Armeniya

Armeniya Respublikası (armensha: Հայաստան, Hayastani Hanrapetutyun) — Zakavkazeniń qubla bóliminde jaylasqan mámleket. Arqada Gruziya, shıǵısta Ázerbayjan, qublada Iran, batısta Túrkiya menen shegaralas. 37 rayon, 27 qala, 31 qalasha bar. Maydanı 29,8 mıń km2. Xalqı 3,277 mln (2012) adam. Paytaxtı — Yerevan qalası.

Mámleketlik dúzimi

Armeniya — Demokratiyalıq respublika. Mámleket basshısı — Prezident. Nizam shıǵarıwshı joqarǵı organ — Milliy májilis (1995-jıldan). Joqarı atqarıwshı hám buyrıq beriwshi organ — Ministrler Keńesi.

Tábiyatı

Armeniya tawlı mámleket, relyefi quramalı, pás-bálent. Aymaǵınıń 90% ke jaqını teńiz qáddinen 1000 m den joqarı. Jer betiniń teńiz qáddinen eń joqarı noqatı 4090 m (Aragats tawı), en tómen noqatı 350 m. Respublikanıń Arqa hám Arqa-shıģısında Kishi Kavkaz dizbegi, qublasında Armeniya tegis tawlıǵı bar. Taw dizbekleri aralıǵında Pambak hám Shıraq oypatlıqları, Sevan basseyni, Armeniyanıń qubla-batısında tawlar aralıǵında — Ararat tegisligi jaylasqan. Armeniyada mis-molibden, mis kolchedanı, polimetall rudaları, altın, temir rudası, nefelin boyawları, bentonit gilları, tas duz kánleri bar. Qurılıs materialları (mramor, dolomit, tuf, pemza, obsidion, perlit) qorları úlken. Respublika subtropikalıq poyasında jaylasqan. Armeniya klimatı hár túrli. Tegislik hám taw eteginde iyuldıń ortasha temperaturası 24°, 26°, yanvardaǵı 5°, jıllıq jawın muģdarı 200-400 mm. Plato hám taw janbawırlarında iyuldıń ortasha temperaturası 18°, 20°, yanvardaǵı 4°, jıllıq jawın muģdarı 500 mm. Qubla-shıǵıs hám Arqa-shıǵısta klimatı qurǵaq subtropik. Armeniyada eń joqarı temperatura 42° (Araks oypatlıǵında), en tómen temperatura -46° (Arqa-batısta). Qar qatlamınıń qalıńlıǵı 10-200 sm. Dáryalardıń kópshiligi Araks dáryasınıń aģısları bolıp, tek Armeniyadaǵı dáryalar Kura dárya sistemasına kiredi. Armeniya dáryalarında kemeler qatnay almaydı. Dáryalardıń ulıwma gidroenergiya rezervi 1700 mıń kVt. Armeniyada júzden artıq kishi kól bar. En úlkeni Sevan. Onda belgili gulmaxi (forel) balıǵı awlanadı. Mıńǵa shamalas mineral bulaq bar. Ala hár túrli topıraqlar ushıraydı; respublika maydanınıń yarımı qara topıraqlı. Taw eteginde tikenli putalar, arsha, tal, shipovnik ósedi. Toǵay hám putazarlar Armeniya aymaǵınıń 12% in iyelegen. Arqa-shıǵısta buk, qublada-dub hám grab toǵayları bar. Armeniyada omırtqalı haywanlardıń 450 túri bar. Sonnan 70 túri sút emiziwshiler, 300 túri quslar, 40 túri jer bawırlawshılar, 23 túri balıqlar. Qorıqxanaları: Dilijon, Xisraw hám basqalar. Sevan milliy baģı bar.

Xalqı

Armeniyanıń tiykarǵı xalqı — armaniyler (3 mln. nan artıq). Ruslar, kurdlar, gruzinler, ukrainler hám basqalar da jasaydı. Xalıqtıń 69,5% qalalarda jasaydı. Rásmiy tili — Armeniya tili. Dinge sıyınıwshılar tiykarınan xristian-monafisiyler bolıp tabıladı. Iri qalaları — Erevan, Gyumri, Vanadzor.

Tariyxı

Arxeologiyalıq qazıwlar nátiyjesinde házirgi Armeniya jerlerinde tómengi paleolittiń shell hám ashel dáwirine tiyisli tas quralları tabıldı. Armeniya taw eteklerinde tórtlemshi dáwirdiń birinshi yarımında áyyemgi adamlar jasaǵan. Armeniyada neolit estelikleri, awıl xojalıǵı hám shárwashılıqtıń dáslepki rawajlanıwınan dárek beretuǵın eneolit mádeniyatı da ashılǵan. 1956-jıl Sevan kóliniń suwı qurıtılıp, arxeologiyalıq qazıw jumısları ótkerilgende eramızģa shekemgi 2 mıń jıllıqqa tiyisli tariyxıy estelikler tabıldı. Urartu qulshılıq mámleketi mádeniyatı (eramızģa shekemgi IX ásir) temir dáwiriniń esteligi. Armeniya xalqı áyyemgi xay, arman, urart hám basqa qáwimlerdiń birlesiwinen kelip shıqqan. B.e.sh. VI ásirde armen qáwimleri Urartu mámleketi jerlerin iyelegen. B.e.sh. VI ásir aqırlarında Armeniya Iran Ahamaniyler mámleketi quramına kirgen. Aleksandr Makedonskiy Iran mámleketin qıyratqannan keyin, Armeniya jerleri de onıń imperiyasına qosıldı. Eramızģa shekemgi IV ásir aqırlarında Kishi Armeniyada hám Ararat oypatlıǵında ģárezsiz armen patshalıqları ajıralıp shıqtı. Qubla-batıs Armeniya hám Qubla Armeniyaǵa boysınıwshı patshalıqlar sıpatında Salavkiyler mámleketi quramına kirdi. Shama menen eramızģa shekemgi 220-jıl Ararat patshalıǵı menen Qubla Armeniyanıń birlesiwinen Ullı Armeniya payda boldı. Salavkiylerdiń rimliklerge qarsı gúrestegi jeńilisinen paydalanıp (eramızģa shekemgi 190-jıl), Ullı Armeniya menen Sofena ģárezsizlikke eristi. Armeniya Tigran II Artashes (eramızģa shekemgi I ásir) dáwirinde sawda hám mádeniyatı rawajlanǵan iri mámleketke aylandı. Eramızdıń I ásirden Ullı Armeniya Rim menen Iran mámleketi ortasında gúres maydanı bolıp qaldı hám kriziske dus kele basladı. III ásir baslarında Armeniyada feodallıq qatnasıqlar júzege kele basladı. Ásirese, IV ásirde xristian dininiń qabil etiliwi nátiyjesinde armen shirkewi feodalizmniń qúdiretli shólkemlerine aylandı. 387-jılda Armeniya Iran sasaniyleri hám Vizantiya ortasında bólistirilgen. Armeniyanıń úlken bólimi Irannıń vassalına aylandı. VII ásirdiń ekinshi yarımında Armeniya arab xalifalıǵına boysındı. Armeniya xalqı basqınshılarǵa qarsı bir neshe mártebe (450-451, 482-484, 571-572, 747-750, 772-775, 850-855-jıllar) kóterilis kóterdi. Milliy mádeniyattı saqlap qalıw ushın alıp barılgan gúres nátiyjesinde armen feodal ádebiyatı hám arxitekturası rawajlandı. 393-jılda Mesrop Mashtoc armen álipbesin jarattı. Arablarǵa qarsı uzaq dawam etken gúres procesinde bagratiyler patshalıǵı dúzildi. Bafatiyler dinastiyasına tiykar salǵan Ashat I dáwirinde (886-891) arab xalifalıǵı hám Vizantiya imperatorı Armeniya ģárezsizligin tán aldı. Ashot II (914-928) Sevan kóli átirapında arab armiyasın jeńiske ushırattı (921) hám ózin Armeniya knyazlarınıń knyazı dep járiyaladı. Ashot III (953-977) mámleketti birlestiriw, oraylasqan hákimiyattı bekkemlew siyasatın júrgizdi. Mámlekette úlken-úlken imaratlar qurıldı. Ekonomikalıq hám mádeniy turmıs rawajlana basladı. Dvin, Ani, Kars, Naxichevan hám de Van mámlekettiń iri mádeniy qalalarına aylandı. Biraq feodallardıń bir-birine qarsı urısı Armeniya mámleketin tarqatıp jiberdi. Vizantiya imperiyasının basqınshılıq siyasatı bolsa mámleketti túskinlikke alıp keldi. Armeniyanı I ásirde Saljukiyler, XIII ásirde mongollar, XIV ásirde Ámir Temur basıp aldı. XVI-XVIII ásirlerde Túrkiya menen Iran ortasında gúres maydanına aylandı. 1555-jılda Túrkiya menen Iran ortasında dúzilgen pitimge tiykarlanıp Túrkiya Batis Armeniyanıń úlken bólegin, Iran bolsa Shıǵıs Armeniyanı aldı. 1801-jıldan Shıǵıs Armeniya Iran zulımınan azat etiliwi baslandı. 1828-jılǵı rus-iran urısı nátiyjesinde Erevan hám Naxichevan xanlıqları Rossiyaǵa qosıldı. 1877-1878-jıllardaǵı rus-túrk urısı nátiyjesinde Kars hám Batıs Armeniyanıń ayırım aymaqları Rossiyaǵa qosıp alındı. 1917-jılı hákimiyat dashnaqlar qolına ótti. 1918-jılı jazda Túrkiya Brest pitimi shártnamasın buzıp, Armeniyanıń úlken bólimin basıp aldı. 1918-jıl noyabrde olardıń ornın inglis áskerleri iyeledi. 1920-jılı sovet hakimiyatı ornatıldı hám Armeniya SSR dúzildi. 1922-jıldan Armeniya Zakavkazye federaciyasına, 1936-jıldan tikkeley SSSR quramına kirgen. 1990-jıl avgustta Armeniya Joqarǵı Keńesi onı Armeniya Respublikası dep ataw haqqında qarar qabıl etti. 1991-jıl 24-sentyabrde Armeniya ģárezsiz dep járiyalandı. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasıqların 1995-jıl 27-oktyabrde ornatqan.

Siyasiy partiyalar hám jámiyetlik shólkemler

Armeniyada 20 dan aslam siyasiy partiya jumıs alıp barmaqta. Bular: Armeniya ulıwma milliy háreketi, Liberal-demokratiyalıq partiya, Respublika partiyası, Xristian-demokratiyalıq partiya, Milliy-konservativ partiya, Milliy oyanıw partiyası, Milliy ózligin ańlaw birlespesi, Konstituciyalıq huqıq awqamı, Milliy-demokratiyalıq awqam. Armeniya milletshilik partiyası hám basqalar. Eń áhmiyetli jámiyetlik shólkemler: Kásiplik awqamları konfederaciyası. Ulıwma armen "Ayastan" qorı, Respublikalıq hayal-qızlar keńesi hám basqalar.

Ekonomikası

Armeniya sanaatlasqan hám kóp tarmaqlı awıl xojalıǵı jaqsı rawajlanǵan mámleket. Tiykarǵı tarmaqları: reńli metallurgiya, mashina qurılısı, ximiya, neft ximiyası, azıq-awqat sanaatı, qurılıs materialları, ovosh jetistiriw, júzim jetistiriw, miywe jetistiriw. Jalpı ishki ónim sistemasında sanaattıń úlesi 48,3%, awıl xojalıǵınıń úlesi 25,7% ti quraydı.

Sanaatı

Sanaatında anıq stanoklar, diywal ushın túf materialları, molibden koncentratı, mıs kuporosı, kóshpeli elektr stanciyaları, oraydan qashıwshı nasoslar, saatlar, tazalanǵan mis, kalciy karbid, sirke kislotası, sintetikalıq kauchuk, avtopakrishkalar, temirshilik-press mashinaları, elektr motorlar, kompressorlar, gidronasoslar, liftler, mramor, gilemler, trikotaj, kiyim-kenshek, ayaq kiyim, miywe konservaları, efir maylı ónimler, vino-konyak islep shıǵarıw tiykarǵı orındı iyeleydi. Elektr energetikası tarawında Razdan, Erevan ıssılıq elektr stanciyaları, 6 stanciyadan ibarat Razdan kaskadi islep turıptı. Jılına 9,5 mlrd. Kilovatt-saat elektr energiyası islep shıǵarıladı. Tiykarǵı sanaat orayları: Erevan, Gyumri, Charensavan, Abovyan, Dilijan hám basqalar.

Awıl xojalıǵı

Awıl xojalıǵına jaramlı jerler az bolıwına qaramastan, awıl xojalıǵı kóp tarmaqlı. Suwǵarma diyqanshılıq úlken áhmiyetke iye. Iri kanalları: Artashat, Arzni-Shamiram hám basqalar. Miywe hám rezavor miywe ónimi 156 mıń tonna, júzim ónimi 144 mıń tonna. Egin maydanları 437 mıńǵa, sonıń ishinde, ǵálle maydanları 32% (biyday, arpa), ot-jem egislik jerleri 58%. Jalpı dán ónimi 0,2 mln. tonna. Kartoshka, ovosh, temeki, qant láblebi jetistiriledi. Shárwashılıq tiykarınan sút-gósh, jún jetistiriwge qánigelesken.

Transportı

Mámlekettiń ulıwma júk aylanısında 56% ten aslamı temir jolģa tuwra keledi. Temir jollardıń uzınlıǵı — 640 km. Ulıwma paydalanıwdaǵı avtomobil jolları — 7,7 mıń km. Hámmesi qattı qaplamalı. Aviabaylanıslar Armeniyanı ǴMDA mámleketleriniń kóplegen qalaları menen baylanıstıradı. Gaz qubır tarmaqları bar.

Kurortları

Arzni, Jermuk, Dilijon, Saxkadzor hám basqalar. Pul birligi — Dram.

Xalıq bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Armeniyada barlıq túrdegi mektepler, orta arnawlı oqıw orınlarınıń keń tarmaǵı bar. Armeniyada 65 orta arnawlı oqıw ornı, 13 joqarı oqıw ornı, sonıń ishinde, Erevan universiteti, Politexnika, Medicina, Xalıq xojalıǵı, Pedagogika hám basqa institutlar bar. Armeniya Ilimler akademiyası, onlaǵan ilimiy-izertlew institutları, ilimiy laboratoriyalar, konstruktorlıq byuroları jumıs alıp barmaqta. Armeniyada 1,3 mıń ulıwma kitapxana, 14 teatr, mıńnan aslam klub mákemesi, 800 den aslam kino qurılma, 37 muzey bar. Birneshe gazeta hám jurnal basıp shıǵarıladı; kitap basıw jaqsı jolǵa qoyılǵan. 1926-jıldan Yerevannan radio esittiriw, 1956-jıldan teleesittiriw baslanǵan.

Ádebiyatı

Armeniya xalıq awızeki dóretiwshiliginen kóplegen úlgiler jetip kelgen. Bulardan eń belgili "Sosunlı Davud" dástanı esaplanadı. Onda armenlerdiń basqınshılarǵa qarsı gúresin sáwlelendirgen. Armeniya jazba ádebiyatı V ásirde júzege kelgen, bunnan aldın jaratılǵan ádebiy shıǵarmalar armanlardıń xristianlıqqa ótiwi waqtında (IV ásir) joq bolıp ketken. Aǵartıwshı alım Mesrop Mashtoc jaratqan jazıw ádebiyattıń tez rawajlanıwına jol ashtı. X ásirge kelip, ekonomikalıq turmıs janlanıwı sebepli ádebiyat hám kórkem ónerde adamgershilik ruwxındaǵı shıǵarmalar payda bola basladı. X-XIII ásirlerdegi shayırlar Nerses Shnorali, Mxitar Gosh, Vardan Aygeksi dóretiwshiliginde oyanıw dáwiri ideyaları seziledi. XIV-XVIII ásirlerde Ovanes Tupkuransi, M. Nagash, G. Axtamarsi, N. Kuchak, N. Ovnatan, Sayat Nova sıyaqlı shayırlar dúnyalıq ádebiyat dástúrlerin dawam ettirdi. X. Abovyan jańa arman ádebiyatına tiykar saldı. XIX ásirdiń 60-jıllarınan xalıq turmısın sáwlelendiriwshi dramaturgiya rawajlana basladı. G. Sundukyan pyesaları saxnalastırıldı. XVIII ásir aqırı hám XX ásir baslarında H. Paronyan, O. Tumanyan, A. Isaakyan, A. Akopyan, Shirvonzoda arman ádebiyatınıń rawajlanıwına úlken úles qosqan. 20-jıllarda A. Vshtuni, G. Maari, V. Alazan, G. Saryan, S. Vauni sıyaqlı shayırlar keń xalıq arasında dańqqa eristi. 30-jıllarda Armeniya ádebiyatı E. Charens, A. Bakuns, M. Armen, V. Totovens, V. Norens, N. Zaryan, S. Taronsi, D. Demirchyan hám M. Janan sıyaqlı jazıwshılardıń shıǵarmaları menen bayıdı. 1932-jılı Armeniya Jazıwshılar awqamı dúzildi. Ekinshi jáhán urısınan keyin romanshılıq rawajlandı, bir qatar poeziyalıq shıǵarmalar jaratıldı. G. Sevunstıń "Tehran," L. Gurunstıń "Altın tań," R. Kochardıń " Úlken úy balaları" romanları, Armeniya Sanyannıń "Shaqqanlıq," A. Grashi, O. Sheroz, R. Ovanesyan, S. Kaputikyanlardıń sóz toplamları basıp shıǵıldı. Ózbek jazıwshı hám shayırlarınıń belgili shıǵarmaları arman tilinde basıp shıǵarılǵan. Armeniya ádebiyatınıń eń jaqsı úlgileri de ózbek tiline awdarılıp, basıp shıǵarılǵan.

Arxitekturası

Armeniya aymaǵında eń áyyemgi arxitekturalıq estelikler neolit dáwirine tiyisli. Urartu dáwirinen (eramızģa shekemgi IX-VI ásirler) Teyshebaini hám Erebuni (Yerevan, eramızģa shekemgi 782-jılda tiykar salınǵan), antik dáwirden Artashat, Tigranakert qalalarınıń qaldıqları, Garni qalası (eramızģa shekemgi 782-jılda tiykar salınǵan). I ásir) saqlanıp qalǵan. Ksenofont súwretlegen kategoriyadaǵı turaq jay — glxatun (rejede tuwrı múyeshli, basqıshlı aǵash gúmbezli úy) XX ásirge shekem dástúr tárizinde saqlanıp qalǵan. Xristianlıq qabıl etilgennen keyin (301-jıl) shirkewler (Echmiadzindaǵı úlken shirkew, V ásir), qorgan saraylar, sawlatlı saraylar (Zvartnots, Aruch, Dvindaǵı) qurıldı. Bul imaratlardıń rejesi anıq, arxitekturalıq formaları ıqsham, bezewleri názik. Uzınshaq yamasa cilindr formasındaǵı gúmbezli imaratlar (Zoravar, Ripsimdegi ibadatxanalar, Echmiadzindaǵı Gayane, hámmesi 7-ásir) qurıldı. 9-12-ásirlerde Armeniya arxitekturası joqarı dárejege kóterildi. Qalalarda sawlatlı jámiyetlik imaratlar hám diniy imaratlar qurıldı. Ani qalasında bekkem qorǵanıw diywalları (989), Gagikashende saraylar, ibadatxanalar (989-1010; arxitektor Trdat), Axtamar atawında saray hám shirkew (915-921; arxitektor Manuel) qurıldı. 12-14-ásirlerde jámiyetlik arxitektura (miymanxanalar, kárwan-saraylar, kópirler) rawajlandı. Jartaslar arasınan oyıp payda bolǵan Gegard monastiri (Ayrivank) saqlanıp qalǵan. 14-ásirde Armeniya arxitekturasında krizis baslandı. Biraq bul dáwirde basqa mámleketlerge barıp ornalasıp qalǵan armyanlar jasaytuģın jerlerde arman ustalarınıń qatnasıwındaǵı qurılıs rawajlandı (Feodosiya, Lvovtaǵı arman ibadatxanaları, Kamenets-Podolskiy, Lutskdagm imaratları hám basqalar). Házirgi zaman Armeniya arxitekturası dástúriy milliy arxitektura, tábiyiy hám jańa sociallıq-turmıslıq shárayatlar tiykarında dawam ettirilmekte.

Súwretlew óneri

Armeniya tawlarında jasaǵan qáwimler hám xalıqlar dáslepki jámáát mádeniyatınıń da basqıshlarınan ótken emes. Neolit dáwirine tiyisli jartaslarına islengen súwretler saqlanıp qalǵan. IV-VI ásirlerge tiyisli súwretlew óneri úlgileri de ushırasadı (naǵıslı estelik taxtaları, saǵanalarǵa oyılǵan jazıwlar hám basqalar). Armeniya músinshiligi arxitektura menen birge rawajlandı. Axtamar qorǵanı (X ásir) bezewleri, Tate,"Ani, Axtaldaǵı diywal naǵısları buǵan mısal bola aladı. Miniatyura da biraz rawajlandı. XVIII ásirden súwretshilik rawajlandı. XIX ásirdiń 20-jıllarında Armeniya Rossiyaǵa qosılıwı sebepli rus xudojnikleriniń tásiri kúsheydi. Xudojnik Akop Ovnatanyan (1806-1881) milliy xudojniklikke tiykar saldı. 80-jıllardan I. Ayvazovskiy, G. Bashinjagyan, E. Tatevosyan, V. Surenyans, A. Shamshinyan. V kórkem óneriniń rawajlanıwına úles qostı. XX ásirde talantlı xudojnik hám músinshiler áwladı jetilisti. M. Saryan, S. Agajanyan, Armeniya Kojoyan, Armeniya Urartu, S. Araakelyan, E. Kochar, T. Chubaryan sıyaqlı kórkem óner ǵayratkerleri jetisip shıqtı.

Muzıka

Neshe mıń jıllıq dástúrlerge iye bolǵan áyyemgi armani muzıkası tiykarınan bir dawıslı bolsa da, biraq kóp dawıslılıq elementleri ushırasatuǵın edi. Ótmish muzıkalıq mádeniyatınıń belgili wákilleri Komitas (V-VII ásirler) hám Nerses Shnorali (XII ásir) diniy gimnler hám sharakanlar jazǵan. XVII ásir aqırlarınan ashug (baxshi) ler kórkem óneri rawajlandı (XVIII ásirdegi belgili baqsı — Sayat Nova). XIX ásirdiń ekinshi yarımında jańa kompozitorlıq mektebi payda boldı. 1868-jılda T. Chuxajyan "Arshak II" atlı birinshi arman operasın jarattı. Xalıq namaların Evropa kompoziciya quralları menen birge qosıw arqalı ózine tán milliy usıl qáliplese basladı (kompozitorlar: X. Kara Murza, M. Ekmalyan, N. Tigranyan, Komitas, A. Spendiarov, R. Melikyan, A. Tigranyan hám basqalar). Armeniyalıq xalıq saz ásbapları: úflep shertiletuǵın, oq jaylı, shertiwshi, soqqı beriwshi saz ásbaplar. Chem-chem (jeke ayaq oyın), choror (duet), ver-ver, kochari (tuda ayaq oyını) keń tarqalǵan. XIX ásir baslarınan jańa arman nota jazıwı (Armeniya Limonjyan oylap tabıwı) baslandı. XIX ásirdin aqırǵı shereginen xor qosıqları rawajlandı, xalıq namaları, qosıqları qayta islendi. XX ásir baslarında jańa muzıkalıq janrlar: simfoniya, balet, simfoniyalıq dástan, kamer-sazlama muzıkası, ǵalabalıq qosıq, spektakl hám kinofilmlerge muzıka jazıw rawajlandı. A. Xachaturyan, K. Zakaryan, V. Talyan, A. Ayvazyan hám basqalar túrli janrlarda dóretiwshilik etti. Yerevanda opera hám balet teatrı (1933), Muzikalıq komediya teatrı (1942) qurıldı. Armeniya filarmoniyası quramında simfoniyalıq orkestr, tarlı kvartet, qosıq hám ayaq oyın dástesi, xor kapellası, gusan qosıq dástesi sıyaqlı dóretiwshilik jámáátler bar. Mámleketlik konservatoriyası hám Kórkem óner institutınıń muzıka hám xalıq muzıka dóretiwshiligi bólimi maman kadrlar tayarlaydı. 1933-jılı Armeniya Kompozitorlar awqamına tiykar salınǵan. Armeniya muzıkası Ózbekstanda keń tarqalǵan. Ózbek mámleketlik filarmoniyasınıń simfoniyalıq orkestri A. Babajanyannıń "Qaharmanlıq balladası"n, E. Mirzayannıń simfoniyasın, A. Doluxanyan, A. Arutyunyan hám basqalardıń shıǵarmaların atqarǵan. Alisher Nawayı atındaǵı Ózbek Mámleketlik akademiyalıq úlken opera hám balet teatrı Armeniya Xachaturyannıń "Spartak" baletin saxnalastırǵan.

Teatr

Armeniya teatr kórkem óneri eramızģa shekemgi I ásirde payda bolgan (eramızǵa shekemgi 69-jılı Tigranakertte teatr imaratı qurılǵan). Armeniya hám grek avtorlarınıń shıǵarmaları saxnalastırılǵan. IV-XI ásirlerde folklor, xor hám aralas janrlarda isleytuģın teatr bar bolǵan. XII ásirde shirkew hám mektep teatrları payda boldı. XIV ásirden áyyemgi arman teatrı áste-aqırın joǵalıp bardı. XVIII ásirde kóshpeli truppalar shólkemlestirildi. XVII-XVIII ásirlerde basqa ellerdegi (Moskva, Veneciya, Vena, Madras, Kalkutta hám basqalar orınlarda) arman emigrantları jańa arman teatrların jarattı. XIX ásirde Armeniya teatr kórkem ónerinde rawajlanıw dáwiri baslandı. Konstantinopol (1861), Tiflis (1863) hám basqa qalalarda dáslepki arman turaqlı professional teatrları júzege keldi. Milliy dramaturglerden M. Peshiktashyan, S. Ekimyan, M. Patkanyan, G. Sundukyan dóretiwshiliginde realistikalıq baǵdar payda boldı. XX ásir baslarında Erevan drama teatrı (1921; 1937-jıldan Sundukyan atında), Gyumrida A. Mravyan atındaǵı teatr (1928), Erevan Jas tamashagóyler teatrı (1929), Vanadzor teatrı (1931), Nor-Bayazet teatrı (1935) shólkemlestirildi.

Kino

Armeniyada dáslepki xronika kinoları 1907-jılı súwretke alınıwı baslanǵan. 1923-jılı shólkemlestirilgen Armeniya "Davkino" sı házirgi A. Beknazarov atındaǵı "Armen film" dep ataladı. Kórkem filmler 1925-jıldan baslap shıǵarıla baslaǵan. Olar arasında "Namus" (1925), "Xas-Push" (1928) hám birinshi dawıslı film "Pepo" (1935, barlıǵınıń rejissyorı A. Beknazarov), "Jeke belgili" (1958) hám "Ayrıqsha tapsırma" (1965, eki film rejissyorları — S. Kevorkov hám E. Karamyan), "Sálem, bul men!" (1966, rejissyor F. Davlatyan), "Quyash astındaǵı jer" (1976, rejissyor A. Babayan) hám basqalar. Belgili arman aktyorları — A. Jigarxanyan, G. Tonuns, M. Simonyan, M. Mkrtchyan. 1958-jılı Armeniya Kinematografistleri awqamı dúzilgen.