵan. Chaǵataylardıń ullı jazıwshısı Alisher Nawayı XV ásirdiń ekinshi yarımında Hirat qalasında (házirgi Awǵanstannıń arqa-batıs bóleginde) aktiv bolǵan.

Temuriyler mámleketi Temur óliminen keyin demde ekige bolındı. Temuriylerdiń sozılmalı ishki sawashları Aral teńiziniń arqasında jasawshı ózbek kóshpeli qáwimleriniń itibarın tartdı. 1501 jılda ózbek kúshleri Transxoxianaga kótere shabıwılı basladılar. Buxara amirligi de qul sawdasi kózge taslanıp, bekkem órnasti. Ruslar kelgenge shekem házirgi Ózbekstan Buxara ámirligi hám xanlıqlar ortasında bólinip ketken. XIX ásirde Rossiya imperiyasi keńeyip,Oraylıq Aziya ga jayıla basladı. 1912 jılda Ózbekstanda 210306 orıs jasaǵan. "Ullı Oyın" dáwiri ádetde shama menen 1813 jıldan Angliya-Rossiya 1907 yilgi konvensiyasi ge shekem bolǵan dáwir retinde qaraladı.. Ekinshi, onsha intensiv bolmaǵan basqısh 1917 jıldaǵı Bolsheviklar revolyuciyası nan keyin júz berdi. XIX ásirdiń baslarında Britaniya Hindstanı hám Patsha Rossiyasınıń shet aymaqları ortasındaǵı jerlerdiń úlken bólegi kartada bolmaǵan. 1920-jıl baslarına kelip Orta Aziya qatań túrde Rossiya qolında edi hám bolshevikler ge birpara erte qarsılıqlarǵa qaramay, Ózbekstan hám Oraylıq Aziyanıń qalǵan bólegi Sovet Birlespei quramına kirdi. 1924-jıl 27-oktyabrde Ózbekstan Sovet Sotsialistik Respublikası dúzildi. 1941 jıldan 1945 jılǵa shekem Ekinshi jáhán urısı dáwirinde Qızıl Armiya da fashistlar Germaniyası na qarsı Ózbekstannan 1 433 230 kisi urısqa qatnastı. Arqa fronttıń urıs maydanlarında 263005 dana ózbekstanlı askarlar qaytıs bolǵan hám 32670 kisi jangda dereksiz joǵalǵan. 1990-jıl 20-iyunda Ózbekstan óz mámleketlik suverenitetti járiyaladı. 1991-jıl 31-avgustda Ózbekstan áwmetsiz tónkeriw ǵayrati den keyin óz ǵárezsizligin járiyaladı. 1 sentyabr Milliy ǵárezsizlik kúni dep daǵaza etildi. Sovet Awqamı sol jıldıń 26-dekabrinde tarqatıp jiberilgen edi. Ǵárezsizlikten berli Ózbekstannıń abıraylı húkimdarı bolǵan Prezident Islam Karimov 2016-jıl 2-sentyabrde dúnyadan ótti. Onıń ornına uzaq jıl iskerlik etken Bas ministr, Shavkat Mirziyoyev, sol jıldıń 14-dekabrinde prezident lawazımın iyeledi.

Geografiyası

Ózbekstan keńlikler 37° hám 46° N hám uzınlıqlar 56° hám 74° E . Ol batıstan shıǵısqa 1425 km hám arqadan qublaǵa 930 km ge sozılǵan. Arqa hám arqa-batısda Qazaqstan hám Aralqum shóli (burınǵı Aral teńizi) menen qubla-shıǵısta,Túrkmenstan hám Awǵanstan qubla-batısta,Tájikistan ga shekem qublası-shıǵısda hám Qırǵızstan den arqa-shıǵısda, Ózbekstan eń iri Oraylıq Aziya mámleketlerinen biri hám qalǵan tórtewi menen shegara qatar Oraylıq Aziyadaǵı birden-bir mámleket bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, Ózbekstan qublada Awǵanstan menen qısqa shegaranı 150 km iyeleydi. Ózbekstan qurǵaqlay, teńizge shıǵıw imkaniyatı joq mámleket. Bul dúnyadaǵı eki ikki márte teńizge shıǵıw múmkinshiligine iye bolmaǵan mámleketlerden biri (yaǵnıy basqa teńizge shıqpaǵan mámleketlikler menen qorshalǵan teńizge shıǵıwsız mámleket), ekinshisi Lixtenshteyn. Bunnan tısqarı,endoreyik háwiz lar qatarında jaylasqanlıǵı sebepli, onıń hesh bir dáryası teńizge alıp barmaydı. Onıń aymaǵınıń 10 procentten kamroǵini dárya oypatlıqları hám oazislerdegi intensiv túrde suwǵarılatuǵın erler hám ilgeri Aral teńizi dúnyadaǵı eń jaman ekologiyalıq páleketlerdiń birinde qurıtılǵan. Qalǵanları sheksiz Qızılqum shóli hám tawlar bolıp tabıladı. Ózbekstandaǵı eń bálent noqat Xazret Sultan- teńiz júzesinen 4643 metr, Surxandárya wálayatınıń qubla bóleginde jaylasqan. Tájikstan menen shegaralas,Dushanbe dıń arqa-batısiy bóleginde (ilgeri Kommunistlik partiyanıń 22-siezdiniń shıńı dep atalǵan). Ózbekstanda ıqlım kontinental bolıp, hár jılı kem jawıngershilik kútilip atır (100-200 millimetr yamasa 3,9-7,9 dyum). Jazdıń ortasha joqarı Gradus 40 °C qa jetedi (104°F), qıstıń ortasha tómen temperaturası -23 °C átirapında.

Arqa-batıstan qubla-shıǵısqa qaray 1500 km ge sozılǵan, ortasha eni 300 km den aspaytuǵın Ózbekstan Ferǵana oypatlıǵın (shógiw tereńi) qorshap turǵan Alaj dızbeginiń batıs janbawırlarınan (shıǵısqa) sozılǵan. Keń Aral teńizi jaǵalarına shekem (batısta), áyyemgi teńiz qaldıǵı, teńiz júzesinen tek 53 m biyiklikte. Aymaqta eki geomorfologiyalıq hám ıqlım zonaları bar. Batıs bóleginde Aralǵa shekem bolǵan qurǵaq Qızılqum shóli (300.000 km², yarımı Qazaqstan) húkimran. Túrkmenstan menen shegaranı uzaq waqıt dawamında belgilep turıwshı Ámiwdárya tábiyiy gaz kánlerine bay bul yarım shól aymaǵın Qaraqum shól platosı (Túrkmenstan aymaǵında) hám Batıs Batısqa sozılǵan Ústirt shólinen ajıratıp turadı. Araldan Kaspiyge, Aral teńizin qorshap turǵan tegislikler Qaraqalpaqstan Avtonomiya Respublikasına tiyisli. Pútkil batıs regionda ıqlım qurǵaq kontinental bolıp, yanvarda minimal temperatura −29°C, jazda maksimal +45°C; jawın jılına 100 mm den kem. Shıǵıs bóliminde Zarafshan, Ámiwdárya hám Sırdárya háwizlerin Tyan-Shan, Alaj hám Pomirdiń shet jaqları, jas hám joqarı seysmikalıq taw dizbekleri ajıratıp turadı. Olardan eń biyigi Hisor tawı bolıp, onda Tájikstan menen shegaralas mámlekettiń eń biyik shıńı Hazrat Sultan (4643 m biyiklik) Ferǵana, Sırdar dáryası shomılǵan uzınlıǵı 300 km hám eni 100 km bolǵan tektonikalıq háwiz jáne onıń aǵısları, bul jerde xalıqtıń salmaqlı bólimi toplanǵan. Tájikstan menen shegara bul shınjırlar hám olardı bir-birinen ajıratıp turıwshı oypatlıqlardı júdá quramalı tárizde kesip ótedi: Ferǵana oypatlıǵı, mısalı, paytaxt Tashkentten Tájikstan aymaǵı tárepinen ajıratılǵan. Ekonomikalıq turmıs ushın zárúr bolǵan suw jolların baqlaw eki mámleket ortasında básekini keltirip shıǵaradı. Dárya oypatlıqları hám taw janbawırlarında ıqlımnıń kontinentallıǵı páseyedi hám jawın kóbeyedi (tegisliklerde jılına 300 mm den relyefte 1000 den artıqqa shekem). Aymaqtıń 4,6 % in qorǵalatuǵın tábiyiy aymaqlar quraydı.

Ekonomikası

Tiykarǵı maqala: Ózbekstan ekonomikası

Ózbekstanda 1992-2008-jıllardaǵı jalpı ishki ónimniń ósiwi. Ózbekstan ekonomikasında eki haqıyqatlıq húkimran. Birinshisi, qurǵaq hám yarım qurǵaq aymaqlardı ǵalabalıq jasalma suwǵarıw hám tóginlew, bunıń nátiyjesinde onıń tiykarǵı eginleri bolǵan paxta shiyki zatın jetistiriw (Ózbekstan jáhánde AQSh tan keyin 2-orında turadı), nátiyjede, ekonomika hám ekologiya salasında ámelge asırılǵan úlken háreketler. Ekinshisi (Orta Aziyanıń basqa respublikalarında da bar) Tashkent átirapında sanaat tarmaqları bar ekenligine qaramay, mámleketti ózgertken, tayar emes ónim, bálkim kóp muǵdarda shiyki zat islep shıǵarıwdı xoshametlegen eski sovet sawda sistemasınıń jemiriliwi bolıp tabıladı, Samarqand, Buxara hám Ferǵana oypatlıǵında. Teńizge shıǵıw múmkinshiligi bolmaǵan Ózbekstan óz ónimlerin qattı valyuta bazarlarına alıp shıǵıwda úlken qıyınshılıqlarǵa dus kelmekte. Ózbekstan óziniń paxta bazarına qaramlıǵın sheklew hám mámlekettiń shıǵıs bóliminiń ónimli topıraqların polimádeniy awıl xojalıǵı óndirisine qaytarıw sıyaqlı quramalı wazıypanı óz moynına aldı. Basqa áhmiyetli eginler — miywe hám salı, ásirese, Ferǵana oypatlıǵında, sonıń menen birge, pilleshilik hám pilleshilitiń tiykarǵı orayı (Marǵulan hám Ándijan). Qurǵaq batıs wálayatlarda, ásirese, Buxara wálayatında qarakól qoyı baǵılatuǵın, maqpal júni túrli reńge boyalǵan shárwashılıq ústemlik etedi.

Ózbekstan altın qazıp alıw boyınsha dúnyada 8-orında turadı. Qızılqum shólindegi Murıntaw káni dúnyadaǵı eń iri ashıq altın káni esaplanadı. Basqa tábiyiy resurslar — kómir, tábiyiy gaz, neft, uran, reńli hám kemnen-kem ushıraytuǵın metallar. Mámleket aymaǵınıń 3% ke jaqının ormanlar quraydı hám aǵash import etiledi. Elektr energiyasınıń úlken bólegi ıssılıq elektr stanciyalarınan, tiykarınan kómirde, shama menen 15% gidroelektrostanciyalardan alınadı. Húkimet jańa infrasistemaǵa qarjı kirgizip, iri shet el qarjılardı, ásirese, toqımashılıq hám avtomobilsazlıq tarawların tarttı hám mámleketti elektr energiyası, azıq-awqat, neft hám gaz salasında ǵárezsiz bolıw tárepdarı. Tiykarǵı eksport ónimleri, álbette, paxta shiyki zatı (barlıq awıl xojalıǵı ónimleri bahasınıń 40% ten aslamı), paxta talshıǵı, gezleme hám kiyim-keshek, sonıń menen birge, reńli metallar bolıp tabıladı. Ózbekstan sawda aylanbasınıń 4/5 bóleginen kóbi ele Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq Awqamı (ǴMDA) mámleketleri menen tuwrı keledi.

Rossiya jumısshıların az-azdan oraylıq Aziyalıq jumısshı kúshi menen almastırıwǵa qaratılǵan húkimet siyasatı, ásirese, 2000-2010-jıllar aralıǵında sırt elge miydiń aǵıwı sebep boldı, bul jerde, atap aytqanda, 18 jastan asqan er adamlardıń úlken bólegi. 40 adam óz pul ótkermeleri menen mámleket byudjetiniń zárúrli statyasın quraydı. Prezident Shavkat Mirziyoev 2017-jıldan baslap emigrantlıq procesin arqaǵa basıp jıljıtıwǵa, xalıq tálimi hám mámleketti qayta rawajlandırıwǵa akademiyalıq shaxslardı tartıwǵa urınıp kórgen aperturistlik siyasattı ámelge asırdı. Bir neshe Evropa universitetleri bar, olar arasında Turin politexnika hám Westminster universiteti ajıralıp turadı. Ekonomika ele de bólek bajıxana tosıqları menen qorshalǵan. Jergilikli valyuta Ózbekstan swmı 2018-jıldan berli konvertaciya etiletuǵın valyutaǵa qayttı, eger valyutanı eksport etiwde ele de kóplegen sheklewler bar. Bul jaǵday shet el kapital hám investiciyalar, ásirese, kóshpes múlk sektorı hám mineral resursların ózlestiriwge kúshli aǵımın keltirip shıǵardı.

Jáhán bankiniń 2017-jılǵı maǵlıwmatlarına kóre, Ózbekstan jıllıq dáramatqa iye, satıp alınǵan zat qábileti pariteti (PPP) boyınsha 6990 dollar (ayına 500 dollardan sal kóbirek) mámleket esaplanadı. Ayrıqsha ekonomikalıq oazisti bildiriwshi Tashkent qalasında ortasha mıynet haqı ápiwayı nomerler ushın ayına shama menen 250 dollardı, ortasha mamanlar ushın shama menen 350 dollardı hám joqarı maman (ekonomistler) ushın shama menen 1000 dollar hám onnan da kóbirekti quraydı. Injenerler, yuristler, kompyuter ilimpazları, shıpakerler). Qala átirapında hám awıllarda mıynet haqı talay tómen bolıwı múmkin, jumısshınıń ortasha mıynet haqı 150 dollar átirapında hám barter ele da qollanıladı, sebebi kóplegen shańaraqlarda qus, sıyır hám palız eginleri baǵları bar hám kóbinese kóbirek tabadı. ​​Bul ónimlerdi almastırıw qolaylı. Jergilikli bazarda satıw ornına qońsılas ushın bar basqalar menen. Jasaw bahası Evropaǵa qaraǵanda talay tómen, biraq ortasha mıynet haqına salıstırǵanda júdá joqarı. Import etiletuǵın ónimler, salmaqlı bajılar astında, batıs bazarlarǵa qaraǵanda 200% qımbatlaw bolıwı múmkin. Soǵan qaramay, 2009-2019-jıllarda Ózbekstan jalpı ishki ónimi (belgisiz) joqarı ortasha hám shama menen 8% ke ósti. Ózbekstan az-azdan óndiriwshi mámleketke aylanıp barıpmaqta. Avtomobiller (General Motors tárepinen úlken investiciyalar), xojalıq texnika, yarım tayın paxta ónimlerin islep shıǵarıw, hesh bolmaǵanda, iri qala oraylarında hám ásirese, paytaxt Tashkentte milliy ekonomika hám turmıs dárejesin asıradı. Ol sońǵı jıllarda jaqsı úskenelengen, estetikalıq tárepten gózzal hám zamanagóy qalanıń barlıq xızmetleri menen úskenelengen qalaǵa aylandı.

Demografiyası

Tiykarǵı maqala: Ózbekstan demografiyası

Ózbekstan xalqı 37 million adamdı quraydı (2022-jıl 9-dekabr jaǵdayına kóre). Xalıqtıń kópshilik bólegi (83,7% ten kóbi — 26,15 million adam) ózbeklerden ibarat. Ásirese Ándijan wálayatı xalqında ózbeklerdiń úlesi úlken. Hár biri 1 millionnan aslamlaw ruslar, qazaqlar, tájikler; 500 mıń tatarlar, qırǵızlar, qaraqalpaqlardan tısqarı parsılar (200 mıń), koreycler (200 mıń), ukrainler (150 mıń), túrkmenler (150 mıń), ermanilar (100 mıń), arablar hám lolılar (500 mıń) hám basqalar. Xalıqtıń 51% i qalalarda hám 49% i awıllarda jasaydı. 2022-jıl jaǵdayına kóre, er adamlar sanı 17,9 mln, áyeller sanı bolsa 17,7 mln adamdı quraydı. Qalada jasawshı xalıq sanı 18,1 mln adamǵa, awılda jasawshılar bolsa 17,5 million adamǵa teń. Tuwılıwlar sanı 413,6 mıń adam, ólimler sanı bolsa 80,9 mıń adamdı quradı. Belgilengen nekeler sanı — 108,9 mıń, ajırasıwlar sanı — 24,6 mıńǵa teń. Xalıqtıń tiykarǵı bólegi — ózbekler bolıp, olar xalıqtıń 83,7% in quraydı. Ózbekstan kóp milletli respublika bolıp, 130 ǵa jaqın millet hám xalıqlardıń wákilleri jasaydı. Oraylıq Aziyadaǵı basqa mámleketler sıyaqlı Ózbekstan Respublikasınıń da xalqı salıstırǵanda „jas“ bolıp, onıń úlken bólegi miynetke jaramlı jasta bolıp tabıladı. Xalıq ulıwma muǵdarınıń 42% in miynetke jaramlı dáwirge shekem bolǵan jaslar, 51% i miynetke jaramlı hám 7% i miynetke jaramlı dáwirden úlken jaslılar quraydı.

Dini

Tiykarǵı maqala : Ózbekstanda din

Xalıqtıń kópshilik bólegi islam dininiń Hanafiya (sunniyler) mazhabındaǵı musulmanlar bolıp tabıladı, xalıqtıń bir bólegi Islam dininiń Shia mazhabına sıyınadı. Bunnan tısqarı mámlekette xristian dininiń provoslavlar, katolikler, protestantlar, lyuteryanlar, Arman Apostol Shirkewi, Yahova Shahidleri, Baptistler, Jetinshi Kún Adventistleri, Koreyc Xristianları hám basqa mazhabları da bar. Evreylik, Buddistlik, Krishnaitlar, Baxailar hám basqa dinler de Ózbekstanda bar.

• 88,4% — Islam (Hanafiyler, Sunniyler - 87,1%) hám (Shialar - 1,3%)
• 4,8% — Xristian (Pravoslavlar)
• 2,4% — Xristian (Katolikler, Protestantlar, Lyuteryanlar hám basqa xristian mazhabları)
• 0,8% — Evreyler
• 4,2% — Basqa Dinler

Tili

Tiykarǵı maqala: Ózbekstan tilleri

Ózbek tili rásmiy mámleket tili bolıp tabıladı; biraq rus tili milletler aralıq baylanıs ushın ámelde rásmiy til esaplanadı, atap aytqanda, kópshilik sawda hám mámleket keńselerinde kúndelikli paydalanıw. Mámleket Konstituciyasında qaraqalpaqlardıń Qaraqalpaqstan Respublikasındaǵı rásmiy mártebesi de tán alınǵan.

Bilimlendiriw hám densawlıqtı saqlaw

Tiykarǵı maqala: Ózbekstanda bilimlendiriw hám Ózbekstan Milliy kitapxanası

Tálim sistemasında sawatlılıq dárejesi 99,3 procentke jetti, erkekler hám hayallardıń ortasha mektep jası 11 jastı quradı. Biraq, Sovet Awqamı bólingeninen keyin byudjet sheklewleri hám basqa ótiw dáwiri máseleleri sebepli sabaqlıqlar hám basqa mektep materialları, oqıtıw metodikası, oqıw programmaları hám tálim mákemeleri gónergen, jetkilikli emes hám itibardan shette qalıp atır. Sonıń menen birge, mektep jasındaǵı adamlardıń úlesi páseymekte. Húkimet bul máselelerden qáweterde bolsa-da, byudjet tarılǵınsha qalmaqta. Tap sonday, densawlıqtı saqlaw salasında da ómir kóriw dawamlılıǵı uzaq edi, biraq Sovet Awqamı bóleklengeninen keyin densawlıqtı saqlaw resursları qısqardı, olardıń sapası, paydalanıw múmkinshiligi hám natiyjeliligi páseydi.

Siyasat

Prezident

Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 19-babı „Ózbekstan Respublikasınıń Prezidenti“ dep ataladı. Bul bap 9 elementten ibarat bolıp, olarda Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń konstituciyalıq huqıqıy mártebesi belgilep berilgen. Joqarı Keńes 12-shaqırıq 1-sessiyasında deputatlar tárepinen Ózbekstan Respublikasınıń birinshi Prezidenti lawazımına Islam Karimov saylanǵan edi. „Ózbekstan Respublikası Prezidenti saylawı tuwrısında“ǵı nızamǵa qaray, 1991-jıl 29-dekabr hám 2000-jıl 9-yanvarda alternativlik tiykarında tuwrıdan-tuwrı pútkil xalıq Prezident saylawları ótkerildi. Bul saylawlar nátiyjesinde Islam Karimov Ózbekstan Respublikasınıń Prezidenti etip saylandı. 2016-jıl 2-sentyabrde Islam Karimov dúnyadan ótti. Sonlıqtan náwbetten tısqarı ulıqma xalıq prezidentlik saylawları ótkerildi hám onda bas ministr Shavkat Mirziyoyev prezident etip saylandı.

Milliy bayramları

1992-jıl 2-iyulda Joqarı Keńes sheshimine qaray bul kúnler bayram hám demalıs kúnleri dep daǵaza etilgen:

• 8-mart — „Xalıq aralıq hayal-qızlar kúni“
• 21-mart — „Nawrız bayramı“
• 9-may — „Eslew hám qádirlew kúni“
• 1-sentyabr — „Ǵárezsizlik kúni“
• 1-oktyabr — „Oqıtıwshı hám tárbiyashılar kúni“
• 8-dekabr — „Konstituciya kúni“
• Ramazan haytı (Iyd-al-Pitir) bayramı
• Qurban haytı (Iyd-al-Adha) bayramı

Xalıqaralıq múnásibetler

Ózbekstan 37 xalıqaralıq shólkemler aǵzası. Tómendegi shólkemler Ózbekstanda óz wákilxanalarına iye:

• BMSh
• Narkotikler qadaǵalawı hám jınayatshılıqtıń aldın alıw boyınsha BMSh programmasınıń Oraylıq Aziyadaǵı regionlıq wákilxanası
• BMSh nıń milliy xalıqlar Fondı
• Qashqınlar boyınsha BMSh nıń Joqarı Komissariat basqarması
• BMSh nıń balalar fondı wákilxanası - UNICEF
• BMSh nıń tálim, pán hám mádeniyat máseleleri boyınsha wákilxanası
• Pútkil dunya densawlıqtı saqlaw shólkeminiń wákilxanası JSST/WHO
• Evropada qawipsizlik hám sheriklik shólkemi — EXHT/OSCE
• Xalıq aralıq qızıl xoch komitetiniń wákilxanası — ICRC
• Xalıq aralıq qızıl xoch hám qızıl yarım ay jámiyetleri federaciyasınıń wákilxanası — Red Cross

Xalıq aralıq finanslıq shólkemler

• Jáhán banki wákilxanası — JB/World Bank
• Xalıq aralıq valyuta fondı wákilxanası - HVH/IMF
• Evropa Tikleniw hám Rawajlanıw Banki wákilxanası
• Xalıq aralıq Finans korporaciyası wákilxanası
• Aziya rawajlanıw banki wákilxanası wálayatları

Hákimshilik-aymaqlıq qurılısı

Tiykarǵı maqala: Ózbekstannıń aymaqlıq bóliniwi

Ózbekstan 12 wálayat, (Sırdárya, Nawayı, Jizzax, Xorezm, Buxara, Surxandárya, Namangan, Ándijan, Qashqadárya, Samarqand, Ferǵana, Tashkent), Tashkent qalası hám Qaraqalpaqstan Respublikasınan ibarat.

Tábiyiy resursları

Ózbekstan Respublikasında jútá úlken islep shıǵarıw hám mineral shiyki ónim baylıǵı, kem ushıraytuǵın awıl xojalıǵı shiyki ónimi, qayta islew processinde alınatuǵın júdá úlken yarım fabrikatlar, bay tábiyiy resurslar, rawajlanǵan infrasistema bar. Paydalı qazılmalar razvedkasınıń zamanagóy dárejesi júdá bay kemnen-kem ushıraytuǵın, reńli hám kem ushıraytuǵın metall kánlerin, organikalıq janılǵınıń barlıq túrleri — neft, tábiyiy gaz, gaz kondensatı, gúńgirt hám yarım kokslanatuǵın kómir, janıwshı slaneslar, uran, qurılıs materialları ushın shiyki onimniń kóp túrlerin ózlestiriw menen baylanıslı. Ózbekstan aymaǵında 100 daen artıq mineral shiyki ónimlerdiń keń tarmaǵı anıqlanǵan bolıp, házir olardıń 60 tan aslamı xalıq xojalıǵınıń tarmaqlarında isletilmekte. Altın, uran, mıs, tábiyiy gaz, volfram, kaliy duzları, fosforit, kaolin sıyaqlı paydalı qazılmalardıń tastıyıqlanǵan rezervlerine kóre Ózbekstan MDH emes, pútkil jáhánda jetekshi orındı iyeleydi. Mısalı, altın rezervleri boyınsha respublika jáhánde tórtinshi orında, onı qazıp alıw boyınsha 6-orında, mıs rezervler boyınsha 10-11-orında, uran boyınsha 7-8-orında, onı qazıp alıw boyınsha 11-12-orında turıptı. Ámeldegi mineral shiyki ónim rezervleriniń kópshiligi házir islep turǵan kán qazıw komplekslerin keleshektegi uzaq múddet dawamında shiyki ónim menen támiyinleydi, áyne waqıtta, altın, uran mıs, qorǵasın, gúmis, litiy, fosforitler, kaliy duzları, atız shpati, vollastonit, agro-ximiya metalları hám sol sıyaqlı júdá áhmiyetli paydalı qazılmalardı qazıp alıwdı shólkemlestiriw, quwatlardı kóbeytiwge imkanıyat beredi.

Transportı

• Tashkent xalıqaralıq aeroportı
• Tashkent jergilikli aeroportı
• Tashkent Metropoliteni
• Ózbekstan temirjolları

Qurallı kúshleri

Qarańız: Ózbekstan Respublikası Qurallı Kúshleri

Ózbekstan Respublikası qurallı kúshleri 2015-jılǵa kelip Ózbekstan armiyası jáhánniń 106 mámleketi qurallı kúshleri orın alǵan jáhán armiyaları reytinginde 48-orındı iyeleydi. Bul haqqında jańalanǵan Global Firepower reytinginde xabar berilgen. Global FirePower (GFP) maǵlıwmatlarına kóre (olar 2014-jıl martına tiyisli), Ózbekstan ıqtıyarında házirgi waqıtta 420 tank, 715 BTR (sawıtlı transport quralı), 109 raketa sistemaları, 69 qırıwshı samolyot, 65 vertolyot, atap aytqanda, 25 hújim etetuǵın vertolyot hám basqa kóplegen qural-jaraqqa iye, qural kóterip, armiyada xizmet etiwi múmkin bolǵan xalıq sanı bolsa 15,7 millionnan asadı. GFP Ózbekstan haqqındaǵı maǵlıwmatlardı Oraylıq razvedka basqarması saytı, MRB nıń World Factbook toplamı maǵlıwmatları, „Vikipediya“ hám ashıq dáreklerdegi basqa maǵlıwmatlarǵa tıykarlanıp dúzgen. Oraylıq Aziya mámleketleri arasında Ózbekstannan tısqarı Qazaqstan da reytingnen orın alǵan bolıp, GFP onı 80-orınǵa jaylastırǵan. Ózbekstanǵa aymaqlıq tárepten jaqın mámleketler arasında Awǵanstan 76-orındı iyelegen, Tájikstan, Qırǵızstan hám Túrkmenstan reytingke kirgizilmegen. MDH, Baltıqboyı mámleketleri hám Gruziya arasında Ózbekstan Rossiya (2-orın) hám Ukraina (21-orın) dan keyingi 3-orındı bánt etken. Ázerbayjan (50-orın), Belorussiya (52), Gruziya (64), Qazaqstan (80), Estoniya (96 ), Litva (103) orın alǵan. Armeniya, Moldava, Latviya sıyaqlı mámleketler reytingke kirgizilmegen. Reytingke kóre, AQSh armiyası eń qúdiretli dep tabılǵan bolsa, Rossiya hám Qıtay armiyası kúshli úshlikten orın alǵan. Hindstan, Ullı Britaniya, Franciya, Germaniya, Túrkiya, Qubla Koreya hám Yaponiya armiyası bolsa kúshli onlıqqa kirgen. Atap ótiw kerek, GFP niń 2014-jılǵı reytinginde de Ózbekstan 48-orında baratırǵan edi.

Mádeniyatı

Tiykarǵı maqala: Ózbekstan mádeniyatı

Ózbek ádebiyatı

Tariyxtan Iran Buxara sarayı X ásirden baslap parsı ádebiyatın tarqatıw boyınsha birinshi iri oray bolǵan. Házirgi Ózbekstan aymaǵı Qaraxaniyler dáwirinen (X-XII ásirler) baslap basqıshpa-basqısh túrklestiriw baslanǵan, monǵollar dáwirinen Iran elementi onda demografiyalıq tárepten azshılıqqa aynalǵan. Birinshi iri kelbetler qatarında sufiy sufizm hám shayır Ahmed Yassawiy (1166-jılda dúnyadan ótken), oǵan sufizm-etikalıq tórtlik qosıqlar kitabına tiyisli bolǵan hám ol da „Yassawiy“ diń biradarlıq sufizm táliymatınıń tiykarın quraydı. Jáne bir itibarǵa ılayıq shaxs - lirik Xorezmiy (XIV ásir) ájayıp qosıq avtorı: „Muhabbat kitabı“ (Muhabbatnama). Biraq kórkem ádebiyatqa baylanıslı mádeniyat hesh bolmaǵanda Temuriyler dáwirine shekem, yaǵnıy XIV ásir aqırı hám XV ásir baslarında Temurlannıń payda bolıwı menen baslanǵan dáwirge shekem mudam parsılar tárepinen monopoliyada edi. XV ásirde Orta Aziya túrkleriniń (Chaǵatay túrkleriniń) tolıq ádebiy qádir-qımbatı haqqındaǵı birinshi maqtanıshlı dawa ullı eki tilli shayır hám poligraf (parsı hám túrk) Alisher Nawayı (1501-jılda Hiratta dúnyadan ótken) jazıwshı menen tastıyıqlanadı. Qosıqlar hám qosıqlar avtorı, ol negizinde eki tildiń kúshli hám hálsiz táreplerin salıstıratuǵın ataqlı qollanba sebepli. Babur (1530-jılda dúnyadan ótken), 1494-jılda taxtqa otırǵan húkimdar hám Temurdıń aqlıǵı ataqlı „Baburnama“ kúndeligi ushın juwapker bolıp, onda jeke tásirler hám keshirmeler basıp alıw kárxanaları, ásirese, basıp alınǵan waqıyalar haqqında gúrriń etiledi. Monǵollar imperiyasınıń tiykarın qoyatuǵın hind kompaniyası menen baylanıslı bolǵan. Biraq sonnan berli Orta Aziya túrk jazıwshıları arasında eki tillilik keń tarqalǵan. XIX ásirden baslap Ózbekstan aymaǵın óz suverenitetine boysındırıwshı patsha Rossiyası dáldalshılıǵında Evropa mádeniyatı menen izbe-iz tanısıw baslandı. XX ásir 1-yarımınıń kózge kóringen wákili shayır Hamza Hakimzada Niyaziy (1889-1929) edi. Shorolar dáwirinde arab álipbesinen kirill álipbesine ótiw júz bergende, ózbek túrk tilindegi ádebiyattıń ústinligi izbe-iz tastıyıqlandı; biraq tájiklerdiń salmaqlı jeke ózligi parsı ádebiy dástúri otınıń janıp turıwı da dawam etpekte. Estetikalıq hám tematikalıq tárepten sovet dáwiri ózbek ádebiyatı „socialistlik realizm“ hám kórkem ónerdiń „milliy formaları“ talabı menen, álbette; kóplegen jazıwshılar da rus tilinde dóretiwshilik etedi. Jaqında qayta tiklengen ǵárezsizlik penen, SSSR bóleklengeninen keyin, rus mádeniyatınan alıslawdıń basqa quramalı dinamikası hám bir tárepten islam dástúrleri menen, bir tárepten Panturko folklor-mádeniy miyrasları menen baylanıstı zamanagóy bekkemlew háreketke keltirildi. Birinshi ózgerislerden biri 1991-jılda Stalin tárepinen 1940-jılda qadaǵan etilgen latın álipbesiniń qayta kirgiziliwi edi, biraq kirill álipbesi ele de eń keń tarqalǵan álipbe bolıp qaldı. Ǵárezsizlikke ótiw bolsa, kerisinshe, kórkem sóz erkinligin asırıwdı ańlatpaydı, bunı rásmiyler tárepinen qadaǵan etilgen „Temirjol“ (2006) satiralıq romanı avtorı, jazıwshı Hamid Ismoilovtıń tımsalı kórsetip turıptı.

Muzıka

Ózbek xalqınıń saz ásbabı rubab bolıp tabıladı. Timiy dástúriy muzıka hám oyın lazgiler menen kórinedi. XXI ásirde dańq qazanǵan ózbek qosıqshıları arasında Shahzoda ayrıqsha ajıralıp turadı.

Kórkem óneri

Samarqand qalasındaǵı Registan maydanındaǵı 3 medrese ózbek aymaǵınıń islamǵa shekem bolǵan kórkem óneri sol aymaqta payda bolǵan ullı tariyxıy-mádeniy strukturalar: Ahamaniyler, Grek-Baktriyalar, Parfiyalar, Sasaniyler kórkem óneri tariyxında belgileniwi kerek. Zamanagóy ózbek kórkem óneri islam kórkem óneriniń ullı dástúrleriiń bir bólegi bolıp, oǵan XIX ásirden baslap Batıs aǵımlarınıń tásiri, eń dáslep, rus shorizmi, keyin bolsa sovet mádeniyatı dáldalshılıǵında (socialistlik realizm) basqıshpa-basqısh qosılǵan.

Pán

Shama menen 780-jılda alım Muhammed al-Xorezmiy Xorezmde yamasa házirgi Xorezm wálayatında tuwılǵan. Ol matematika, astronomiya hám geografiyaǵa úlken úles qosqan. Algebra sózi onıń birinshi hám ekinshi dárejeli teńlemelerdiń sheshimine arnalǵan „Kitap al-jábir val-moqobala“ kitabı atınan alınǵan. Algoritm sózi onıń atınıń latınsha transkripciyasınan basqa zat emes. Shama menen 980-jılda sol waqıtta Samaniyler saltanatınıń bir bólegi bolǵan Buxara wálayatınıń Afshana qalasında filosof Avicenna (Ibn Sina) dúnyaǵa keldi. Medicina kanoni hám shıpa kitabı.