Mongoliya

Bul terminniń basqa da mánileri bar. Qarańız: Mongoliya (mánileri)

Mongoliya (inglis tili: /mɒnˈɡoʊliə/ (tıńlań); móǵ.: Mongol Uls, klass. mõğ:[lower-alpha 1] Moŋğol ulus; lit. "Mõğul Milleti" yamasa " Mõğul Mámleketi") yamasa Mongolstan — Shıǵıs Aziyada jaylasqan mámleket. Maydanı 1565 mıń km². Xalqı 2,893 mıń adam (2013). Paytaxtı — Ulan-bator qalası. Basqarıw tárepten 18 aymaq (wálayat) qa, aymaqlar somon (rayon) larǵa bólinedi. Ulan-Bator, Darxan hám Er-denet qalaları ǵárezsiz basqarıw birlik bolıp, tikkeley oraylıq húkimet shólkemlerine boysınadı.

Mámleketlik basqarıw principi

Mongoliya — parlamentli respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1992-jıl 13-yanvarda qabıl etilgen hám 12-fevralda kúshke kirgen. Mámleket baslıǵı — prezident (1997-jıldan Nadagiyn Bagabandi), ol ulıwma tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 4 jıl múddetke saylanadı, jáne bir múddetke qayta saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Ullı mámleket xurali (parlament) ámelge asıradı. Atqarıwshı hákimiyattı húkimet basqaradı. Húkimet bas ministrdiń usınısına qaray, prezident penen kelisilgen halda Ullı mámleket xurali tárepinen dúziledi. Ministrler Mákemesi baslıǵınıń kandidatın prezident Ullı mámleket xurali húkimine usınadı.

Tábiyatı

Mongoliya aymaǵı kópshilik bóliminiń biyikligi 1000-2000 m. Iri taw dizbekleri: Mongoliya Altoyı (biyikligi 4362 m ge shekem), Gobi Altoyı, Xangay hám Xentey. Taw tóbeleri, tiykarınan, yasen. Qubla hám qubla-shıǵısında Gobi shóliniń bir bólimi bar. Bul jerde vulkan tóbeleri boy kótergen. Arqa hám arqa-batısında bir neshe say hám oypatlıqlar bar. Mongoliyanıń shıǵıs bólimi Arqa-shıǵıs, qubla hám qubla-shıǵısqa qaray tómenlep baratuǵın tegislik bolıp tabıladı. Úlken Kóller saylıǵı hám Gobi shólinde 30 mıń km² jer qum menen oralǵan. Mongoliya aymaǵındaǵı Oraylıq Aziya búrmeli regioninıń arqa bólimi kaledon, qubla bólegi gersin búrmelerine bóleklengen. Íqlımı qurǵaq, keskin kontinental. Qısı suwıq, kem qorlı, quyashlı. Yanvardıń ortasha temperaturası -10°, -35° (eń tómen temperatura -50°), jazı jıllı, qısqa, iyuldıń ortasha temperaturası 18-26° (eń joqarı temperatura 40°). Jıllıq jawın 100-300 mm, tawlarda 500 mm ge shekem. Mongoliya Altayında muzlıqlar bar. Iri dáryaları: Selenga, Kerulen, Onon, Dzabxan hám Kobdo. Dáryaları qar hám muzlıqlardan suw aladı, báhár hám jazda tolıp aǵadı. Iri kóli: Ubsu-Nur, Xirgis-Nur, Xubsugul hám Hara-UsNur. Mongoliya aymaǵınıń kópshilik bólimi (60%) nde kashtan, sonıń menen birge, qońır, tawlarda qara, oypatlıqlarda otlaqı topıraqlar tarqalǵan. Ósimliklerdiń 2 mıńnan zıyat túri ósedi. Mámlekettiń arqa hám arqa-shıǵısı sahra, qubla hám qubla-shıǵısı shala shól hám shólden ibarat. Shala shólde seksewilzarlar ushıraydı. Mongoliya aymaǵınıń 10% i orman. Taw janbawırlarında tilaǵash, kedr, qaraǵay hám qayınzarlar bar. Haywanat dúnyası túrli-túrli. Sút emiziwshilerdiń 100 den artıq túri ushıraydı. Qumtıshqan, qosayaq tıshqan, tolay qoyanı, ondatra, sobol, tıyın, dikobrazn, maral, qasqır, túlki hám taǵı basqalar bar. Ayırım haywanlar (jabayı túye, jabayı at, gobi ayıwı) Mongoliyadan basqa jerde ushıramaydı. Ulan-Bator qasında Bogdo-Ola qorıqxanası dúzilgen.

Xalqı

Xalqınıń 90% ten aslamı mongollar. Mámleket arqada buryatlar, arqa-batısda qazaqlar, tuvalar jasaydı. Rásmiy tili — mongol tili. Dinge sıyınıwshılar budda dininiń lamaizm baǵdarına sıyınadı. Qala xalqı 60%. Iri qalaları: Ulan-bator, Darxan, Erdenet.

Tariyxı

Mongoliya aymaǵında adamlar tómen paleolit aqırınan jasap keledi. Dáslepki paleolit dáwirinde matriarxal-tuqımshılıq, jez dáwirinde patriarxal-tuqımshılıq basqarıw principleri qáliplesti. Eramızǵa shekemgi IV-III ásirlerden jeke menshiklik payda boldı, temir buyımlar islene basladı, qáwimler awqamı júzege keldi. Eramızǵa shekemgi IV-X ásirlerde Jujan, Túrk, Uyǵur, Qırǵız qoqanlıqları payda boldı. X-XII ásirlerde Mongoliya aymaǵı Kidonlar saltanatı quramına kirdi. XIII ásir basında kóplegen mongol qáwimleri birlesip, Temuchin húkimranlıǵındaǵı mongol mámleketin quradı. 1206-jıl mongol noyonlarınıń qurıltayında Temuchin ullı xan — Shıńǵısxan dep daǵaza etildi. 1211-jıldan Shıńǵısxan hám miyrasxorlarınıń basqınshılıq urısları baslandı. XIII ásir ortalarında Arqa Qıtay, Tangut mámleketi, Orta Aziya, Zakavkazye, Iran, Rossiyanıń bir bólimi Shıńǵısxannıń qol astına ótti. Nátiyjede iri Mongollar mámleketi dúzildi. Biraq birden-bir ekonomikalıq bazası bolmaǵan saltanat basqınshılıq urısları nátiyjesinde payda bolǵan ishki qarama-qarsılıqlar aqıbetinde bóleklenip ketti. 1368-jıl Qıtay, 1380-jılda Rossiya, XIV ásirdiń 2-yarımında Iran, Zakavkazye hám Orta Aziya mongollar zulımınan azat boldı. XIV ásirdiń aqırǵı shereginde Mongollar mámleketi pútkilley toqtatıldı. XV ásirde Esenxan (1440-55-jıllarda xanlıq etken) hám Dayanxan (1479-1543-jıllarda xanlıq etken) sıyaqlı húkimdarlar birlesken Mongol mámleketin qayta tiklewge háreket etti. Dayanxannıń óliminen keyin mámleket Qubla Mongolstan hám Arqa Mongolstanǵa bólinip ketti. Arqa Mongolstan da óz gezeginde Batıs hám Shıǵıs bólimlerge ajıraldı.

XVI ásirde Mongoliyanıń úsh bóliminde jámi 200 xanlıq bolǵan. XVI ásir aqırına kelip Mongoliyada budda dininiń lamaizm baǵdarı jayıldı hám XVII ásir basında mámleket dinine aylandı. 1616-jılda Arqa-Shıǵıs Qıtay aymaǵında payda bolǵan Manjurlar mámleketi 1634-jıl Qubla Mongolstandı basıp aldı jáne onı Ishki Mongoliya dep atadı. 1688-jılda Shıǵıs Mongolstan manjurlar tiykar salǵan Sin dinastiyası (1644-1911) hákimiyattı tán aldı. Sonnan keyin Shıǵıs Mongolstan (házirgi Mongoliya aymaǵı) Sırtqı Mongoliya dep atala basladı. Mongoliyada birden-bir ǵárezsiz mámleket — Oyrot xanlıǵı da 1758-jılda manjurlar tárepinen tamamlanıldı jáne onıń yarım millionnan artıq xalqı qırıp taslandı. Óz húkimranlıǵın máńgilestiriw maqsetinde Sin dinastiyası Mongoliyanı sırtqı dúnyadan ajıratıw ilajların kórdi. XX ásir baslarında Mongoliya Aziyanıń eń qalaq mámleketlerinen biri edi. Mongoliyada XIX ásir aqırında baslanǵan milliy azatlıq háreketi XX ásir baslarında jáne de kúsheydi. 1911-jıl aratlardıń iri kóterilisi bolıp ótti. 1911-jıl noyabrde Urga (házirgi Ulan-bator) da Sin diinastiyası hákimiyatı awdarılıp, ǵárezsiz Mongoliya mámleketi dúzilgenligi daǵaza etildi. Mámlekettegi lama ibadatxanasınıń joqarı ruwxanıyı — Baǵdixan dúzgen húkimet Mongoliya suverenitetiniń mámleketler tárepinen tán alınıwı ushın 3 jıldan artıǵıraq háreket etti. 1915-jılda Rossiyanıń Kyaxta qalasında patsha Rossiyası, Qıtay hám Mongoliya wákilleriniń úsh tárepleme konferenciyası boldı, onıń qararlarına muwapıq, Mongoliyanıń mártebesi Qıtay suvereniteti astındaǵı hám Rossiya qáwenderligindegi keń avtonomiya menen sheklendi. 1919-jılda Qıtay Mongoliyaǵa ásker kirgizdi jáne onıń húkimran joqarı siyasiy toparın avtonomiya mártebesinen waz keshiwge májbúr etti. Biraq mongol xalqı ǵárezsizlik ushın gúresti dawam ettirdi.

1921-jıl iyulda Urga qalasında Mongoliya ǵárezsizligi daǵaza etildi. 1924-jıl 26-noyabrde mámleket parlamenti — Ullı xalıq kurali Mongoliya Xalıq Respublikası (MXR) dúzilgenligin xabarladı hám birinshi konstituciyanı qabıl etti. 1992-jılǵa shekem mámleket sol at penen júrgizildi. Sol jılı qabıl etilgen konstituciya kúshke kirgennen keyin, Mongoliya dep atala basladı. 1990-jıllardıń baslarınan Mongoliya rawajlanıwdıń jańa basqıshına ótti — oraylasqan rejeli ekonomika ornına bazar ekonomikası engizile basladı, bir partiyalı siyasiy sistemadan kóp partiyalı sistemaǵa, totalitar mámleketten huqıqıy mámleketke aylanıp basladı. Mongoliya — 1961-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların 1992-jıl 25-yanvarda ornattı. Milliy bayramı — 11-iyul — Xalıq Revolyuciyası kúni (1921).

Siyasiy partiya hám shólkemleri, kásiplik awqamları

Mongoliya xalıq-revolyuciyalıq partiyası, 1921-jılda dúzilgen, 1999-jıl martta Mongoliya xalıq partiyası onıń quramına kirgen; Mongoliya milliy demokratiyalıq partiyası, 1992-jıl oktyabrde dúzilgen; Mongoliya birlesken konservativ partiyası, 1993-jılda tiykar salınǵan; Mongoliya demokratiyalıq oyanıw partiyası, 1994-jılda dúzilgen; Mongoliya "kók jasıllar" partiyası, 1990-jılda tiykar salınǵan; Mongoliya jumısshı partiyası, 1992-jılda dúzilgen; Mongoliya respublikashılar partiyası, 1992-jılda dúzilgen; Mongoliya social-demokratiya partiyası, 1990-jılda dúzilgen; Mongoliya demokratiyalıq awqamı, partiyalar blokı, 1990-jılda tiykar salınǵan; "Watan", koaliciya, 1999-jılda dúzilgen, Jańa demokratiyalıq socialistlik partiya menen Mongoliya jumısshı partiyasın birlestiredi; Tórt awqam federaciyası, 1993-jılda dúzilgen (Mongoliya demokratiyalıq awqamı, Jańa aǵartıwshılıq awqamı, Mongoliya jasları awqamı hám Mongoliya studentleri awqamınan ibarat). Mongoliya erkin kásiplik awqamları birlespesi, 1990-jıl dúzilgen; Mongoliya kásiplik awqamları federaciyası, 1927-jıl dúzilgen.

Xojalıǵı

Mongoliya - agrar-industrial mámleket. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 34%, awıl xojalıǵınıń úlesi 16%.

Basqarıw jaqtan bóliniwi

Awıl xojalıǵı

XX ásirdiń 20-jıllarına shekem ekonomikanıń birden-bir tarmaǵı bar bolıp, ol da bolsa kóshpeli jaylaw shárwashılıǵı edi. Áste-áste awıl xojalıǵınıń basqa tarmaqları, atap aytqanda, dıyqanshılıq júzege keldi. Biyday, kartoshka, palız eginleri, ot-jem jetilistirile basladı. Shárwashılıqta qoyshılıq jetekshi orında; qaramal, eshki, túye, jılqı, mámlekettiń ayırım jaylarında qotos, buǵı, qala átirapında shoshqa hám qus baǵıladı. Xalıq jan basına tuwrı keletuǵın shárwa buyım tárepinen Mongoliya dúnyada aldınǵı orınlardan birin iyeleydi. 1991-92-jıllarda burınǵı 255 awıl xojalıǵı birlespesi (awıl xojalıǵı kooperativleri) akciya kompaniyalarına (azǵana 400 dana) aylandırıldı. Mámlekette shárwanı menshiklestiriw tiykarınan tamamlandı. Shárwa buyımlardıń 90% i menshiklestirildi. Ilgeri dıyqanshılıq hám de sap tuqım hám gibrid shárwa buyımları jetilistiriw menen shuǵıllanıp kelgen kóp mámleket xojalıqları ornına da akciya kompaniyaları dúzildi.

Sanaatı

Mongoliyada dáslep jeńil hám azıq-awqat sanaatı, XX ásirdiń 40-60-jıllarında salmaqlı sanaat (taw kánshilik, energetika, aǵashsazlıq, qurılıs buyımları, metallsazlıq) rawajlandı. Keyingi jıllarda taw kánshilikke kóbirek itibar qaratıldı. Mongoliya jer astında paydalı qazılma ǵáziyneleri kóp. Házirshe 30 dan kóbirek túrdegi paydalı qazılmalardıń 500 den zıyat káni anıqlanǵan, olar arasında taskómir, qońır hám kokslanıwshı kómir, uran, altın, gúmis, mıs, molibden, qalayı, flyuorit, temir rudası, fosforit, qımbat bahalı taslar hám basqa kánler ashılǵan. Túrli qurılıs buyımları, keramzit hám keramika sazları, háktas, qum, maydalanǵan tas, kaolin, hájje, alebastr, mramor, granit hám qalalardıń úlken rezervleri tabılǵan. Neft kánleri izlenbekte. 400 den kóbirek ıssı hám suwıq metalllı suw dárekleri tabılǵan hám úyrenilgen. Olardan paydalanıw ushın kóplegen qospa kárxana hám birlespeler júzege kelgen. Elektr energiyası GES larda payda etiledi. Jılına ortasha 2,2 mlrd. kVt-saat elektr energiya islep shıǵarıladı. Birlesken energiya sisteması júzege kelgen. Mongoliya sanaatında gósh, un kombinatları, nan zavodı, ǵalı fabrikası, postın-teri, ayna hám shını kárxanaları, baspaxanalar bar. Cement, gerbish, úy blokları, dári-darmaq, ayaq kiyim, jún-gezleme islep shıǵarıladı.

Transportı

Kóp júkler temirjol hám avtomobil transportında tasıladı. Transport jolı uzınlıǵı — 1,8 mıń, avtomobil jolları uzınlıǵı — 46 mıń km. Xubsugul kóli, Selenga hám Orxon dáryalarında keme qatnaydı. Hawa flotı 1956-jıldan isleydi. Eń úlken aeroportı Ulan-batorda.

Sırtqı sawdası

1980-jıllardıń aqırına shekem mámleket sawdası bir tárepleme, tek Óz-ara Ekonomikalıq Járdem Keńesi mámleketlerine jóneltirilgen edi. Tiykarǵı klienti burınǵı SSSR bolǵan. 1990-jıllar basında Mongoliya "ashıq esik" siyasatın aktiv ótkere basladı, basqa mámleketler, mısalı Yaponiya, AQSh, Germaniya, Qubla Koreya, Singapur, Gonkong hám basqa mámleketler menen múnásibetler rawajlandı. Eksportta shárwashılıq, taw kánshilik, jeńil hám azıq-awqat sanaatı ónimleri áhmiyetli orın tutadı. Shetten mashina-úskeneler, neft ónimleri, qara metallar, ximiya ónimleri, azıq-túlik, keń tutınıw buyımların satıp aladı. Sırtqı sawdadaǵı qarıydarları: ǴMDA mámleketleri, Qıtay, Yaponiya. Pul birligi — toǵrik.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy bilimlendiriw mákemeleri

2000-jılda 660 ulıwma tálim mektebinde 381 mıń bala, 47 joqarı oqıw ornı, atap aytqanda, 27 mámleket universiteti, institut hám kolledjlerde 60 qánigelik boyınsha bakalavr, 32 qánigelik boyınsha magistr ataǵın alıw ushın 26265 student tálim aldı. Ulan-bator qalasında Mongoliya Pánler akademiyası jumıs júrgizedi. Mongoliyada bir qansha ilimiy izertlew mákemeleri de bar. Mongoliyada 424 ku-tubxona (4,2 mln. shıǵarma) bar. Irileri: Mámleket xalıq kitapxanası, Pánler akademiyası jáne universitet kitapxanaları. Muzeyleri: Mámleket oraylıq muzeyi, Elegant kórkem óner muzeyi, Din tariyxı muzeyi hám basqalar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Mongoliyada bir qansha gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Tiykarǵıları: "Unen-uu?" ("Haqıyqat pa?", háptede Z ret shıǵatuǵın gazeta, 1920-jıldan; 1996-jıl ortalarına shekem "Unen" atı menen basıp shıǵarılǵan; 1996-jıl sentyabrden házirgi atamada), "Zalgamjlagch" ("Orınbasar", 2 ayda bir ret shıǵatuǵın jurnal, 1926-jıldan), "Xudulmur" ("Miynet", háptede 3 ret shıǵatuǵın gazeta, 1928-jıldan), "Xumuun" ("Insan", gazeta, 1990-jıldan), "Ardin tur" ("Xalıq hákimiyat", jılına 4 ret shıǵatuǵın jurnal, 1950-jıldan), "Mongolii duu xooloy" ("Mongoliya hawazı", gazeta, 1992-jıldan), "Mongolii xudoo" ("Mongol awılı", háptelik gazeta, 1970-jıldan), "Ardchilal tayme" ("Demokratiya waqtı", gazeta, 1993-jıldan), "Yertons" ("Kosmos" gazeta, 1990-jıldan), "Sog" ("Batır", 2 ayda bir ret shıǵatuǵın jurnal, 1994-jıldan). Mongol telegraf agentligi (MONSAME), húkimet agentligi, 1921-jılda dúzilgen; Mongoliya hawazı, informaciya agentligi, 1992-jılda dúzilgen; San-press, informaciya agentligi, 1992-jılda tiykar salınǵan. Mongol radiosı 1934-jılda, Mongol telekórsetiwi 1967-jılda dúzilgen. Mash'ala

Ádebiyatı

Mongol xalıq awızeki dóretiwshiliginde qosıq, dástan, ertek, gimn, pándi-násiyat, ańız, jumbaq, naqıllar kóp. Jazba ádebiyatı XII-XIII ásirlerde baslanǵan. "Argasun xuurch qissasi", "Jetim balanıń toǵız shıńǵıs menen sáwbeti", "Toǵantemurdiń jılawı" sıyaqlı dóretpeler keń tarqalǵan. XVII ásirde jılnamalar payda boldı. XIX ásirde jaratılǵan "Kók kitap" trilogiyası (avtorı Injinash) hám basqa kóplegen dóretpeler xalıq arasında ataqlı. XX ásirde Mongoliya ádebiyatı folklorǵa, kórkem ádebiyatqa baylanıslı miyraslardıń eń jaqsı dástúrlerine súyenip otırıp, aldıńǵı jáhán ádebiyatı menen baylanıstı kúsheytip, rawajlana basladı. 1929-jılda jazıwshılar dógeregi dúzildi, ol 1930-jılda Mongoliya jazıwshıları awqamına aylandırıldı. D. Nasagdorj, S. Damdinsuren sıyaqlı jazıwshılar pyesaları, qosıqları menen mongol ádebiyatı rawajlanıwında áhmiyetli rol oynadı. 40- 50-jıllarda S. Dashdendev, D. Sevegmid, Ch. Lhamsuren, D. Tarva, B. Baast sıyaqlı jazıwshılar tariyxıy temalarda, xalıqlar doslıǵı hám sherikligi nátiyjeleri tuwrısında dóretpeler jarattı.

50-60-jıllarda iri polotnoromanlar dóretiwshilik etildi. D. Sengee xalıq qaharmanı haqqında "Ayushi" qıssasın (1947), B. Rinchen "Shól tańı" romanın (1955), Ch. Lodoydam "Altayda" romanın (1949) jarattı. Bul dóretpelerde mongol xalqınıń turmısı ayqın sáwlelendirildi. B. Basst, Mongoliya Gaadamba, S. Udval sıyaqlı jazıwshılardıń gúrrińleri etika máselelerine, mongol hayalları táǵdirine baǵıshlandı. Házirgi dáwir ádebiyatında S. Gaytav, B. Yavuxulan, Ch. Chimid, D. Purevdorj hám basqa shayırlardıń qosıqları ayrıqsha ajıralıp turadı. Jáhán ádebiyatınıń eń jaqsı dóretpelerin awdarma etiwge ayrıqsha itibar berildi. Hamza, Aybek, Ǵ. Ǵulam, Mirmuhsin, Raxmet Fayziy, Turob Tola hám basqa ózbek jazıwshılarınıń dóretpeleri mongol tiline, sonıń menen birge, mongol jazıwshılarınıń bir qansha dóretpeleri ózbek tiline awdarma etilgen (L. Tudevtiń "Suxe-Bator" qıssası, D. Nasagdorjtiń "Saylanǵan dóretpeleri", "Mongol ertekleri" hám basqalar) aymaǵınan jez dáwirdiń baslarına tiyisli jartaslarǵa oyıp túsirilgen yamasa boyaw menen islengen haywan (at, qulan, jabayı eshki, qasqır, jılan) lardıń súwretleri tabılǵan. Xovd somon (rayon) ınındaǵı jartaslarına islengen adamlar hám tórt at qosılǵan tórt dóngelekli arba súwreti ásirese itibarǵa ılayıq.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

VI-VIII ásirlerde ónermentshilik rawajlanıp, gezlemeler, kiyiz, kóshpeli shárwa adamları hám jawıngerlerdiń er-abzalları hám qural-jaraqları ósimlik tárizli naǵıslar menen bezetilip baslaǵan. VI-IX ásirlerdegi qala búlginshiliklerinen tasqa islengen bórtpe hám baspa usılda naǵıslanǵan ılaydan islengen ıdıslar tabılǵan. Mongoliyanıń túrli jaylarında gerbish hám ılaydan jasalıp qurǵatılǵan qurılıs materialınan tiklengen mazarlar tóbesine háykelsheler ornatılǵan. X ásirdegi mámleket paytaxtı Orda Balıq (keyinirek Hara Balgas) qaldıqları arasında qorǵaw qorǵanları, úyler, ibadatxanalar kózge taslanadı. X-XII ásirlerde qalalar jedel qurıldı. Ádette, qala imaratları jaqtılıq túsiwine qaray rejelengen, salmalar hám tóbelikler menen oralǵan, dárwazaları hám minarları bolǵan. Bir yamasa bir neshe kóshe shetlerindegi basqarıw ımaratlar, ibadatxanalar hám turar jaylar átirapı diywal menen oralǵan. Jaysız orınlarda xalıq hám jawıngerlerdiń otaw hám de shatırları bolǵan. Áyyemgi Bars-Xot (X-XII ásirler) qalası qazılǵanda budda ibadatxanası hám pagodaları qaldıqları, hayal quday hám haywanlardıń ılaydan islengen háykelsheleri, oyma aǵash bezewler hám arxitekturalıq bólekler shıqqan. XVI ásirden XX ásir baslarına shekem qala hám awıllardaǵı tiykarǵı turar jaylar aǵash sırıqlı, surma pánjere diywallı, qapılı otawlardan ibarat bolǵan. Monastr hám ibadatxanalar kóplep qurılǵan.

XX ásirdiń 20-jıllarınan eski qalalar (Ulan-bator) qayta qurılıp, jańa qalalar (Darxan, Nalayxa, SaynShand) qurıldı. Ímaratlar qurıwda 20-30-jıllarda konstruktivizm tásiri kórindi. 40-50-jıllarda ımaratlardıń aldınǵı tárepleri sánli — kolonnalı, milliy bezewli etip islendi (Ulan-batordaǵı universitet). 50-jıllardıń ortalarınan baslap ıqlım esapqa alınǵan halda ımaratlardı keń hám qolaylı etip qurıwǵa itibar berildi. 60-90-jıllarda qurılısta industrial hám jıynalmalı úysazlıq usıllarınan keń paydalanıldı. Keyingi dáwirlerde metallsazlıq, aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, kesteshilik sıyaqlı dástúriy tarmaqlar menen bir qatarda shını pisiriw, gúlalshılıq, gilemshilik, suyek naǵıs oyıwshılıǵı rawajlanıp basladı.

Muzıkası

Muzıkası áyyemgi dástúrlerge bay. Qosıqshı, sázende, xalıq dástanların jırlawshı baqsılar ázeliy xalıq dóretiwshilik miyrasların saqlap qalǵan. Qaharmanlar haqqındaǵı ráwiyatlardı qosıq etip aytıw áyyemnen ádet bolǵan. Xalıq aytısları (eki qosıqshı dásme-dás aytatuǵın qosıqlar) ásirese keń tarqalǵan. Mongoliyada tamaqtan eki qıylı dawıs shıǵarıp qosıq aytıwdıń ayrıqsha usılı da úrp-ádet bolǵan. Ashıqlıq, xojalıq, revolyuciyalıq, tariyxıy, diniy qosıqlar, saparǵa shıqqanda aytılatuǵın hám házil-dálkek qosıqları kóp. Xalıq saz ásbapları: limba (naydıń bir túri), morinxur hám xuchir (tarlı oq jay), shanz (shertip shalınatuǵın ásbap), yoochin (shańnıń bir túri) hám basqalar.

Zamanagóy Mongoliya muzıkası XX ásirdiń 20-30-jıllarında júzege kelip, rawajlana basladı. "Shive Kyaxta" dep atalǵan birinshi partizanlar qosıǵı 1921-jılda dóretiwshilik etildi. S. Gonchiksumla, U. Lubsanxurchi hám Mongoliya Dugorjav sıyaqlı kompozitorlar belgili. Túrli muzıkalıq janrlar (qor, opera, simfoniya) rawajlana basladı. Ulan-batorda Opera hám balet teatrı ashıldı, onda jergilikli hám sırt el avtorlarınıń dóretpeleri saxnalastırıldı. Mongoliya xalıq qosıq hám oyın ansambli, simfoniyalıq orkestr, duxovoy orkestr, aymaq oraylarında muzıkalı drama teatrları, Ulan-batorda muzıkalı xoreografiya bilim ornı bar.

Teatrı

Teatrınıń kelip shıǵıw tamırları áyyemgi zamanlarǵa barıp taqaladı. Xalıq tamashalarınıń formaları túrli-túrli bolǵan. Qosıqshılardı xurch, baqsılardı uligerch dep ataǵan. Jaqsı niyet tilewshi yorolch hám magtalchlar biyik dawısta sóylep atırǵanda ayaq oyın atqarılıp turǵan. Biyeleg ayaq oyınlarında teatr elementleri kózge taslanadı. Toylar, perzent tuwılıwına arnalǵan dástúrler, ónim bayramlarında waqıyalı tamashalar kórsetilgen. XVII ásirde bul jerlerde buddaviylik jayılıwı múnásibeti menen payda bolǵan sam dep atalǵan diniy teatrlarǵa hám dúnyalıq saray teatrlarına da bul teatr formaları kirip keldi. Jańa jıl bayramı kúnleri kóshelerde quwırshaq spektaklleri kórsetiledi. XX ásir baslarında háweskerlik dógerekleri rawajlana basladı. 20-jıllarda Ulan-batorda dúzilgen drama dógerekleri tiykarında professional teatrlar payda boldı. 1930-jıl paytaxtda teatr studiyası ashıldı hám sol jılı-aq onıń negizinde Mámleket muzıkalı drama teatrı dúzildi. 1948-jıldan Ulan-batorda quwırshaq teatrı, 1950-jıldan Oraylıq balalar teatrı isleydi. Olarda mongol xalqınıń tariyxı hám házirgi ómirin sáwlelendiriwshi pyesalar menen bir qatarda jáhán klassikası eń jaqsı ǵáziyneleri de orın alǵan.

Kinosı

1935-jıl Ulan-batorda "Mongol kino" studiyası dúzilgennen soń, kino kórkem óneri rawajlandı. 1936-jıldan hújjetli filmler shıǵarıla basladı. "Norjmanıń jolı" birinshi kórkem filmi 1938-jılda súwretke alındı. "Qasqır padası" (1939), "Birinshi sabaq" (1940), "Eki shárwa adamı" (1955), "Jolımızdaǵı tosıqlar" (1956), "Kewil ámiri" (1966), "Tasqın" (1966) sıyaqlı filmler mongol xalqınıń ómirin súwretledi. Keyingi jıllarda "Kúyew", "Ushırasıw", "Motor shawqımı", "Asıw izinen asıw" filmleri jaratıldı. Jılına bir neshe kórkem film, 30 ǵa jaqın qısqa metrajlı hújjetli film islep shıǵarıladı.

Ózbekstan Mongoliya múnásibetleri

Baslı maqala: Mangoliya walayatlari

Dárekler