Izrail

Izrail (ivritcha: יִשְׂרָאֵל, arabsha: إسرائيل‎) — Jaqın Shıǵıs úlkesinde, Aziyanıń batıs bóleginde, Orta teńizdiń qubla-shıǵıs boyında jaylasqan mámleket. Tiykarǵı hám rásmiy maydanı 22,072 km2. Xalqınıń sanı 2024-jılǵı maǵlıwmatlarǵa kóre 9,883,520 adam. Paytaxtı — Tel-Aviv. Tiykarǵı ekonomikalıq, siyasiy hám mádeniy orayı — Ierusalim hám Tel-Aviv. Rásmiy tili — ivrit. Tán alınǵan til — arabsha.

Mámleketlik basqarıw principi

Izrail — respublika. Mámlekette birden-bir konstituciya joq. Onıń ornın basıwshı bir qansha nızamlar bar. Eń áhmiyetlileri: Nızam shıǵarıwshı hám atqarıwshı keńselerdi shólkemlestiriw tuwrısında 1948-jılǵı Nızam hám Basqarıw párman, 1949-jılǵı Waqıtsha nızam, Qaytıp keliw tuwrısında 1950-jılǵı Nızam, Puqaralıq haqqında 1952-jılǵı Nızam, Knesset tuwrısında 1958-jılǵı Tiykarǵı nızam hám basqalar. 1947-jıl 29-noyabrde BMSh Bas Assambleyası kópshilik dawıs penen (33 hám 13) Palestinanı eki mámleketke bóliw tuwrısında qarar qabıl etti. Mámleket baslıǵı — prezident (2021-jıldan Isaak Herzog), ol knesset (bir palatalı parlament) tárepinen 7 jıl múddetke saylanadı, ekinshi múddetke qayta saylanıw huqıqına iye emes. Nızam shıǵarıwshı húkimet — knesset, onıń 120 deputatı ulıwma tuwrı jasırın dawıs beriw jolı menen 4 jıl múddetke saylanadı. Atqarıwshı hákimiyattı húkimet ámelge asıradı, húkimet knesset tárepinen tastıyıqlanadı.

Tábiyatı

Izrail Jaqın Shıǵıstıń Levant bóleginde jaylasqan mámleket. Mámleket Orta jer teńiziniń shıǵıs bóleginde jaylasqan bolıp, arqada Livan, arqa-shıǵısta Siriya, shıǵısta Iordaniya hám Batıs Jaǵa, qubla-batısta bolsa Mısır hám Ǵazo sektorı menen shegaralanǵan. Ol 29° hám 34° N keńlikleri hám de 34° hám 36° E uzınlıqları arasında jaylasqan. Izrail mámleketiniń suverenli aymaǵı (1949-jılǵı Ot atıwdı toqtatıw kelisimleri shegarasına kóre hám 1967-jılǵı Altı kúnlik urıs dawamında iyelengen jerlerdi esapqa almaǵanda) shama menen 20,770 kvadrat kilometr hám aymaqtıń eki procent bólegi suwdan ibarat. Biraq Izrail aymaǵınıń forması oǵada tar bolıp (batıstan shıǵısqa eń keń jayı 100 kilometr, bıraq arqadan qublaǵa 400 kilometr), Orta jer teńizindegi eksklyuziv ekonomikalıq zona kólemi mámleket aymaǵınan eki márte úlken bolıp tabıladı. Izrail nızamlarına ámel etiwshi aymaq, Shıǵıs Ierusalim hám Golan tóbeliklerin de qosıp esaplaǵanda 22,072 kvadrat kilometr hám Izrail qadaǵalawı astında bolǵan aymaq, atap aytqanda áskeriy qadaǵalaw astında bolǵan, tolıq emes Palestinalıqlar tárepinen basqarılatuǵın Batıs Jaǵa menen qosıp esaplaǵanda 27,799 kvadrat kilometr.

Kólemi kishiligine qaramastan, Izrail tań qalarlıq hár túrli geografiyaǵa iye bolıp, qublada Negev sahrası, orayda Izrail oypatlıǵı, Jalila, Karmel taw dizbekleri hám arqada Golan tóbelikleri bar. Xalıqtıń tiykarǵı bólegi Orta jer teńizi boyındaǵı Izrail jaǵası boyı tegisliklerinde jasaydı. Oraylıq tawlıqlardan shıǵısta Iordaniya oypatlıǵı jaylasqan bolıp, Hermon tawınan Hula oypatlıǵına shekem, Jalila teńizinen Óli teńizge shekem qamtıp alıwshı bul aymaq Jer júzindegi teńiz betinen eń tómen noqat esaplanadı. Qublalawda Arava shóli hám Izraildıń eń qubla noqatı esaplanatuǵın Qızıl teńizindegi Eilat buǵazı jaylasqan. Negev shóli hám Sinay yarım atawınıń ayrıqsha táreplerinen biri onda jaylasqan jer erroziyası kórinislerinen biri, yamasa "maxtesh" yarım-sheńberleri bolıp, olardan eń irisi 38 kilometrge sozılǵan Ramon maxteshi bolıp tabıladı. Izrailǵa Orta jer teńizi basseyninde jaylasqan mámleketler ishinde hár bir kvadrat metr ushın eń kóp sanlı ósimlik túrleri tuwrı keledi. Izrail tórt eko-regionnan ibarat: Shıǵıs Orta jer teńizi arshazarları, Qubla Anatoliya arshazar ormanlar, Arab sahrası hám Mesopotamiya sahrası putalıqları.

Izraildıń teńiz jaǵası bólegi ensiz oypatlıq, shıǵıs bólegi biyikligi 500-1000 metrli plato bolıp, onıń shıǵıs sheti tar, tereń Hor batıǵına tik túsken. Xula hám Tiveriad kóli, óli teńiz, qublada Negev shóli bar. Fosforit, tasduz, mramor, mıs, temir rudası, neft, gaz kánleri tabılǵan. Íqlımı subtropikalıq, qublada hám saylıqlarda shala shól hám shól ıqlımı. Jazı ıssı (24-36°), qısı jıllı (6-18°). Jıllıq jawın 100-800 mm. Arqa-shıǵısınan Iordan dáryasınıń joqarı bólegi ótedi. Dárya suwınan suwǵarıwda paydalanıladı. Topıraǵı qońır, taw boz-qońır, boz, qubladaǵı shólde boz-qońır. Tawlarda makvis, gariga, mudam jasıl emen, qaraǵay hám basqalar ósedi. Sırtlan, shaǵal, daman, kemiriwshi hám jer bawırlawshılar kóp. Quslardıń shól hám sahraǵa tán túrleri ushıraydı.

Xalqı

Xalqınıń 82% i evreyler, 16% i arablar, qalǵan bólegi armanlar, druzlar. Izrail evreyleriniń yarımınan kóbi basqa mámleketlerden kelgen emigrantlar bolıp tabıladı. Rásmiy tili — ivrit hám arab tilleri. Kópshilik xalıq evreylik, qalǵanları musulman hám xristian dininde. Xalıqtıń 90% i qala hám qalashalarda jasaydı. Iri qalaları: Tel-Aviv, Xayfo, Quddus (batıs bólegi), Ramat-Gan.

Tariyxı

Gominidlerdiń Afrika kontinentinen shıǵıp ketip, áyyemgi Levant aymaǵına kóship keliwi 1.5 million jıl aldınǵa barıp taqaladı. Eramızǵa shekemgi 10 mıń jıllıqta Qubla Levantta Natuf mádeniyatı júzege kelgen bolsa, eramızǵa shekemgi 4500-jıllarda Gxassul mádeniyatı júzege kelgen.

Bronza hám Temir dáwirleri

Kanonliklerdiń kelip shıǵıwı Orta Bronza dáwirine (eramızǵa shekemgi 2100-1550-jıllar) barıp taqaladı. Bronza dáwiri juwmaǵında Kanon aymaǵınıń úlken bóleginde Áyyemgi Mısırdaǵı Jańa patshalıqqa dáyek tólewshi vassal-mámleketler bar bolǵan. Bronza dáwiri juwmaǵıdaǵı krizisler aqıbetinde Kanondı tártipsizlikler qamtıp aldı hám mısırlıqlardıń aymaq ústinen qadaǵalawı birotala qoldan shıqtı. Aymaqtaǵı Hazor, Beit Shean, Megiddo, Ekron, Ashdod hám Ashkelon sıyaqlı xalıq punktleri wayran bolǵan yamasa zıyan kórgen. Izrail atlı xalıq haqqındaǵı dáslepki maǵlıwmatlar shama menen eramızǵa shekemgi 1200-jıllarǵa barıp taqalıwshı Merneptah Stele atlı Áyyemgi Mısır tasta jazılǵan. Izraillıqlar áwladları bul aymaqlarda jasaǵan somiy tillerinde sóylesiwshi xalıqlar bolǵanı haqqında maǵlıwmat bar. Zamanagóy arxeologiyalıq gúzetiwlerge kóre, Izraillıqlar hám olardıń mádeniyatı Kanonlıqlar hám olardıń mádeniyatınan ajıralıp, barǵan sayın Yahveǵa tiykarlanıwshı aldın monolatristlik, keyinirek monoteistlik dinge sıyınıw hám mádeniyat qáliplese baslaydı. Bul xalıq Bibliyaviy ivrit dep atalıwshı ivrit tilinde sóylesken. Shama menen sol dáwirde filistimlikler qubladaǵı jaǵa boyı tegisliklerine ornalasqan.

Zamanagóy arxeologiyalıq tabılǵan zatlar Tavrotta keltirilgen atalar, Shıǵıw hám Joshua kitabındaǵı basqınshılıq haqqındaǵı pikirlerdiń tariyxıy tıykarǵa iye emesligin kórsetip, olardı Izrail mámleketiniń milliy ańızları qatarına qosılıwına sebep boldı. Biraq, bul dástúrlerdiń ayırım elementleri tariyxıy tiykarlarǵa iye esaplanadı. Áyyemgi Izrail hám Evrey patshalıqlarınıń kólemi hám qúdireti boyınsha túrli báseki-tartıslar bar. Birlesken Izrail patshalıǵı bar ekenligi anıq bolmasa da, eramızǵa shekemgi 900-jıllar átirapına kelip arqada Izrail patshalıǵı, eramızǵa shekemgi 850-jıllar átirapına kelip bolsa Evrey patshalıǵı júzege keledi. Eki patshalıq arasında Izrail patshalıǵı bay bolıp, demde regionlıq qúdiretli mámleketke aylanadı. Omridlar dinastiyası dáwirinde patshalıq Samariya, Galileya, Iordan oypatlıǵı joqarı bólegi, Sharon hám Transiordaniyanıń úlken bólimleri ústinen qadaǵalaw ornatqan.Paytaxt Samariyada Temir dáwiri Levant regionındaǵı eń iri imaratlar júzege kelgen.

Shama menen eramızǵa shekemgi 720-jıllarda Izrail patshalıǵı Jańa Ossuriya patshalıǵı tárepinen basqınshılıq etiledi hám tamamlanadı. Ierusalimdi paytaxt etken Evrey patshalıǵı bolsa aldın Jańa Ossuriya patshalıǵına, keyinirek Jańa Bobil imperiyasına ǵárezli mámleketke aylanadı. Temir dáwirinde regionda 400 000 adam jasaǵanı haqqında maǵlıwmatlar bar. Eramızǵa shekemgi 587/6-jılda Iuda kóterilisinen keyin patsha Navuxodonosor II Ierusalimdi qamal etken, Sulaymon ıbadatxanasın wayran etken, patshalıqtı tamamlap, Evreya zıyalılarınıń úlken bólegin Bobilǵa súrgin etken. Tap usı dáwirden evrey xalqınıń Bobildaǵı tutqınlıǵı dáwiri baslanadı. Evreyanıń bul jeńilisi Bobil solnomalarında da belgilengen. Eramızǵa shekemgi 539-jılda Bobildi jawlap alǵan Ahamaniyler mámleketi tiykarshısı Kir II quwǵınǵa ushıraǵan Evreya xalqın óz watanına qaytıwına ruxsat beretuǵın párman daǵaza etedi. Óz watanına qaytqan evrey xalqına óz-ózin basqarıw hám ıbadatxana qurıw huqıqı beriledi.

Áyyemgi dáwir

Ekinshi ıbadatxana eramızǵa shekemgi 520-jılda qurıp pitkeriledi. Parsılar aymaqtı Yehud wálayatı retinde basqaradı hám wálayat xalqı eramızǵa shekemgi V hám IV ásirlerde shama menen 30 000 adamdı quraydı. Eramızǵa shekemgi 332-jılda Aleksandr óziniń Ahamaniyler mámleketine qarsı júrisi dawamında aymaqtı basıp aladı. Onıń óliminen keyin aymaq Ptolemeyler hám Salavkiyler dinastiyaları tárepinen Kelesuriya aymaǵınıń bir bólegi retinde basqarıladı. Keyingi ásirlerde aymaqta alıp barılǵan ellinlashtirish  ? siyasatı aqıbetinde kelip shıqqan sociallıq-mádeniy dawlar Salavkiyler patshası Antiox IV dáwirinde óz shıńına shıqtı hám eramızǵa shekemgi 167-jılda Makkabiyler kóterilisi júz berdi. Aymaqtaǵı tártipsizlikler Salavkiyler hákimiyattı kúshsizlendirdi hám eramızǵa shekemgi II ásir aqırında yarım ǵárezsiz Evrey-Hasmoniyler patshalıǵı payda boldı. Patshalıq aqır-aqıbette tolıq ǵárezsizlikke eristi hám qońsılas aymaqlardı da ózine qosıp aldı.

Rim Respublikası aymaǵı eramızǵa shekemgi 63-jılda iyelep alınıp, dáslep Siriya ústinen qadaǵalaw ornatadı hám keyinirek Hasmoniy puqaralar urısına aralasadı. Evreyadaǵı Rim Respublikası hám Parfiya tárepdarları arasındaǵı gúresler aqır-aqıbette Herodtıń Rim Respublikası vassali retinde Evrey patshası ataǵına erisiwine sebep boladı. Eramızǵa shekemgi 6-jılda aymaq rimliler tárepinen tolıq anneksiya etilip, Judaea provinciyasına aylandırıladı jáne bul aqır-aqıbette úlken wayranshılıqlar alıp kelgen Rim-Evreya urıslarına sebep boladı. Eramızǵa shekemgi 66-73-jıllarda júz bergen Birinshi Rim-Evreya urısı aqıbetinde Ierusalim hám Ekinshi Íbadatxana wayran etiledi, xalıqtıń sezilerli bólegi bolsa nabıt boladı, yamasa kóshirip jiberiledi. Evreylerdiń Rim Respublikasına qarsı ekinshi kóterilisi Bar Koxba kóterilisi dep atalıp, ol 132-136-jıllarda júz beredi. Dáslepki jeńisten ruwxlanǵan evreyler Evreyada ǵárezsiz mámleket dúzedi, biraq rimlikler úlken ásker toplap kóterilisti shápáátsizlik penen bastıradı hám Evreya aymaǵı xalqı qırǵın etiledi. Ierusalim Aelia Capitolina atı astında Rim koloniyası retinde qayta qurıladı, Evreya provinciyası atı bolsa Syria Palaestina dep ózgertiriledi. Ierusalim aymaǵı átirapında jasawshı evreyler óz úylerinen quwıp shıǵarıladı hám pútkil imperiya boylap shashılıp ketedi. Biraq, quwǵınlarǵa qaramastan, aymaqta úzliksiz túrde evreyler jasaǵan hám Galileya evreylerdiń aymaqtaǵı diniy orayına aynalǵan. Sonıń menen birge, evrey toparları Hebron tóbelikleri qublasında hám jaǵa boyı tegisliklerinde jasaǵan.

Orta ásirler

Imperator Konstantin dáwirinde keń tarqalǵan Xristianlik dini Evreyada aldınnan bar bolǵan Rim májusiyligi ornın iyelep basladı. IV ásirde Konstantinniń Xristian dinine ótiwi menen Evreyler ushın jaǵday "jáne de quramalastı". Evreyler hám evreylik dinin qadaǵalawshı bir qansha nızamlar qabıllandı hám evreyler Shirkew hám húkimet wákilleriniń izine túsiwine tap boldı. Kóplegen evreyler ózge mámleketlerde qáliplesken hám barǵan sayın rawajlanıp atırǵan diasporalarǵa kóship ketti hám Izrail aymaǵına bolsa Xristianlardıń kóship keliwi hám xalıqtıń Xristian dinine ótiwi dawam etti. V ásir ortalarına kelip xalıq sanında xristianlar kópshilikti quray basladı. V ásir aqırına kelip Samariyler kóterilisi baslandı hám samariyler xalıq sanınıń keskin qısqarıwına alıp kelgen bul kóterilis VI ásirge shekem dawam etti. Ierusalimniń Sasaniyler tárepinen jawlap alınıwı hám 614-jıldaǵı Herakleiosqa qarsı kóterilisten keyin taǵı aymaq 628-jılda Vizantiya imperiyası qadaǵalawı astına ótti.

634-641-jıllar aralıǵında Rashidun xalifalıǵı Levanttı iyelep aldı. Keyingi altı ásir dawamında aymaq Ummaviyler, Abbasiyler, Fatimiylar xalifalıqları, onnan keyin Saljukiylar hám Ayyubiylar dinastiyaları qolında talas boldı. Bul ásirler dawamında aymaq xalqı keskin qısqarıp, Rim hám Vizantiya dáwirindegi 1 million adamnan Osmanlılar hákimiyatı baslanıwına kelip shama menen 300 000 ǵa túsip qaldı. Xalıq sanı qısqarıwı menen bir qatarda aymaqta úzliksiz túrde jergilikli xalıqtıń kóshirip jiberiliwi, musulmanlardıń kóship keliwi, arablasıw, islamıylasıw hám xalıqtıń Islamǵa ótiwi júz berdi. XI ásir aqırında Salib júrisleri hám Papa jollaması tiykarında aymaqqa xristianlardıń kirip keliwi, sonıń menen birge Ierusalim hám de Múqaddes mákándı musulmanlardan tartıp alıp, Salibshi mámleketler qáliplesiwi júz berdi. Ayyubiyler basqınshı salibshilerge qarsı gúresti basladı hám 1291-jılǵa kelip Mısırdaǵı mamluklar mámleketi aymaq ústinen tolıq qadaǵalaw ornattı.

Jańa dáwir hám Sionizmniń júzege keliwi

1516-jılda aymaq Osmanlılar saltanatı tárepinen iyelep alınǵan hám keyingi tórt ásir dawamında Osmanlı Siriyasınıń bir bólegi retinde basqarılǵan. 1660-jıldaǵı Darziylar kóterilisi Safed hám Tiberiastıń wayran bolıwına alıp keldi. XVIII ásir aqırında jergilikli arab shayıqı Zohir al-Umar Jalilada de facto ǵárezsiz Ámirlikke tiykar saladı. Osmanlılardıń Shayıq ústinen qadaǵalaw ornatıwǵa urınısları biykar ketti, biraq Zohirdiń óliminen keyin aymaq ústinen jáne Osmanlılar qadaǵalawı ornatıldı. 1799-jılda aymaq gubernatorı (wáliyi) Jazzar Posha Napoleon tárepten Akkoǵa bolǵan hújimdi qaytardı jáne bul francuzlardıń Siriya júrisin bıykar etiwine sebep boldı. 1834-jılda Palestinalıq arab dıyqanlarınıń Muhammed Ali húkimranlıǵı astındaǵı Mısır armiyasına tolıq tayarlıq tártiplerine hám awır salıqlarǵa qarsı kóterilisi bastırıldı; Muhammed Ali áskerleri shegindi hám 1840-jılda Britaniya Imperiyası járdemi astında aymaqta taǵı Osmanlılar hákimiyatı tiklendi. Tez arada pútkil Osmanlılar saltanatı boylap Tanzimot reformaları baslandı.

Dúnya boylap evrey diasporası payda bolǵanınan berli kóplegen evreyler óz watanlarına, "Sion" ǵa qaytıwǵa úmitlengen. Izrailda Osmanlılar hákimiyatı baslanıwınan Sionizm háreketine shekem aymaqta evrey xalqı azshılıqtı shólkemlestirip, nomerler ózgerip turǵan. XVI ásirde tórt múqaddes qala — Ierusalim, Tiberias, Hebron hám Safedta evrey toparlarına tiykar salınǵan hám 1697-jılda ravvin Yehuda Hachasid 1,500 evreydi Ierusalimǵa qaray baslap barǵan. XVIII ásirdiń ekinshi yarımında Hasidizmge qarsı bolǵan, Perushim dep atalǵan Shıǵıs Evropa evreyleri Palestina aymaqlarına kelip jayǵasqan. Osmanlılar qolı astındaǵı Palestinaǵa 1881-jılda evreylerdiń birinshi ret kóship keliwi Birinshi Aliya dep atalıp, buǵan Shıǵıs Evropada evreylerge qarsı ámelge asırılǵan pogromlar sebep bolǵan. Rossiya Imperiyasında 1882-jılda qabıl etilgen nızamlar "May nızamları" dep atalıp, bul nızamlar evreylerdiń qay jerde jasawı múmkinligin belgilep, olarǵa salıstırǵanda ekonomikalıq ayırmashılıqtı sáwlelendiretuǵın edi.

Buǵan juwap retinde siyasiy Sionizm qáliplese basladı hám aktivler tárepinen Bilu hám Sion Mahbubları (Hibbat Sion) sıyaqlı shólkemlerge tiykar salındı. Leon Pinsker tárepinen bolsa evreylerdi milliy ǵárezsizlikke qaray úndewshi "Avto-emansipaciya" ("Auto-Emancipation") pamfleti basıp shıǵarıldı. Theodor Herzl tárepinen Izrail aymaǵında Evrey mámleketine tiykar salıw arqalı Evropa mámleketlerindegi "Evreyler máselesi" ne sheshim beriwdi propaganda etiwshi siyasiy Sionizm háreketine tiykar salındı. 1896-jılda Herzl Der Judenstaat ("Evrey mámleketi") shıǵarmasın jazdı; keyingi jılda bolsa ol Birinshi Sionist Kongressine prezidentlik etti. Kisinyov pogromınan keyin bolsa Ekinshi Aliya (1904-1914) baslandı; shama menen 40,000 evrey kelip jayǵastı, biraq olardıń azǵana yarımı aqır-aqıbette qaytıp ketti. Migrantlardıń birinshi hám ekinshi tolqınında kelgenlerdiń tiykarǵı bólegi Ortodoksal evreyler bolsa da, Ekinshi Aliyada Sionist socialist toparları da bolıp, olar tek ǵana evrey miynetine tiykarlanǵan evrey ekonomikasın jaratıw ushın kibbutz háreketin basladı. Keyinirek Yishuv (Evrey toparları) jetekshilerine aylanıwshı Ekinshi Aliyada kelgen evreyler evrey ekonomikasınıń arab jumısshı kúshine tiykarlanbawı kerekligini túsinip jetti. Bul "jumısshı kúshi basqınshılıǵı" keyinirek arab xalqı menen dushpanlıq keyipiniń tiykarǵı sebebine aylandı. Jańa toparlardaǵı milletshil ideologiya da aldınǵı socialist ideologiyanı qısıp shıǵara basladı. Eger Ekinshi Aliyada kelgen migrantlar tiykarınan toparlıq evrey awıl xojalıǵı mákan-jaylarına tiykar salıwdı maqset etken bolsa da, tap usı dáwirde, 1909-jılda Tel-Aviv birinshi joba tiykarında júzege kelgen evrey qalashasına aylandı. Tap usı dáwirde birinshi evrey qurallı partizanlar toparları shólkemlestirilip basladı. Bulardıń birinshisi 1907-jılda júzege kelgen "Bar-Giora" bolsa, eki jıl ótip, ol irilew Hashomer shólkemine almastırıldı.

Britaniya Palestina mandatı

Chaim Weizmann tárepinen Britaniya húkimetiniń Sionizm háreketin qollap-quwatlawına erisiwge bolǵan urınıslar aqır-aqıbette 1917-jılda Balfour Deklaraciyasınıń daǵaza etiliwi menen juwmaqlandı. Britaniya Sırtqı isler xatkeri Arthur Balfour deklaraciyanı Britaniya evreyleri jámááti jetekshilerinen biri Lord Rothschildqa jiberip, Britaniya húkimetiniń Palestinada ózleri ushın "milliy watan" jaratıwların qollap-quwatlawın bildirdi. Weizmann úgiti boyınsha deklaraciyada kelesi mámleket jaratılıwı boyınsha kelisimler tikkeley Britaniya hám evreyler arasında bolıp, arablardıń wákilligi esapqa alınbaǵan edi. Onıń Parij tınıshlıq konferenciyasındaǵı ataqlı "Tap Angliya inglisler jurtı bolǵanı sıyaqlı, Palestinanı da evrey jurtına aylandırıw" maqsetin járiyalawı tap sol úgit penen baylanıslı edi. Keyingi jıllarda evrey-arab qatnasları keskin tárizde jamanlasıp ketti.

1918-jılda tiykarınan evrey volontyorlarınan ibarat Evrey Legionı Britaniya tárepinen Palestinanıń iyelep alınıwına kómeklesti. 1920-jılda aymaq mandat sisteması tiykarında Britaniya hám Franciya arasında bólip alındı hám Britaniya qolı astındaǵı aymaq (atap aytqanda búgingi Izrail aymaǵı) Palestina Mandatı (inglisshe: Mandatory Palestinae) dep at berildi. Britaniya húkimranlıǵına hám evrey immigraciyasına qarsı arablardıń qarsılıǵı 1920-jılda Palestina kóterilislerine hám Haganah (ivrit: הַהֲגָנָה; Qorǵaw) atlı evrey partizan shólkemi dúziliwine sebep boldı. Bul shólkem aldınǵı Hashomer shólkeminiń shaqapshalarınan biri bolıp, keyinirek onnan Irgun hám Lehi yarım -áskeriy toparları ajıralıp shıqqan. 1922-jılda Milletler Ligası Palestina Mandatın Balfour deklaraciyasın da óz ishine alıwshı shártler tiykarında Britaniyaǵa berdi. Aymaq xalqınıń tiykarǵı bólegi arab hám musulmanlar bolıp, evreyler xalıqtıń shama menen 11% in, arab xristianları bolsa 9.5% in shólkemlestirgen. Úshinshi hám Tórtinshi Aliyalar Palestinaǵa qosımsha 100,000 evreylerdi alıp keldi. 1930-jıllarda Evropada nacizmniń kúsheyiwi hám evreylerge salıstırǵanda ayırmashılıq háreketiniń keskinligi aqıbetinde Besinshi Aliya júz berdi hám aymaqqa shama menen sherek million evrey kóship keldi. Bul 1936-1939-jıllardaǵı arab kóterilisleriniń tiykarǵı sebebi edi. Kóteriliste arablar arasında óz-ara dúgilisiwler de bolıp, aqır-aqıbette Britaniya kúshleri hám Sionist volontyorları qozǵalańdı bastırdı. Bir neshe júz britan áskerleri hám evreyler óltirildi. Arablar arasında óltirilgenler bolsa 5,000 mıńnan aslam edi.

Britaniya húkimeti 1939-jılǵı "Aq qaǵaz" siyasatı menen Palestinaǵa evreylerdiń kóship keliwine sheklewler engizdi. Pútkil dúnya Holokosttan qashıp atırǵan evreylerden júz burıp atırǵan bir waqıtta evreylerdi Palestinaǵa alıp keliwdi maqset etken "Aliyah Bet" atlı jasırın shólkem dúzildi. Ekinshi jáhán urısı juwmaǵına kelip Palestina xalqınıń 30% i evrey edi. Britaniya húkimeti evrey immigraciyasına sheklew siyasatı aqıbetinde bir tárepten evrey partizan háreketleri qarsılıǵına, ekinshi tárepten sheklew dárejesi boyınsha arab jámiyetshiligi menen tartıslarǵa ushıradı. Haganah Irgun hám Lehi shólkemleri menen qosılıp, Britaniya húkimetine qarsı qurallı gúres basladı. Usı waqıtta júz mıńlap Holokosttan aman qalǵan evreyler ózleriniń Evropadaǵı wayran bolǵan jámiyetlerinen uzaqta, Palestinada jańa turmıs taptı. Haganah Aliyah Bet atlı programmaǵa kóre keme arqalı on mıńlap evreylerdi Palestinaǵa alıp keliwge urındı. Kemelerdiń tiykarǵı bólegi Britaniya Korollik áskeriy teńiz flotı tárepinen uslandı hám qashqınlar Kiprge hám Palestinadaǵı Atlit qashqınlar lagerlarine jayǵastı.

1946-jıl 22-iyulda Irgun Palestinadaǵı Britaniya administraciyası ımaratın partlatıp, 91 adamnıń ólimine sebep boldı. Hújim dáslep Haganah tárepinen qollap-quwatlandı. Bul Agatha Operaciyasına (britanlar tárepinen ámelge asırılǵan bir neshe reydler; olardan biri Evrey Agentligi — kommerciyalıq emes shólkemine qarsı ótkerilgen) qarsı juwap bolıp, Mandat dáwirindegi Britaniya húkimetine qarsı qaratılǵan eń qanlı háreket edi. Britaniya áskerleri hám Palestina Mandatı policiyasınıń birlesken say-háreketlerine qaramastan, 1946-1947-jıllarda evreylerdiń qarsılıq háreketleri dawam etti. Britaniyanıń evrey hám arab wákilleri arasındaǵı kelisimlerge dáldalshılıq etiwge urınısları da biykar ketti, sebebi evreyler evrey mámleketi dúzilisin óz ishine almaytuǵın hár qanday sheshimge qarsı shıqtı hám Palestinada bir-birinen ǵárezsiz evrey hám arab mámleketlerin dúziwdi usınıs etti. Arablar bolsa Palestinanıń hár qanday bóleginde evrey mámleketi dúziliwine qarsı bolıp, birden-bir sheshim retinde arablar basqarıwı astındaǵı birlesken Palestina mámleketiniń dúziliwin kórdi.

1947-jıl fevral ayında Britaniya húkimeti Palestina máselesin jańa dúzilgen Birlesken Milletler Shólkemine jiberdi. 1947-jıl 15-mayda BMSh Bas Assambleyası "Palestina máselesi boyınsha raport... tayarlaw" ushın Arnawlı Komitet dúziwge qarar etti. Komitet Raportında Britaniya Mandatı sistemasın "Ǵárezsiz Arab mámleketi, ǵárezsiz Evrey mámleketi hám Xalıqaralıq basqarıw astında bóliwshi Ierusalim Qalası" menen almastırıw rejesin usınıs etti. Arada Palestinada evrey qurallı qarsılıq háreketi dawam etti hám 1947-jıl iyul ayında keń kólemli partizan reydleri hám "Serjantlar isi" kelispewshiligi menen óz shıńına shıqtı. Onda Irgun eki britan serjantların girewge alıp, úsh Irgun operativleriniń joybarlastırılǵan óltiriliwiniń aldın alıwǵa urındı. Óltiriliw dástúri báribir ámelge asırılǵanı sebepli Irgun eki serjanttı da óltirdi, olardıń denesin tereklerge ilip qoyıp, átiraptı bolsa minalastırdı. Bul bolsa bir britan áskeriniń jaralanıwına sebep boldı. Bul waqıya Britaniyada keń kólemli narazılıqqa sebep boldı. 1947-jıl sentyabr ayında Britaniya húkimeti shtabı Palestinadan shıǵıp ketiwge qarar etti, sebebi endi Mandat ústinen qadaǵalaw birotala joǵaltılǵan edi.

1947-jıl 29-noyabrde BMSh Bas Assambleyası 181 (II) Rezolyuciyasın qabılladı. Rezolyuciyaǵa qosımsha etilgen joba mánisin 3-sentyabrdegi raportta usınıs etilgen rejeniń ózi edi. Evreylerdiń tán alınǵan wákillik shólkemi esaplanatuǵın Evrey Agentligi rejeni qabılladı. Rejege kóre Palestina Mandatı aymaǵınıń 55-56% evreyler ushın ajıratılıwı kórsetilgen edi. Sol waqıtta evreyler xalıqtıń shama menen úshten birin shólkemlestirip, aymaqtıń 67% ke iyelik etetuǵın edi. Arablar kópshilikti shólkemlestirip, jerlerdiń 20% ke iyelik etken. Qalǵan jerler bolsa Mandat hákimiyatı hám shet ellik jer iyelerine tiyisli bolǵan. Arab Ligası hám Palestina Arab Joqarı komiteti rejeni biykarladı hám hár qanday bóliniw rejesine qarsı ekenligin bildirdi. 1947-jıl 1-dekabrde Arab Joqarı komiteti úsh kúnlik zabastovka járiyadı hám Ierusalimda kóterilisler baslandı. Jaǵday izden shıǵıp, puqaralar urısı baslandı; BMSh dawıs beriw nátiyjeleri daǵaza etilgeninen tek eki hápte ótip, Koloniyalar boyınsha mámleket xatkeri Arthur Creech Jones Britaniya Mandatı 1948-jıl 15-mayda juwmaqlanıwın hám sol waqıttan Britaniya húkimeti Mandattan ketiwin járiyaladı. Arab qurallı toparları evrey aymaqlarına hújim etip, tiykarınan Haganah hám kishilew Irgun hám Lehi toparları menen soqlıǵıstı. 1948-jılda Haganah hújimge ótti. Bul dáwirde túrli sebeplerge kóre 250,000 Palestinalıq arablar aymaqtan shıǵıp ketken.

Izrail mámleketi

Tiykar salınıwı hám dáslepki jıllar

Britaniya Mandatı juwmaqlanıwınan bir kún aldın, 1948-jıl 14-mayda Evrey Agentligi baslıǵı David Ben-Gurion "Izrail mákánında Izrail mámleketi dep atalıwshı evreyler mámleketi dúzilgenin" járiyaladı. Deklaraciya tekstinde jańa mámleket shegaraları ornında tek ǵana Eretz Israel (ivrit: אֶרֶץ יִשְׂרָאֵל; transl.: Erets Israel) yaǵnıy Izrail mákánı atı qollanılǵan. Keyingi kúni, tórt arab mámleketleri — Mısır, Siriya, Transiordaniya hám Irak — armiyaları burınǵı Britaniya Palestina Mandatı aymaǵına bastırıp kirdi hám 1948-jılǵı Arab-Izrail urısı baslanıp ketti. Emen, Marokash, Saudiya Arabstanı hám Sudan mámleketlerinen áskeriy bólimler urısqa qosıldı. Shabıwıldan maqset evrey mámleketi jaratılıwınıń aldın alıw edi. Ayırım arab mámleketleri jetekshileri "evreylerdi teńizge aydaw" haqqında sóylesetuǵın edi. Benny Morris pikirine qaraǵanda, evreyler bastırıp kirgen arab armiyaları olardı qatlam etiw niyetinde ekenliginen qáweter alǵan. Arab Ligası bolsa shabıwıl tártipti tiklew hám qan tógiliwin aldın alıw maqsetinde ámelge asırılǵan edi. Bir jıllıq soqlıǵısıwlardan keyin ot atıwdı toqtatıw daǵaza etildi hám Jasıl sızıq dep at shıǵarǵan waqtınshalıq shegaralar belgilendi. Iordaniya keyinirek Batıs jaǵa atı menen belgili aymaqtı, atap aytqanda Ierusalimdi, Mısır bolsa Ǵazo sektorın iyeledi. BMSh ǵa kóre 700,000 palestinalıq arablar aymaqtan qashıp shıqqan, yamasa quwıp shıǵarılǵan. Bul waqıya arab tilinde Nakba, yamasa baxıtsız hádiyse dep ataladı. 156,000 arablar bolsa óz úylerinde qaldı hám Izraildıń arab puqaralarına aylandı. 1949-jıl 11-may kúni Izrail BMSh aǵzası retinde qabıllandı. Izrail hám Iordaniya arasında kelisimge urınıw boldı, bıraq Mısırdıń reakciyasınan qáweter alǵan Britaniya húkimeti Iordaniya húkimetine óz qarsılıǵın bildirgeninen keyin bul shártnama da biykar boldı. Mámlekettiń dáslepki jıllarında David Ben-Gurion jetekshiligindegi Miynetkesh Sionist partiyası mámleket siyasatında húkimran poziciyaǵa iye edi.

1940-jıllardıń aqırı hám 1950-jıllar baslarıdaǵı Izrailǵa immigraciya is-háreketlerine Izrail Immigraciya mákemesi hám de Mossad LeAliyah Bet (awdarması: "B Immigratsiya Institutı") tárepinen kómek berildi. Bul shólkem ásirese Jaqın Shıǵıs hám Shıǵıs Evropa sıyaqlı, evreylerdiń turmısına qáwip tuwılıwı múmkin bolǵan, yamasa shıǵıp ketiw qıyın bolǵan mámleketlerdegi evreylerdi alıp shıǵıwǵa kómeklesiw ushın bul mámleketlerde jasırın operaciyalar ótkerdi. Mossad LeAliyah Bet 1953-jılǵa kelip tarqatıldı. Immigraciya jumısları Bir Million rejesine kóre ámelge asırılıp, oǵan kóre 18 ay ishinde mámleketke bir million evrey immigrantların alıp kiriliwine erisiw maqset etilgen edi. Ayırım immigrantlar sionistlik qaraslarǵa iye bolǵan, yamasa jaqsı turmıs qálep Izrailǵa kelgen bolsa, basqaları quwǵınnan qashqan, yamasa jay óz mámleketlerinen quwılǵan.

Izrail bar ekenliginiń dáslepki úsh jılında Holokosttan aman qalǵan hám arab-musulman mámleketlerinen shıǵıp ketken evreylerdiń mámleketke kiriwi nátiyjesinde mámleket ishindegi evreyler sanı 700,000 den 1,400,000 ge kóbeydi. 1948-1970-jıllar aralıǵında bolsa shama menen 1,150,000 evreyler Izrailǵa kóship keldi. Ayırım jańa migrantlar qashqın retinde kelgen bolıp, olar máabarot atlı waqtınshalıq lagerlerge jayǵasqan. 1952-jılǵa kelip bunday shatır qalalarda 200,000 nan artıq adam jasap kelmekte. Ádette Evropa mámleketlerinen kelgen evreyler Jaqın Shıǵıs yamasa Arqa Afrikalıq evreylerge salıstırǵanda jaqsılaw qatnas kórgen. Ádette Evropalıq evrey-migrantlarǵa ózgeler ushın ajıratılǵan xojalıqlar úlesilip, ádette arab mámleketinen kelgen evreyler waqtınshalıq lagerlerde kóbirek qalıp ketken. Azıq-awqat, kiyim-kenshek hám mebeller racion tiykarında bul dáwir keyinirek "joqshılıq dáwiri" dep at aldı. Bul krizisti saplastırıw mútájligi Ben-Gurionnıń Batıs Germaniya húkimeti menen reparaciya boyınsha shártnamaǵa qol qoyıwǵa májbúr etti. Holokost ushın bunday finanslıq kompensaciya alıw ideyası bolsa evreylerdi ashıwǵa keltirip, mámlekette ǵalabalıq narazılıqlar hám kórsetiwler ótkerildi.

Arab-Izrail dawı

1950-jıllarda Izrail Palestinalıq jawıngerlerdiń kóplegen hújimlerine ushıradı hám hújimler tiykarınan Mısır qol astındaǵı Ǵazo sektorınan tiykarınan tınısh puqaralarǵa salıstırǵanda shólkemlestirildi. Bul bolsa Izraildıń bir neshe qarsı hújimlerine sebep boldı. 1956 -jılda Ullı Britaniya hám Franciya Mısır húkimeti tárepinen milliylestirilgen Suvaysh kanalı ústinen qadaǵalawdı qayta ornatıwǵa urınıp kórdi. Suvaysh kanalı hám Tiran buǵazınıń Izrail kemeleri ushın blokada etiliwi, qalaberse Palestinalıq jawıngerlerdiń qubladaǵı tınısh xalıqqa hújimi hám Arab mámleketleriniń qorqıtıwları birgelikte Izraildıń Mısırǵa hújim etiwine sebep boldı. Izrail sırlı túrde Ullı Britaniya hám Franciya menen awqam dúzdi hám Suvaysh daǵdarısı waqtında Sinay yarım atawın iyeledi. Bıraq BMSh basımı menen, Izrail kemeleri ushın kanaldıń ashılıwı kepillik beriliwi ornına áskerlerin tartıslı aymaqlardan alıp shıǵıp ketti. Urıs Izrail shegaraları buzılıwınıń qısqarıwına alıp keldi. 1960-jıllar basında nacist urıs jınayatshısı Adolf Eichmann Argentinada Izrail jasırın xızmetleri tárepinen qolǵa túsirildi hám sud ushın Izrailǵa keltirildi. Eichmann Izrail aymaǵında Izrail puqaralıq sudı tárepinen ólimge húkim etilgen birden-bir insan bolıp qalmaqta. 1963-jıl báhár hám jazında Izrail yadrolıq programması AQSh hám Izrail arasındaǵı diplomatiyalıq qatnaslardıń suwıqlasıwına sebep boldı.

1964-jıldan berli Izraildıń Iordan dáryası suwların jaǵa boyı tegisliklerine burıwınan qáweter alǵan Arab mámleketleri Izraildı suw resurslarınan qurǵaq qaldırıw maqsetinde dárya suwları baslanıw noqatların basqa tárepke burıwǵa urındı jáne bul bir tárepte Izrail hám ekinshi tárepte Siriya hám Livan arasında kelispewshiliklerge sebep boldı. Mısır prezidenti Jamal Abdul Nasir basshılıǵında arab milletshilleri Izrail ǵárezsizligin tán alıwdan bas tarttı jáne onı wayran etiwge shaqırdı. 1966-jılǵa kelip qatnaslar sonshalıq suwıqlasqan edi, Izrail hám Arab mámleketleri áskerleri arasında dúgilisiwler kelip shıǵıwı baslanǵan edi. 1967-jılda "6 kúnlik urıs" aqıbetinde Izrail iyelegen aymaqlar 1967-jıl may ayında Mısır óz armiyasın Izrail shegarasına topladı, 1957-jıldan berli Sinay yarım atawına jaylastırılǵan BMSh tınıshlıq súyer kúshlerin mámleketten quwıp shıǵardı hám Izraildıń Qızıl teńizge shıǵıw jolın tosıp qoydı. Izrail bolsa bul minez-qulıqlardı casus belli retinde qabıl etti hám 5-iyun kúni Mısırǵa qarsı aldın alıwshı hújim basladı. Iordaniya, Siriya hám Irak Izrailǵa hújim basladı. Altı kúnlik urıs atı menen belgili soqlıǵısıwda Izrail Iordan dáryasınıń Batıs jaǵasın Iordaniyadan, Ǵazo sektorı hám Sinay yarım atawın Mısırdan hám Golan tóbeliklerin Siriyadan tartıp aldı hám iyeledi. Ierusalim shegaraları keńeytirilip, oǵan Shıǵıs Ierusalim da qosıldı hám 1949-jılǵı Jasıl sızıq Izrail hám iyelengen aymaqlar arasında shegara etip belgilendi.

1967-jılǵı urıs hám Arab ligasınıń "Úsh joq" sheshiminen keyin Izrail Sinay yarım atawında 1967-1970-jıllarda Mısırlıqlar hújimine, iyelengen aymaqlarda palestinalıq toparlardıń Izraillıqlarǵa hújimine ushıradı. Túrli palestinalıq hám arab toparları arasında 1964-jılda dúzilgen hám dáslep ózin "watandı qorǵawdıń birden-bir jolı retinde qurallı qarsılıqtı" tańlaǵan topar retinde tanıstırǵan Palestina Azatlıq shólkemi eń áhmiyetlisi edi. 1960-jıllardıń aqırı hám 1970-jıllardıń basında palestinalıq toparlar dúnya boylap Izraillıq hám evrey mánzillerge hújimler shólkemlestirdi. Buǵan mısal retinde 1972-jılǵı Myunxen jazǵı olimpiadasında Izraillıq sportshılardıń qatliom etiliwin keltiriw múmkin. Izrail húkimeti bolsa buǵan qatliom shólkemlestiriwshilerin óltiriw kompaniyasın shólkemlestiriw, Livandaǵı FOT shtabına reyd shólkemlestiriw jáne onı partlatıw menen juwap berdi. 1973-jıl 6-oktyabr kúni Mısır hám Siriya armiyaları Sinay yarım atawı hám Golan tóbeliklerinde Izrail armiyasına qarsı qápelimde hújim shólkemlestirdi jáne bul Yom Kippur urısına sebep boldı. 25-oktyabrde urıs tamamlandı hám shama menen 20 kún dawamında 35,000 adam qurban bolǵan urısta Izrail 2,500 áskerin joǵalttı. Ishki tekseriwler húkimettiń urıstan aldınǵı hám urıs dáwirindegi áwmetsizliklerge juwapkerlikten qutqarıldı, biraq jámiyetshiliktiń ashıwı Bas ministr Golda Meirdi napaqaǵa shıǵıwǵa májbúrledi. 1976-jılda Izraildan Franciyaǵa ushıp atırǵan samolyot Palestinalıq jawıngerler tárepinen qolǵa alındı hám Ugandadaǵı Entebbe xalıqaralıq aeroportına qondırıldı. Izrail kommandoları 106 izraillıq tutqınlıqtan 102 sin qutqarıwǵa eristi.

Tınıshlıq procesi

1977-jılǵı Knesset saylawları aqıbetinde Miynet partiyası húkimetten ketip, Menachem Begin basshılıǵındaǵı Likud partiyası húkimetke keliwi Izrail siyasiy tariyxındaǵı áhmiyetli burılıw noqatı boldı. Sol jıl aqırında Mısır prezidenti Anvar Sadat Izrailǵa keldi hám Sadattıń Knessetta shıǵıp sóylewi Izraildıń birinshi arab mámleketi basshısı tárepinen tán alınıwın bildiretuǵın edi. Sadat hám Begin 1978-jılda Camp David shártnamasın hám 1979-jılda Mısır-Izrail tınıshlıq shártnamasın dúzdi. Ornına Izrail Sinaydan áskerlerin alıp shıǵıp ketti hám Batıs Jaǵa hám de Ǵazo sektorındaǵı palestinalıqlardıń avtonomiyası máselesi boyınsha kelisimlerge kiristi. 1978-jıl 11-mart kúni FOT partizanlarınıń Livannan Izrailǵa bastırıp kiriwi Jaǵa boyı qatliomına sebep boldı. Izrail bolsa Qubla Livanǵa bastırıp kirip, FOT bazaların ayaq astı etiw menen juwap qaytardı. Kópshilik FOT áskerleri qashıp ketti, biraq Izrail BMSh áskerleri hám Livan armiyası qadaǵalawdı qolǵa alǵansha Livan qublasın turaqlı saqlap turıwǵa eristi. FOT tez arada óziniń Izrailǵa qarsı partizanlar urısın dawam ettirip basladı. Keyingi bir neshe jıl dawamında FOT qublaǵa kirip keldi hám shegara boylap tarqaq artilleriya soqqıların beriwde dawam etti. Izrail da bir neshe hújimler menen juwap qaytardı.

Arada Begin húkimeti Batıs Jaǵaǵa Izraillıqlardıń kóship kiriwi hám jerlerdi iyelewi ushın xoshamet jaratıw arqalı sol orında palestinalıqlar menen qatnaslardıń keskinlesiwine sebep boldı. 1980-jılda qabıl etilgen "Ierusalim tuwrısındaǵı nızam" geyparalardıń pikirine qaraǵanda 1967-jılǵı Izraildıń qalanı qosıp alıw tuwrısındaǵı sheshimin bekkemledi hám qalanıń mártebesi boyınsha xalıqaralıq tartıslardı jáne de keskinlestirdi. Dese de, hesh bir nızam Izrail aymaǵın anıq belgilemegen hám hesh qanday bólim arqalı Shıǵıs Ierusalim oǵan kirgizilgen edi. 1981-jılda Izrail ámelde Golan tóbeliklerin ózine qosıp aldı. Xalıqaralıq jámiyetshilik bul minez-qulıqlardı biykar etti hám BMSh Qawipsizlik keńesi Ierusalim tuwrısındaǵı nızamdı da, Golan tóbelikleri tuwrısındaǵı nızamdı da biykar dep járiyaladı. 1980-jıllardan berli bir neshe evrey immigrantları tolqını Izrailǵa keldi hám 1990-1994-jıllar aralıǵında post-Sovet mámleketleri aymaǵınan kelgen immigrantlar aǵımı Izrail xalqın 12% ke asıwına sebep boldı.

1981-jıl 7-iyunda, Iran-Irak urısı dáwirinde, Iraktıń yadro quralları programmasına tosqınlıq etiw maqsetinde Izrail áskeriy hawa kúshleri Iraktıń Baǵdad sırtında qurılıp atırǵan birden-bir yadro reaktorın joq etti. 1982-jıldaǵı bir neshe FOT hújimlerinen keyin Izrail Livanǵa bastırıp kirdi hám FOT bazaların joq etti. Urıstıń dáslepki altı kúninde Izrail FOT áskeriy kúshlerin jeńip, Siriya kúshlerin pútkilley joq etti. Keyinirek Izrail húkimeti tárepinen ótkerilgen Kahan komissiyası Begin hám bir neshe Izrail generalların Sabra hám Shatila qatliomları ushın tikkeley bolmaǵan juwapker, Qorǵaw ministri Ariel Sharondi bolsa "jeke juwapker" dep tawdı. Sharon napaqaǵa shıǵıwǵa májbúr boldı. 1985-jılda Izrail Kiprdegi palestinalıq terroristler hújimine Tunistegi FOT shtabın partlatıw arqalı juwap qaytardı. Izrail 1986-jılda Livannıń tiykarǵı bóleginen shıǵıp ketti, biraq 2000-jılǵa shekem Qubla Livanda shegara buffer zonasın uslap turdı hám bul jerden turıp Izrail áskerleri Hizbulloh jawıngerleri menen soqlıǵısıwlarǵa kirdi. 1987-jılda palestinalıqlardıń Izrail hákimiyatına qarsı birinshi kóterilisi — Birinshi Intifoda — júz berdi hám Batıs Jaǵa hám de Ǵazo sektorınıń túrli bólimlerinde kórsetiwler hám qan tógiliw jaǵdayları júz berdi. Keyingi altı jıl dawamında Intifoda qayta shólkemlestirilip, Izrail okkupaciyasına toqtaw beriw ushın ekonomikalıq hám mádeniy sharalardı da kóre basladı. 1991-jıldaǵı Korfaz urısında FOT Saddam Husayndi hám Izrailǵa qarsı Irak raketa hújimlerin qolladı. Jámiyetshilik ǵázebine qaramastan, Izrail AQSh tıń úndewlerine kónip, qayta soqqı beriwden ózin tiydi.

1992-jılda Yitzhak Rabin Bas ministr etip saylandı jáne onıń partiyası saylaw programmalarınan biri retinde Izraildıń qońsıları menen baylanıslardı jaqsılawdı ilgeri súrgen edi. Keyingi jılı Izrail tárepinen Shimon Peres hám FOT tárepinen Mahmud Abbos Oslo shártnamasına qol qoyıwdı hám sol arqalı Palestina avtonomiyası Batıs Jaǵanıń arnawlı bir bólimlerin hám Ǵazo sektorın basqarıw múmkinshiligine iye boldı. FOT sonıń menen birge Izraildıń barlıqqa bolǵan huqıqın tán aldı hám terrorizmge juwmaq jasawǵa wáde berdi. 1994-jılda Izrail-Iordaniya Tınıshlıq shártnamasına qol qoyıldı hám Iordaniya Izrail menen qatnaslardı jaqsılaǵan ekinshi arab mámleketine aylandı. Izraillıqlardıń palestinalıqlar jerine kóship ótiwiniń dawam etiwi, sonıń menen birge mámlekette palestinalıqlar ushın ekonomikalıq shárayattıń awırlasıwı shártnamaǵa salıstırǵanda kórsetilgen arab jámiyetshiliginiń qollap-quwatlawlarına tosqınlıq etti. Palestinalıq xudkushlardıń hújimleri shártnamaǵa Izraillıqlardıń da qollap-quwatlawın kemeytti. 1995-jılda Yigal Amir — shártnamaǵa qarsı bolǵan radikal evrey — Yitzhak Rabindi atıp óltirdi.

Benjamin Netanyahunıń 1990-jıllar aqırındaǵı Bas ministrligi dáwirinde Hebronnan shıǵıp ketiwge razı boldı (biraq bul ratifikaciya etilmedi hám ámelge aspadı) hám Palestina Milliy avtonomiyasına jáne de keń kólemli ǵárezsizlik beriwdi gózleytuǵın Wye River Memorandumına qol qoydı. 1999-jılda Ehud Barak Bas ministr etip saylandı hám mámleket áskerlerin Qubla Livannan alıp shıǵıp ketti hám de 2000-jılǵı Camp David sammitinde PMM Baslıǵı Yosir Arafot hám AQSh Prezidenti Bill Clinton menen kelisimlerdi basladı. Baarak Palestina mámleketi dúzilisi hám oǵan Ǵazo sektorı tolıqlıǵınsha hám Batıs Jaǵanıń 90% ten kóbi kirgiziliwine razılıq beriwin, ornına Ierusalim ulıwma paytaxt bolıwın usınıs etti. Kelisimler áwmetsiz shıqtı hám buǵan hár eki tárep bir-birin ayıpladı.

XXI ásir

2000-jıl aqırında Ariel Sharonnıń Íbadatxana tóbesine kelgennen keyin Ekinshi Intifoda baslandı. Tórt yarım jıl dawam etken kóterilislerde xudkushlik hújimleri tez-tez júz berdi. Ayırım analizshiler kelisimler joq bolıwınan keyin Intifoda Arafot tárepinen aldınnan joybarlastırılǵan dep esaplasadı. 2001-jılǵı saylawlar nátiyjesinde Sharon Bas ministr boldı hám óziniń Ǵazo sektorınan pútkilley shıǵıp ketiw hám Izrail-Batıs Jaǵa diywalını qurıw rejesin dawam ettirdi. Bul bolsa Intifodanıń juwmaqlanıwına alıp keldi. 2000-2008-jıllar aralıǵında 1,063 izraillıq, 4,907 palestinalıq hám de 64 shet ellik adamlar qaytıs bolǵan.

2006-jılda Hizbulloh jawıngerleriniń Izrail arqa shegara aymaqlarına artilleriya soqqısın beriw hám eki Izrail áskerlerin tutqınǵa alıp shegaradan shetke ótkerip ketiwleri bir ay dawam etken Ekinshi Livan urısına alıp keldi. 2007-jılda Izrail áskeriy hawa kúshleri Siriyada yadro reaktorın joq etti. 2008-jılda Hamas hám Izrail arasındaǵı ot atıwdı toqtatıw kelisimleri joq boldı. 2008-2009-jılǵı Ǵazo urısı úsh hápte dawam etti hám Izraildıń bir tárepleme ot atıwdı toqtatıwın járiyalaǵanınan keyin juwmaqlandı. Hamas óziniń ot atıwın toqtatıwın járiyaladı hám óziniń birotala sheginiwi hám shegara postların ashıwı shártlerin járiyaladı. Hamas raketa hújimleri hám Izraildıń juwap hújimleri putkilley toqtamaǵan bolsa da, názik ot atıwdı toqtatıw kelisimleri saqlanıp qaldı. Izrail qublasına Hamas tárepinen atılǵan júzden artıq raketa hújimlerine juwap retinde Izrail 2012-jılda Ǵazo sektorında operaciya basladı jáne bul segiz kún dawam etti. 2014-jılda Hamas tárepinen raketa hújimlerine juwap retinde Izrail Ǵazoda taǵı bir operaciya basladı. 2021-jıl may ayında Ǵazo hám Izrail arasında taǵı bir soqlıǵısıw júz berdi hám 11 kún dawam etti.

2010-jıllarǵa kelip Izrail hám Arab Ligası mámleketleri arasında sheriklik baylanısları ornatıldı jáne bul 2020-jılda Abraham shártnamasınıń qol qoyılıwına sebep boldı. Izraildıń qorǵaw siyasatınıń itibarı dástúriy Arab-Izrail konfliktinen Iran-Izrail jasırın konfliktine qaratıldı hám 2011-jılǵı Siriya puqaralar urısı dáwirinde Iran menen tuwrıdan-tuwrı soqlıǵısıwlar júz berdi. 2023-jıl 7-oktyabr kúni Ǵazolıq palestina jawıngerlik toparları Izrailǵa qarata bir neshe koordinaciyalastırılǵan hújimler shólkemlestirdi jáne bul 2023-jılda Izrail-Hamas urısına sebep boldı. Sol kúni muzıka festivalına qatnasıp atırǵan, Ǵazo qasındaǵı jasawshı tiykarınan tınısh puqaralar bolǵan 1,300 izraillıqlar óltirildi. Ǵarrılar, hayallar hám 9 aylıqqa shekem jastaǵı balalardan ibarat 200 den artıq tutqınlar urlanıp, Ǵazo ishine alıp kirip ketildi. Izrail — 1949-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetin 1991-jıl 25-dekabrde tán aldı hám 1992-jılda diplomatiyalıq qatnasların ornattı. Milliy bayramı — Ǵárezsizlik kúni (1948) — Evreyler kalendarına kóre, bul bayram hár jılı hár túrli kúnde keliwi múmkin (2001-jılda 26-aprelge tuwrı keldi).

Tiykarǵı siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

«Avoda» («Miynet») socialistlik partiyası, 1968-jılda dúzilgen; «Likud» («Awqam») partiyası, 1973-jılda dúzilgen; SHAS diniy partiyası, 1984-jılda dúzilgen; «Mafdal» milliy-diniy partiyası, 1956-jılda dúzilgen; Arab demokratiyalıq partiyası, 1988-jılda dúzilgen; «Israel, xalıq ba-Aliya» («Izrail rawajlanıwda») partiyası, 1996-jılda tiykar salınǵan. Izrail ulıwma miynet federaciyası kásiplik awqamı 1920-jılda dúzilgen.

Ekonomikası

Izrail ekonomikalıq hám sanaat islep shıǵarıwı rawajlanıwı boyınsha Batıs Aziyadaǵı eń rawajlanǵan mámleket esaplanadı. 2023-jıl oktyabr ayı esabına Xalıqaralıq Valyuta Fondı maǵlıwmatlarına kóre Izrailda JIÓ 521.7 milliard dollardı, xalıq jan basına bolsa 53.2 mıń dollardı (dúnya boyınsha 13-orında) shólkemlestirgen jáne bul kórsetkishler Izraildi dúnyadaǵı eń rawajlanǵan hám bay mámleketler menen bir qatarǵa kirgizedi. Dúnyanıń rawajlanǵan mámleketleri arasında Izrail jarlılıq dárejesi boyınsha ekinshi orında turadı hám buǵan tiykarınan Izraildıń palestinalıq puqaraları arasındaǵı jarlılıq sebep bolǵan. Izrail nominal xalıq jan basına dáramat kólemi boyınsha Aziyadaǵı eń bay úshinshi mámleket bolıp tabıladı. Izrailda er jetkenler jan basına tuwrı keletuǵın múlk kólemi boyınsha Jaqın Shıǵısta birinshi orında turadı. The Economist basılımı 2022-jılda Izraildi rawajlanǵan mámleketler arasında 4 eń tabıslı ekonomikaǵa iye dep taptı. Sońǵı jıllarda Izrail dúnyadaǵı eń tez ekonomikalıq ósiw nátiyjelerin kórsetti. Milliarderlar sanı boyınsha Izrail Jaqın Shıǵısta 1-orında, dúnyada bolsa 18-orında turadı. 2010-jılda Izrail Ekonomikalıq sheriklik hám rawajlanıw shólkemine qosıldı. Izrail Jáhán Ekonomikalıq Forumınıń Básekishilik indeksinde (Global Competitiveness Index) 20-orında, Jáhán Bankiniń Isbilermenlik ushın jaratılǵan shárayatlar (Ease of Doing Business Index) indeksinde 35-orında tilge alındı. Izrail sonıń menen birge joqarı maman kásiplerde iskerlik júrgiziwshi jumısshılar úlesi boyınsha da jáhánde 5-orındı iyelegen. Izrailǵa tiyisli ekonomikalıq maǵlıwmatlar pútkil Izrail aymaqların, atap aytqanda Golan tóbelikleri, Shıǵıs Ierusalim hám Batıs Jaǵadaǵı Izrail mákan-jayların da óz ishine aladı.

Tábiyiy hám mineral baylıqları deficitligine qaramastan sońǵı dekadalarda awıl xojalıǵı hám sanaat sektorlarınıń rawajlanıwı Izraildıń azıq-awqat eksportlarına qaramlıǵı juwmaqlanıwına sebep boldı (dán hám gósh ónimlerinen tısqarı). 2020-jılda jámi 96.5 milliard dollardı quraǵan Izrail importları tiykarınan shiyki zatlar, áskeriy texnika, investiciya tovarları, almazlar, janılǵı, dán hám tutınıw tovarlarınan ibarat boldı. Tiykarǵı eksportları: mashina hám qurılmalar, elektron programmalar, almazlar, awıl xojalıǵı ónimleri, ximiyalıq materiallar, tekstil hám kiyim-kenshek ónimleri; eksportlar kólemi 2020-jılda 114 milliard dollardı quradı. Izrail Bankiniń sırtqı valyuta rezervleri 201 milliardtı qurap, bunıń menen dúnyada 17-orındı iyelegen. 1970-jıllar basınan Izrail AQSh tan áskeriy járdem alıp kelmekte. Qalaberse, AQSh Izrailǵa qarız kepillikleri kóriniste ekonomikalıq kómek te kórsetip, búgingi kúnde Izrail sırtqı qarızınıń shama menen yarımı soǵan tuwrı keledi. Rawajlanǵan mámleketler ishinde Izrail eń tómen sırtqı qarız kórsetkishine iye bolıp, 2015-jılda sırtqı qarız balansı oń 69 millard dollardı quraǵan.

Izrail start-uplar sanı boyınsha dúnyada AQSh tan keyin ekinshi orında hám NASDAQ birjasında sawda etiwshi kompaniyalar sanı boyınsha dúnyada úshinshi orında turadı. Xalıq jan basına start-uplar boyınsha Izrail jáhánde jetekshi mámleket bolıp tabıladı. Usınıń nátiyjesinde de Izrail "Start-up mámleket" dep atalǵan. Intel hám Microsoft sıyaqlı kompaniyalar ózleriniń birinshi teńiz artı izertlew institutların Izrailda qurǵan bolıp, basqa joqarı texnologiya salasında iskerlik jurgiziwshi transmilliy korporaciyalar da Izrailda izertlew oraylarına iye. Izrailda jumıs kúnleri bes kúnlik jumıslar ushın ekshembiden piyshenbige shekem, altı kúnlik jumıslar ushın jumaǵa shekem. Juma kúni jumıs kúni hám xalıqtıń tiykarǵı bólegi evrey bolǵan aymaqlarda Juma kúni Shabbat qaǵıydalarına kóre "yarım jumıs kúni" esaplanadı. Jumıs kúnin dúnyanıń tiykarǵı bólegi menen maslastırıw ushın bir neshe usınıslar ilgeri súrilgen.

Ilim hám texnologiya

Izraildaǵı programmalastırıw, telekommunikaciya hám medicina tarawlarınıń úlken dárejede rawajlanıwı onıń AQSh taǵı Silicon oypatlıǵına salıstırılıwına sebep bolǵan. Izrail izertlew hám islenbeler tarawı ushın sarıplanatuǵın aqshalardıń JIÓ degi úlesi boyınsha dúnyada birinshi orında turadı. Mámleket 2023-jılda Global Innovation Index boyınsha dúnyada 14-orında, 2019-jıl Bloomberg indeksinde besinshi orında bolǵan. Izrailda hár 10,000 jumısshıǵa 140 alım, texnikalıq, injenerler tuwrı keledi jáne bul boyınsha Izrail dúnyada birinshi orında turadı. Izrail 2004-jıldan berli altı ilim salasında Nobel sıylıǵına iye ilimpazlardı jetistirdi hám xalıq jan basına tuwrı keletuǵın baspadan shıǵarılǵan ilimiy maqalalar boyınsha da aldınǵı orınlarda turadı. Izrail universitetleri informatika (Technion hám Tel Aviv University), matematika (Ierusalimdaǵı Evrey universiteti) hám ximiya (Weizmann Institute of Science) tarawları boyınsha dúnyadaǵı eń abıroylı universitetler top 50 ligine kiredi.

2012-jılda Izrail Futron Kosmik básekige shıdamlılıq indeksinde (Futrońs Space Competitiveness Index) toǵızınshı orınǵa jazıp qoyıldı. Izrail Kosmik agentligi Izraildaǵı barlıq kosmik izertlew programmaların ilimiy hám kommerciyalıq maqsetler menen muwapıqlastıradı hám jergilikli tárizde keminde 13 kommerciyalıq, ilimiy-izertlew hám razvedka jasalma joldasların islep shıǵarılıwına basshılıq etken. Izrail tárepinen islep shıǵarılǵan ayırım jasalma joldaslar dúnyadaǵı eń aldıńǵı kosmik qurılmalar retinde tán alımǵan. Izrail tárepinen kishi jasalma joldaslardı tómen Jer orbitasına ushıra alatuǵın Shavit kosmik ushıwshı raketa sisteması islep shıǵılǵan. Bul sistema 1988-jılda birinshi ret ámeliyatta qollanılǵan bolıp, bul Izraildıń segizinshi kosmik ushıwshı sistemaǵa iye mámleketke aylanıwına sebep boldı. Birinshi Izrail kosmonavti Ilan Ramon 2003-jılda Columbia kosmik kemesi ushıwı dawamında qaytıs bolǵan.

Mámlekettegi suw deficiti menen baylanıslı máseleler suw saqlaw hám qayta islew texnologiyalarınıń rawajlanıwına sebep bolıp, Izrailda awıl xojalıǵı modernizaciyası hám tamshılap suwǵarıw sıyaqlı texnologiyalar oylap tabıldı. Izrail sonıń menen birge suwdı duzsızlandırıw hám qayta islew texnologiyaları boyında da jetekshi orında bolıp tabıladı. Izraildaǵı Sorek duzsızlantırıw zavodı dúnyadaǵı eń iri teris osmozis duzsızlandırıw zavodı esaplanadı. 2014-jılǵa shekem Izraildaǵı duzsızlandırıw programmaları mámleket ishimlik suwı mútájlikleriniń 35% in qapladı jáne bul kórsetkish 2050-jılǵa shekem 70% ke shıǵıwı kútiledi. 2015-jıl esabı boyınsha Izrail úy xojalıqları, awıl xojalıǵı hám sanaatındaǵı suw mútájlikleriniń 50% ten aslamı jasalma tárizde islep shıǵarılıp atır. 2011-jılda Izrail suw texnologiyaları sanaatı jıllıq tovar hám pul aylanbası 2 milliard AQSh dollarına jetti hám ónim hám de xızmetlerdiń jıllıq eksportları kólemi onlap million dollardı quradı. Teris osmozis texnologiyasındaǵı innovaciyaları menen Izrail suw eksport etiwshi mámleketke aylanıwı kútilgen.

Izrailda quyash energiyasınan da nátiyjeli tárizde paydalanıladı; mámleket injenerleri quyash energiyası texnologiyaları salasındaǵı eń aldıńǵı kadrlar esaplanıp, Izrail quyash energiyası kompaniyaları bolsa dúnya boylap klientlerge xızmet kórsetedi. Izraildaǵı úy xojalıqlarınıń 90% ten aslamı ıssı suw jaratıw ushın quyash energiyasınan paydalanadı hám xalıq jan basına bul kórsetkish boyınsha Izrail dúnyada birinshi orında turadı. Húkimet maǵlıwmatlarına kóre, ısıtıw maqsetlerinde quyash energiyasınan paydalanılǵanı sebepli mámleket jılına óziniń elektr energiyası tutınıwınıń 8% in únemlep atır. Mámleket, ásirese mámlekettegi Negev shóli quyash energiyasın islep shıǵarıw, bul tarawda izertlewler ótkeriw ushın ideal keńlikte jaylasqan. Aldın Izrailda zamanagóy elektr mashinaları infrastrukturası da bolıp, elektr mashinaları ushın quwat toltırıw shaqapshaları pútkil mámleket boylap bar bolǵan. Biraq Izraildıń elektr avtomobillerin islep shıǵarıw kompaniyası Better Place 2013-jılda jabılǵan.

Energiya sisteması

Izrail 2004-jıldan berli óziniń jaǵa boyı teńiz gaz maydanlarınan tábiyiy gaz qazıp shıǵarıwdı basladı. 2009-jılda Izrail jaǵaları qasında Tamar tábiyiy gaz maydanı anıqlandı. Ekinshi gaz rezervi maydanı, Leviathan 2010-jılda anıqlandı. Bul eki maydannan qazıp shıǵarılıwı múmkin bolǵan tábiyiy gaz Izraildı 50 jıldan aslamıraq múddetke energiya menen támiyinlewi múmkin. 2013-jılda Izrailda Tamar maydanı gazlerin kommerciyalıq maqsetlerde qazıp shıǵarıw baslandı. 2014-jıl esabında Izrailda jılına 7.5 milliard kub metr (mkm) tábiyiy gaz islep shıǵarılıwı baslandı. Izrailda 2016-jıl esabında 199 millard kub metr anıqlanǵan gaz rezervleri bar ekenligi tán alındı. Leviathan gaz maydanında gaz islep shıǵarılıwı 2019-jılda baslandı. Ketura Sun Izraildıń birinshi kommerciyalıq quyash panelleri ferması bolıp tabıladı. 2011-jılda Arava Power Company tárepinen júzege kelgen bul maydanda Suntech kompaniyası tárepinen islep shıǵarılǵan 18,500 fotovoltaik paneller bar hám olar birgelikte jılına 9 gigavat/saat elektr islep shıǵaradı. Keyingi 20 jıl dawamında bul maydandaǵı islep shıǵarılıwshı elektr energiyası shama menen 125,000 metrik tonna karbonat angidridtiń hawaǵa shıǵarılıwınıń aldın aladı.

Transportı

Izrailda 19,224 kilometr qatlamlı jollar hám 3 million motorlı jalǵawlar bar. Hár 1,000 adam ushın tuwrı keletuǵın motor jalǵawlar sanı 365 bolıp, bul nomer rawajlanǵan mámleketler menen salıstırǵanda talay pás bolıp tabıladı. Izrailda belgilengen marshrut boylap háreketleniwshi 5,715 avtobuslar bar bolıp, olar bir neshe kompaniyalarǵa tiyisli hám olardan eń irisi hám de eń eskisi mámlekettiń derlik barlıq noqatlarında xızmet kórsetiwshi Egged kompaniyası bolıp tabıladı. Temirjollar uzınlıǵı 1,277 kilometr bolıp, olardıń barlıǵı mámleketke tiyisli Izrail temirjollarına qaraslı. 1990-jıllar basları hám ortalarında kirgizilgen iri qarjılar sebepli poezd jolawshılarınıń sanı 1990-jılda jılına 2.5 million adamnan 2015-jılda 53 million adamǵa astı hám temirjol arqalı tasılıwshı tovarlar kólemi bolsa jılına 7.5 million tonnaǵa jetti.

Izrailda úsh xalıqaralıq aeroport bar: mámlekettegi xalıqaralıq hawa saparları ushın juwapker Ben Gurion aeroportı; Ramon aeroportı; hám Haifa aeroportı. Izraildıń eń iri aeroportı bolǵan Ben Gurion aeroportı 2015-jılda 15 million jolawshıǵa xızmet kórsetken. Mámlekette úsh tiykarǵı port bar: Orta jer teńizi jaǵasında jaylasqan, mámlekettegi eń eski hám eń iri Haifa portı; Ashdod portı hám Qızıl teńiz jaǵasında jaylasqan kishilew Eilat portı. Izrail shetke almaz, tazalanǵan neft, dári-dármaq ónimleri, mashina hám úskeneler, medicina úskeneleri, kompyuter qurılmaları hám programmaları, awıl xojalıq ónimleri, ximiyalıq elementlar, tekstil ónimlerin eksport etedi. Shetten shiyki zatlar, áskeriy úskeneler, motor jalǵawları, investiciya ónimleri, almaz, qayta islenbegen neft, dán ónimleri hám tutınıw tovarların import etedi. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı sherikleri: AQSh, Evropa Awqamı, Qıtay, Túrkiya, Hindstan, Shveycariya, Hong Kong, Qubla Koreya, Rossiya Federaciyası, Braziliya. Pul birligi — jańa shekel.

Turizm

Turizm, ásirese diniy turizm Izraildaǵı áhmiyetli sanaat tarawlarınan biri bolıp, mámleket plyajları, arxeologiyalıq hám basqa tariyxıy hám de Bibliyalıq mákan-jaylar, sonıń menen birge mámlekettiń ayrıqsha geografiyalıq tárepleri turistlerdi ózine tartadı. Izraildıń qáwipsizlik penen baylanıslı máseleleri sanaatqa da óziniń unamsız tásirin ótkermesten qalmadı, biraq turistlerdiń muǵdarı taǵı qayta ósip atır. 2017-jılda Izrailǵa 3.6 million turist kelgen bolıp, bul rekord nátiyje bolıp tabıladı. Bul 2016-jıl kórsetkishinen 25 procentke biyik bolıp, Izrail ekonomikasına 20 milliard shekel kirgiziliwine sebep boldı.

Kóshpes múlk tarawı

Izrail xojalıqlar bahası kórsetkishleri boyınsha dúnyanıń eń biyik úshten bir mámleketleri qatarına kiredi. 2022-jıl esabı boyınsha Izrailda 2.7 million kóshpes múlk obiektleri bar bolıp, bul kórsetkish jılına 50 mıńnan asıp atır. Biraq, sonda da talap usınıstan ústem bolıp, 2021-jıl jaǵdayı boyınsha 200,000 xojalıqlar jetispewshiligi bar. Aqıbette 2021-jılda xojalıqlar bahası 5.6% ke asıwı gúzetildi. 2021-jıl esabı boyınsha izraillıqlar 116.1 milliard shekel muǵdarında ipoteka kreditlerin alǵan bolıp, bul 2020-jıl esabınan 50% ke asqan.

Medicinalıq xızmeti

Xalıq densawlıǵın saqlaw joqarı dárejede. Mámleket medicina mákemeleri menen birge menshikli emlewxanalar da bar. Shıpakerler úsh joqarı oqıw jurtınıń medicina fakultetlerinde tayarlanadı.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Izrailda evreyler hám arablar ushın bólek-bólek mektepler bar. Mámleket mekteplerinen tısqarı menshikli oqıw orınları da bolıp, olardıń bir bólegi diniy shólkemler dárasmatı esabına isleydi. 1969-jıldan 5 jastan 15 jasqa deyingi balalar ushın 10 jıllıq májbúriy tálim engizilgen. Baslanǵısh mektepte oqıw múddeti — 6 jıl. Orta mektep — 6 jıllıq (3 jıllıq tómen hám 3 jıllıq joqarı mektep). Izrailda 5 universitet hám 17 institut bar. Eń irileri: Quddustaǵı evrey universiteti (1918), Tel-Aviv universiteti (1953), Xay-fodaǵı universitet hám Texnologiya institutı («Texnikoy», 1912). Izrail Tábiyiy jáne social Pánler akademiyası (1961) isleydi. Iri kitapxanaları: Evrey milliy kitapxanası, universitetlerdiń kitapxanaları. Izrail mámleket arxivı bar. Muzeyleri: Izrail milliy muzeyi (1965), Tiberiastaǵı munitsipal miyras muzeyi, Tel-Avivdaǵı Gaarets muzeyi, Xayfodaǵı zamanagóy kórkem óner muzeyi hám taǵı basqalar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Izrailda 400 den artıq gazeta hám jurnallar baspa etiledi. Irileri: «Gaarets» («Mámleket», kúndelik gazeta, 1918-jıldan), «Gamodiya» («Xabarshı», kúndelik gazeta, 1950-jıldan), «Gatsofe» («Túsindiriwshi», kúndelik gazeta, 1938-jıldan), «Yediot axronot» («Sońǵı jańalıqlar», kúndelik keshki gazeta, 1939-jıldan), «Maariv» («Aqsham», kúndelik keshki gazeta, 1948-jıldan). Ivrit tilinde shıǵatuǵın joqarıdaǵı gazetalardan tısqarı inglis tilinde kúndelik «Djeruzalem post» («Quddus pochtası», 1932-jıldan) hám arab tilinde «Al-Ittihod» («Awqam», 1944-jıldan) gazetaları basıp shıǵarıladı. Quddusta Izrail telegraf agentligi hám Tel-Avivda Izrail informaciya agentligi isleydi. Izrail radioesittiriw basqarması húkimet xızmeti bolıp, radio hám televidenieni basqaradı, 1948-jılda dúzilgen.

Ádebiyatı

Ádebiyatı áyyemgi Shıǵıs ádebiyatında hám áyyemgi evrey ádebiyatında bólek orın tutadı. Ol pútkil Evropa hám Shıǵıs mádeniyatı rawajlanıwına úlken tásir kórsetken. Áyyemgi yaxudiy ádebiyatı degende, birinshi náwbette, Bibliya túsiniledi. Evrey ádebiyatı keyingi ásirlerde, tiykarınan, ivrit tilinde rawajlanǵan. Ayırım jazıwshılar (Yil Agnon, A. Shlyonskiy, L. Goldberg, X. Byalik hám basqalar) Izrail quram tabıwınan talay aldın Palestinaǵa kóship kelgen hám 1948-jıldan keyin de dóretiwshiligin dawam ettirgen. Ásirese, Nobel sıylıǵı laureati (1966) Yosef Agnon gúrrińleriniń shınlıǵı hám tereń psixologizmi menen itibardı tartadı. 50-jıllarda Palestinada ósip er jetken jazıwshılar toparı — Ye. Map, Ye. Amixay, T. Rivner, S. Izhar hám basqalar ádebiyatqa kirip keldi. Olar óz dóretpelerinde social máselelerdi ortaǵa qoydı. 60-jıllarda Batıs Evropa modernizmi hám ekzistensializm filosofiyası tásiri kúsheydi. Aldınǵı jazıwshılardan M. Avi-Shaul, A. Pen, X. Kadmon, A. Kenan, D. Ben-Amots, E. BenEzer hám basqalar evrey-arab qatnasları máselelerin, rásmiy ekstremistlik siyasattan narazılıq keyiplerin sáwlelendirdi. Ivrit tilinde dóretiwshilik etiwshi kóplegen jazıwshılar idish tilinde de dóretpeler jarata basladı. Izrail Zrubavel, M. Man, I. Papernikov, P. Binetskiy hám basqalar idish tilindegi ádebiyat wákilleri bolıp tabıladı. Arab tilinde qálem terbetiwshi shayırlar — Tavfiq Zıyat, Xanna Abu Xan, Solih al-Qasım, gúrrińshiler — Emil Habibiy, Muhammed Ali Taxiy hám basqa mámlekettegi arab xalqı kemsitiliwine qarsı narazılıqtı tiykarǵı tema etip alǵan.

Arxitekturası hám súwretlew kórkem óneri

Izrail aymaǵında túrli tariyxıy dáwirlerge tiyisli kóplegen arxitektorlıq hám kórkem óner estelikleri saqlanıp qalǵan. Galileyda eramızǵa shekemgi 10-8 mıń jıllıqlarda tastan jasalǵan jertóleler, Beysan, Megiddo hám basqa orınlardaǵı eramızǵa shekemgi 4 mıń jıllıqqa tiyisli góne qalalar, Tel-Baytmirsim, Megiddo, Lahish, Gezer, Xatsorda jartaslar arasınan ótkerilgen vodoprovod, tas hám shiyki gerbishten qurılǵan qalıń qorǵaw qorǵanları, ıbadatxanalar, turar jaylar bar. Izrail hám Yaxudo patshaqlıqları (eramızǵa shekemgi XI ásir aqırı — VI ásir basları) dáwirinen qalǵan malqoralar, qorǵanlar, saraylar, kúndelikli kewil xoshlawxanalarınıń qaldıqları ushıraydı. Neolit dáwirine tiyisli súwretlew hám ámeliy bezew kórkem óneri úlgileri — úy haywanlarınıń pil súyegi hám ılaydan islengen ıdıstan jasalǵan háykelsheleri, oyma hám naǵıslı ıdıslar tabılǵan. Rim basshılıǵı dáwiri (eramızǵa shekemgi I ásir — eramızdıń IV ásir) Rim kórkem mádeniyatına tán bolǵan kóplegen esteliklerdi qaldırǵan (Beysandaǵı Dionis ıbadatxanası, Beysan hám Sezardaǵı teatrlar, Sezar hám Askalondaǵı asma trubalar, jámáát hám turar jay ımaratları). Qábir ústine qoyılǵan byustlar hám mramor sarkofaglardaǵı dóńki súwretler saqlanǵan. Vizantiya dáwirinen bazilika (Bet-Alfadaǵı sinagogta kafel súwretindegi muchal sheńberi, qatar bibliya saxnası, qurbanlıq dástúri súwretleri hám basqalar), monastr hám ıbadatxanalar, arablar dáwirinen meshit, medireseler, atanaqshılardan qorǵanlar, qaldıqlar qalǵan. XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında evreylerdiń Palestinaǵa kóship kelip baslawı menen Izraildıń zamanagóy arxitekturası hám kórkem mádeniyatı qáliplesti. Túrli mámleketlerden kóship kelgen evreyler hár túrli kórkem hám arxitekturalıq mektep hám de jónelis dástúrlerin alıp keldi.

XX ásirdiń 50-jıllarınan Tel-Aviv, Xayfo, Rexovat qalaları rawajlana basladı. Jańa júzege kelgen basqarıw hám jámiyetlik ımaratları arasında Tel-Avivdaǵı F. Mann koncert zalı (1957, arxitektorlar Z. Rexter, D. Karmi, M. Zarxi, Ya. Rexter), Beylinson emlewxanası (1950-1958, arxitektorları A. Sharon, B. Idelson), Gaarets-muzey (1958-1960, arxitektorlar V. Vitkover, E. Baumen), 36 qabatlı «Shalom» basqarıw hám sawda ımaratı (70-jıllar), Bet-Yam qalasındaǵı mıymanxana kompleksi (1968-1969), Rexovat qalasındaǵı atom fizikası institutı hám basqalar bólek ajıralıp turadı. Súwretlew kórkem ónerinde túrli modern baǵdarları hám usılları ústem. I. Zaritskiy, I. Krize, B. Brizel sıyaqlı súwretshiler ataqlı. «Be-salel» kórkem óner hám kórkem ónermentshilik mektebi realistlik principlerge tiykar salındı. Ámeliy bezew kórkem ónerinde metall, plastmassa, ılay hám xurma tuqımınan, gúlli gazmoldan jasalǵan kórkem buyımlar keń tarqalǵan. Kitaplardı kórkem bezewge úlken itibar beriledi.

Muzıkası

Muzıkası palestinalıq evreyler hám arablardıń mádeniyatı (xalıq qosıqları, oyınlar, muzıka menen birgeliktegi dástúr hám úrp-ádetler), sonıń menen birge kóship kelgen evreylerdiń dástúrleri tiykarında rawajlanǵan. 1948-jıldan keyin muzıka mákemeleri dúzildi. Izrail filarmoniyası, milliy opera hám «Inbal» muzıkalı teatrı, Xolon konservatoriyası, Tel-Aviv yaxudiy konservatoriyası, Quddus muzıka akademiyası bar. 1950-jıllardan kompozitorlıq mektebi rawajlana basladı (M. Lavri, E. Partosh, P. Benxaim, M. Avid hám basqalar).

Teatrı

1926-jılda birinshi professional teatr — «Ogel» («Shatır») teatrı dúzildi. Dáslep onıń repertuarında diniy isenimler tiykarındaǵı pyesalar bar edi. Keyin shet el avtorlardıń dúnyalıq dóretpeleri saxnalastırıldı. Teatr basshısı M. Galevi A. Makarenko dóretpeleri tiykarındaǵı «Pedagogikalıq poema», Kishonnıń «Nekelik shártnaması» pyesaların kórsetiw arqalı tamashagóyler itibarın qazandı. «Matete» («Sipse») dep atalǵan satiralıq teatr 1928-jılda bolgar rejissyorı I. Daniel tárepinen dúzildi. Dramaturglardan E. Harusi, A. Penn, Alterman teatr ushın aktual temalarda pyesalar jazıp berdi. 1949-jılda bul teatr finanslıq qıyınshılıqlar sebepli jawılıp qaldı. 50-jıllarda «Batsal yarok» («Kók piyaz») hám «Hamem»

(«Ilimiliq») satiralıq teatrları júzege keldi. Izraildıń jetekshi teatrı «Gabima» («Saxna») 1928-jıldan beri Palestinada islep kelmekte. Onıń saxnasında Shekspir, Shiller, Gyote pyesaları kórsetildi. XX ásirdiń 2-yarımında bul teatrda X. Rovina, A. Meskin, Sh. Finkel, M. Zohar, Sh. Rudenskiy, A. Tal, I. Beker, M. Asherov sıyaqlı saxna ustaları dańq shıǵardı. Tel-Avivta Milliy teatr (1958-jılda tiykar salınǵan) hám Kamer teatrı (1944), Xayfoda Qala teatrı (1963), Tel-Aviv universitetinde muzıka fakulteti, 20 dan zıyat muzıka mektebi bar.

Kinosı

Izrailda kino islep shıǵarıw 1950-jılda baslandı. Sol jılı rejissyor A. Amar «Pitim» kórkem filmin jarattı. 1954-jılda milliy kinematografiyanı xoshametlew haqqında nızam qabıl etilip, kinoteatrlarda álbette Izrail filmlerin kórsetiw engizildi. «Yadıńda tut» (rejissyorı F. Artvis) kórkem filmi hám «Salax Shabati» satiralıq komediyası (ekewi de 1964-jılda jaratılǵan) ásirese dıqqatqa iye. Keyingi jıllarda muzıkalıq filmler, komediyalar, tıńshılıq hám «Jangari» filmleri jaratıldı. Sawda hám sanaat ministrligi aldında kino orayı dúzilgen. Tel-Avivda eki, Quddusta bir kinostudiya bar.

Ózbekstan — Izrail qatnasları

Tiykarǵı maqala: Ózbekstan — Izrail qatnasları

BMSh sheshimine kóre Ekinshi jáhán urısınan keyin dúzilgen Jaqın Shıǵıstaǵı mámleket. Paytaxtı — Ierusalim qalası. Xalqı tiykarınan evrey milletine tiyisli insanlar. Xalqınıń besten bir bólegin arablar quraydı.